Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 58]

Journaal
J.J. Peereboom

Wachtend op de stoep van de Van Baerlestraat tot het verkeer voorbij is kijk ik strak over de gezichten in de auto's heen. Zij moeten niet denken dat ik hen bewonder omdat zij een eigen rijtuigje hebben kunnen kopen, en ronkende het wandelvolk bedreigen.

Op deze manier ontgaan mij indrukken van vele markante en mooie gezichten die de Van Baerlestraat sieren. Je verliest erbij; maar je hebt tenminste uitdrukking gegeven aan je ergernis over al het vertoon van energie uit de benzinepomp. Kijk de zwarte wegen waarmee ze het onschuldige land belast hebben, die over een breedte van enkele kilometers dag en nacht verkeerslawaai verspreiden; zie ze een vaart zetten dat de banden dansen op het wegdek, en hoor ze de geslachtsdelen aanroepen als ze opgehouden worden door iemand die maar dertig kilometer boven de toegestane snelheid rijdt; je zou denken dat zij dringende belangen hebben, miljoenen in het geding, levens op het spel; maar zij houden alleen van scheuren, het doet er niets toe of zij vijf minuten later komen.

Zo dwalen de gedachten af naar voetgangersdomeinen en woonerven, ontworpen voor ons welzijn, waar wij zonder gevaar en hinder alle kanten op kunnen zwalken, met de ogen gericht op een krantje dat wij opgepikt hebben, of begraven in de krullebol van ons vriendinnetje. Dat is leven op de maat van de mens.

Helaas, iedere keer dat ik een domein of erf aanzie: de vormeloze Kalverstraat of een doordacht model met houten bloembakken en verschillende kleuren straatsteen, of een groepje kinderrijke huizen met paaltjes en haagjes tot kniehoogte, en dat ik alleen stemmen hoor en het geslof van rubber zolen, behalve soms muziek dreunend in winkels, wil ik gauw weer weg. Kromme ruggen, plastic zakken, hier en daar een zanger met een hoed en een gitaar: daar kan je niet van leven.

De taak van de mens is natuurlijk niet alleen om mens te zijn. Geef hem alsjeblieft iets te doen; laat hem iets bedienen, al is het maar een auto.

Een week of zes geleden haalde een medewerker van een universiteit in India de wereldpers met zijn voorspelling dat ons benoorden de evenaar een lange hete zomer te wachten stond. Sindsdien heeft het meestal geregend en de gemiddelde temperatuur is zelden zo laag geweest tot het eind van het voorjaar.

De ware zomer volgens de kalender begint morgen, dus de Indiër kan nog gelijk krijgen, maar misschien beseft hij dat het daar niet om gaat. Niemand heeft gelijk, en het is geen gebruik om te controleren of voorspellingen uitkomen. Wat deze meteoroloog bezit is het vermogen om internationale aandacht te trekken. Voorspellingen liggen voor het grijpen. Het was in India al een paar weken warmer dan anders; dan komt bij iedereen de gedachte op dat het maandenlang zo zal blijven. Bijzondere begaafdheid blijkt pas wanneer iemand er in slaagt om de hoofden naar zich toe te laten keren door zijn voorbijgaande gevoel te formuleren als wetenschap. Velen zijn geroepen; zij verwachten dit en voorzien dat, maar niemand slaat acht op hen. Dan klinkt er ineens een stem, die heeft het, die is het.

Zijn familie zal trots op hem zijn, veel broers en neven en tantes die het plakboek met de persberichten komen kijken. Intussen zit hij zelf gekweld door onzekerheid in zijn achterkamer. Heeft hij werkelijk talent, of was dit een gelukstreffer? Tientallen voorspellingen komen bij hem op, over het weer, de economie, oorlogen, het eind van de wereld, maar hij aarzelt. Het kan nog maanden duren voordat hij zijn deur opengooit, en even wacht tot het gesnater in de voorkamer verstomd is.

Als je vader een kampbeul was en je wist waar hij woonde, zou je het dan geheim houden en hem geld overmaken?

Het strafrecht geniet zo weinig achting de laatste tijd dat het in het algemeen niet op zal vallen wanneer iemand zich gedraagt als de zoon van Doctor Mengele. Alleen in het geval van nazis wordt de heersende tolerantie meestal niet toegepast; dan is vergelding gebruikelijk, maar waarschijnlijk zijn de wrekers afgeleid van het geval van de zoon door de kampgeschiedenis zelf.

Wat je zou doen houdt mij langer bezig dan wat je zou moeten doen. Een bericht aan de politie: op het volgende adres vindt u mijn

[p. 59]

vader, zou in Duitsland ongunstiger beoordeeld zijn dan in Nederland. Hier ist ein Sohn der seinen Vater... Je moet om je reputatie en je positie denken; bovendien ben je opgegroeid met het idee dat die man de kwaadste niet was.

Een anoniem briefje aan de politie? Niet een verfrissende uitweg. Een brief aan de vader zelf misschien: naar mijn mening... ereplicht... respect van de wereldopinie... kans om laster te weerleggen... liefde van het Duitse volk... officier... eed... trouw.

Als de doctor terugschreef: ik heb er geen zin in, moest je iets anders proberen.

Een oplossing zou zijn het zelf plegen van een moord, aangevuld misschien met experimenten op de stervende en op het lijk. Dan zou het argument worden: welk recht heeft iemand zoals ik....

Als je een kleine fout gemaakt had werd je opgepakt en berecht. ‘Ik deed het om in het reine te komen met de herinnering aan mijn vader. Wijlen mijn vader.’

Meneer, u had moeten bedenken dat wij ons in de werkelijkheid bevinden, niet in de literatuur. Twee jaar met aftrek.

Wie de wereld alleen opvat in de termen van de openbare discussie zoals die gevoerd wordt in de pers en op de televisie en bij verjaarsfeestjes, moet er steeds minder van begrijpen. Eerst dacht hij nog dat hij beter moest luisteren, maar nee, iedereen is voorstander van de vrede en het algemeen belang, tegen geweldpleging en hebzucht; intussen wordt er aldoor zoveel kwaad gedaan dat wij van geluk mogen spreken als wij er het leven bij houden.

Zijn er dus twee soorten mensen; de praters en schrijvers die het beste voor hebben, en de doeners die bevrediging zoeken in kwaad en eigen voordeel? maar waar hangen die doeners uit? Zij zouden ook eens moeten schrijven, en op feestjes en vergaderingen komen; maar zij laten zich niet kennen.

Waarschijnlijk gelooft niemand onvoorwaardelijk in de openbare termen. Men weet wel beter, door gekeken te hebben naar wat er gebeurt, en in sommige gevallen door kennis van zijn innerlijke warwinkel, waar goede en halfgoede bedoelingen zelden in pure vorm voorkomen, onvermengd met ambitie, vijandschap, grieven en onverschilligheid.

Ik zou wel willen dat die vermenging meer aanvaard werd bij de bespreking van de dagelijkse gebeurtenissen. Misschien zou er een kleine rubriek, een column kunnen zijn waarin slechte verstaanders gekalmeerd worden door een commentator die het goede zijn natuurlijke kleine plaats geeft in het complex van menselijke motieven, en er zich niet over opwindt.

De moeilijkheid zou zijn dat de bespreking van de verschijnselen dan veel problematischer wordt. Waar richten wij ons op als wij het niet kunnen hebben over hoe het hoort?

De enige vitale voorziening van het huis die aan mij overgelaten wordt, behalve de drank, is het brood. Iedere keer als het opraakt ben ik degeen die de fiets neemt naar de bakker en met ons bruin terugkeert.

Dit vergt voortdurende waakzaamheid. Er zijn dagen dat het niet hoeft, maar er zijn geen dagen dat de behoefte vergeten mag worden.

In ruil hiervoor ondervind ik vaak een vleug van voldoening wanneer 's ochtends de broodtrommel opengaat en daar ligt het weer. Soms zou ik er uitdrukking aan willen geven; tegen M. zeggen, is het niet geweldig dat het er altijd is, dat je daarop kan rekenen?

Zij heeft zelf de verantwoordelijkheid voor veertig of vijftig andere voorzieningen, dus het is onwaarschijnlijk dat zij geïmponeerd zou blijken. Ik kan beter stil leven met mijn voldoening.

Toch heb je er iets aan. Kleine teleurstellingen worden erdoor vergoed, en je kan je beter voorstellen hoe de zelfverzekerdheid groeit in mensen die eenvoudig werk doen. Chauffeurs, controleurs en barkeepers weten dat zij de hun toevertrouwde taak naar behoren verrichten, en recht hebben op hun plaats in de samenleving; intussen staren denkers, ministers en topvoetballers de nacht in, bezeten door twijfels.

In België bij het logeerhuis van Th. werden dit weekend weer eens grote wolken door de hemel gejaagd waar af en toe regen uitviel. Wij hadden werk te doen, en zaten veel binnen over de tafel gebogen. Er kwam maar een half uur wandelen van, toen het zonnig was midden op de dag, over een smalle weg slingerend langs de boerderijen, en een verhard pad af tussen dichte begroeiing naar een punt onder aan de heuvels waar drie weilanden elkaar ontmoeten: omhoog glooiende vlakken, links verderop weer iets afbuigend naar lager, waar koeien stonden.

Van de andere dag herinner ik mij het terras op de eerste verdieping toen ik mijn boek naar binnen had gebracht omdat er verspreide druppels vielen. De vlier groeit bijna over de balustrade heen, en er is een smal uitzicht tussen de bomen van de tuin naar het aangrenzende weiland, en verder over het landschap dat onbevolkt leek. De meeste dagen zijn er auto's te horen uit het dal, en motorfietsen waar de zoons van de boeren mee knetteren, en landbouwmachines en vliegtuigen. Wat er nu voor lawaai was werd opgenomen in de wind die aan de bomen rukte. Toen ik naar de wolken keek viel een regendruppel van honderd meter hoog tussen mijn bril en wenkbrauw door met een tik op mijn ooglid. Iemand die hier lang bleef zitten zou zo'n vertrouwde worden dat de vogels op

[p. 60]

zijn stoelleuning landden. De kunst voor de mens is om zich stil te houden en alleen op te merken wat er om hem heen gebeurt; maar daar hoeft hij niet voor naar België.

In Herve was het feest op zaterdag toen wij er een boodschap gingen doen. Markt in de hoofdstraat, en loudspeakers aan de huizen, waar muziek zich uit opdrong afgewisseld met een zalvende reclamestem.

Uit de verte kwam tromgeroffel. Even later marcheerde een optocht voorbij: trommelaars gevolgd door koperblazers; daarna, geflankeerd door twee nadenkende jonge mannen, een zwaarmoedige oudere in een grijs pak die de stok voor zich uithield van een met goud geborduurde onleesbare vlag; en toen de kinderen, eerst de kleintjes en dan steeds grotere, allemaal in het wit - sportief wit meer dan kerks.

Van de jongetjes heb ik geen indruk overgehouden, afgeleid blijkbaar door de meisjes. Bij de kleinste waren er een paar die de maat niet hielden, en met een blik opzij naar de toeschouwers langs de straat hun afwijking trachtten te corrigeren; de middelgrote stapten bekoorlijk, met spichtige benen en neergeslagen ogen; de grootste hadden al dikke dijen, en ginnegapten.

Toen wij na onze boodschap het plaatsje uitreden zagen wij op een plein buiten de feestsector twee van de meisjes thuis aankomen, een middelgrote die zich uitrekte naar de bel en een kleine die met het hoofd in de nek toekeek. Zij leken zo lichtvoetig in hun witte schoenen en witte rokjes dat hun stappen onhoorbaar geweest moeten zijn, omdat zij de straatstenen ternauwernood aanraakten.

De lezing van W. was de minst leerzame die ik de laatste jaren gehoord heb. Aandachtig luisterend waren wij te vergelijken met acteurs in een toneelstuk die lege bordjes leegeten; niet dat de ondervinding hetzelfde was, maar het principe.

Het voornaamse wat ik mij van de vijf kwartier herinner is het uitzicht op de bomen van de gracht, en op de man die zijn parkeermeter kwam bijvullen. Hij was een vijftiger in een slank grijs pak, van houding iets gebogen niet door de druk die het leven op hem gelegd had maar van voorname bereidheid om minder bevoorrechten tegemoet te komen. Voordat hij de muntjes in de gleuf werkte keek hij om zich heen, verheugd over het koele voorjaarsweer en bezorgd over de mogelijkheid dat er een parkeerwachter aankwam. Als zo'n persoon in harde uniformstof en pet hem betrapt had en een ballpoint trok, zou hij uitleggen: ‘Ik doe zulke dingen nooit maar mijn secretaresse moest naar de tandarts, begrijpt u’.

Er kwam er geen, en hij wandelde terug naar kantoor, niet zonder voldoening: een ervaring rijker. Intussen bleef de vraag, moet je zo'n lezing uitzitten, of kan je onder de tafels door naar de deur kruipen, of opstaan met het air van iemand die gewend is bedankt te worden ook voor een minuut van zijn tijd.

Te vrezen is dat leeftijdsverschillen toenemen naarmate je ouder wordt. Een man van veertig en een man van zestig kunnen plezier hebben in hun relatie, en belangstelling voor wat de ander wil zeggen. Twintig jaar later zal er weinig van over zijn. De nieuwe zestiger leeft nog in de wereld van de veertigers; de ander wordt een heertje dat niet goed meer oplet.

Ik kan mij voorstellen dat ik tegen die tijd een bank zet bij de voordeur, om te zitten meeleven zolang het weer het toestaat. Als er jongere bekenden voorbijkomen steek ik mijn stok omhoog aan een ferm gestrekte arm. Zij zwaaien naar mij zonder helemaal opzij te kijken; en fietsen de hoek om.

Terwijl de auto onderzocht werd in het ANWB-keuringstation ben ik de wereld gaan bekijken van het IJsbaanpad en verder. Het is een smal gebied tussen het Olympisch Stadion en de grote weg waar je de mannetjes achter hun sturen voorbij ziet schieten; maar ik kende hen niet, en haast niemand anders komt er, behalve de bewoners van de woonboten, op zaterdag de jongens die de sportvelden bespelen, en 's zomers de mensen die op het kampeerterrein moeten slapen.

De oude Haarlemmermeerspoorlijn waar wel eens trams van vroeger op rijden steekt de straat over bij een halte IJsbaanpad, met onkruid op een laag perron. Even verder begint het dorp van de woonboten. In de stad aan de grachten zien die er haveloos en overbevolkt uit; hier aan de vaarten en dwarssloten lijken zij in vrijheid te leven met vogels en lang gras, in staat om weg te varen als het hun niet langer bevalt. De functie van woonruimte hebben zij gemeen; verder verschillen zij van afmeting, van ontwerp en van kleur. Het Nederlandse volk vindt dat alles in hoofdzaak hetzelfde hoort te zijn, en in sommige stadsdelen ziet het ernaar uit; maar hier heeft ieder een eigen gedaante.

Aan de overkant van het aangrenzende kanaal liggen ook woonboten gemeerd. Een eind van het water staan er huisjes op de dijk als in een polderdorp. Ervoor langs loopt een fietspad dat onnaspeurlijk uit Amsterdam-west komt en zich richt op Amstelveen; daar fietsen zwijgende scholieren over die er niets bijzonders aan vinden.

Het kanaal heeft een zijtak die onder een ophaalbrug in de weg doorloopt en uitkomt in een haven- en industriegebied, waarvan niemand ooit verteld heeft dat het bestaat in Zuid. Hoge grijze fabrieken, rijdende hijskranen, en schui-

[p. 61]

[p. 62]

ten aan de kaden. Er heerst een bovenpersoonlijke industriële stilte langs het water; niet dat het werk neergelegd is, het wordt uitgevoerd in die grijze kasten.

Vandaar liep ik terug naar het keuringstation, licht hinkend met een pijnlijke voet. Later bleek er alleen een misplaatst stukje eelt op te zitten; zolang het pijn doet denk je aan blijvende invaliditeit, waardoor dit een van mijn laatste wandelingen op onbekend terrein geweest zou zijn.

Zo heeft het waterdorp een des te sterkere indruk nagelaten. Twee kilometer van huis, een onvermoed stadsdeel, heel anders dan de omgeving!

Er zijn nog altijd hoeken die je bij toeval moet vinden; als je ze omslaat zie je wat je niet gedacht had.

Een deel van de faam van Chas Addams van de New Yorker berust op zijn tekeningen van het echtpaar, een bolle man met uiteenstaande tanden en een slangachtige vrouw, dat zich verlustigt in het kwaad. Er is er een van de opvoering van een melodrama op een punt waar de schurk aan de winnende hand is; in de stalles tekent zich ontsteltenis af op alle gezichten behalve die van onze twee, stralend van aanmoediging.

Aan hen moet ik denken wanneer ik mij in mijn afkeer van zweterig warm weer verlustig in het betrekken van de lucht. Wandelaars door de straat zien achter alle ramen een gordijn opzij tillen en bewoners mismoedig omhoog kijken; behalve achter het mijne.

Moet je zien moeder: wat een griezelige man!

De laatste dagen heb ik veel op Rocque's kaart van Londen in 1748 zitten kijken, en mij voorgesteld waar de straten anders liepen dan nu. De aanleiding was dat ik Grub Street en omgeving beter wilde leren kennen, waar de goedkope schrijvers woonden; maar kaartlezen is ook een tijdverdrijf an sich.

Vroeger deed ik het nogal eens op autokaarten van Engeland en Frankrijk, en stelde mij het leven in onbekende dorpjes voor bij het vallen van de avond: een mens met een boodschappentas, een lijster op het oorlogsmonument, een vrachtwagen met oplegger die bij de wegsplitsing tien meter verkeerd gereden was en langzaam terugkwam, het licht dat opging achter het raam van een witgepleisterd huis. Je had zo'n dorp voltallig kunnen bevolken, maar je werd ongedurig en schoot weg over het landschap naar een volgende geheime plaats.

Met Londen van 1740 gaat het anders. Bevolken kan niet meer; die mensen zijn dood, de straten blijven leeg. Zou ik Fielding niet goed genoeg kennen, of Dr. Johnson, om ze er te laten lopen?

Nee, het gaat niet. Wat zich het best laat oproepen zijn ook niet de straten, maar het landschap waar Londen ophoudt. Halverwege Tottenham Court Road was je al buiten; ten westen van Hyde Park Corner begon de tocht door het landschap naar Kensington, en de Old Kent Road leidde langs tuinen en bongerds.

In die verloren landschappen valt nog te wandelen. Je denkt de hotels en kantoorgebouwen weg en rolt het asfalt op, en daar is het gras van vroeger weer, doorstoken door zandwegen met plassen in de kuilen; en daar zijn de weilanden, hagen en boomgroepen, en de rekken op de velden waar ze de lakens op strekten.

Maar de mensen blijven onzichtbaar, net als op Rocque's kaart waar alleen straten en huizenblokken en bomen op aangegeven staan; niets dat beweegt. Je zou er acteurs voor moeten huren.