Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 31]

Ongelijkheden tussen generaties
H.A. Becker

Het aprilnummer van Hollands Maandblad bevat een essay over de vier generaties, die mijns inziens thans in onze samenleving zijn te onderkennen. Kort samengevat gaat het om de vooroorlogse generatie (geboren tussen 1910 en 1930), de stille generatie (geboren tussen 1930 en 1940), de protest-generatie (geboren tussen 1940 en 1955) en de verloren generatie (geboren na 1955). Op uitnodiging van de redactie hebben in het meinummer zeven commentatoren op het essay gereageerd. Gaarne maak ik van de gelegenheid gebruik om op de bijdragen van mijn tegenspelers in te gaan. Ik zal trachten drie vragen te beantwoorden, die in de commentaren vallen te onderkennen. Wat is het werkelijkheidsgehalte van de indeling in vier generaties? Hoe objectief zijn de beschrijving en interpretatie van die generaties? Wat is de relevantie van de geboden vierdeling?

Werkelijkheidsgehalte

‘Minieme verschillen tussen de derde en de vierde generatie’ constateert Reinjan Mulder. Volgens hem zijn de overeenkomsten tussen deze groepen niet gering. ‘De ene helft luistert naar Mick Jagger, de andere naar de Sex Pistols, maar de boodschap die ze te horen krijgen is vrijwel identiek. No future, van de toekomst niets dan slechts.’ Vervolgens verwijst Mulder naar een binnenkort verschijnende Jeugdnota van het Sociaal en Cultureel Planbureau, die de conclusie zal bevatten: ‘Over de toekomst, de maatschappij, het huwelijk en de cultuur denken zij identiek.’ het gaat in die Jeugdnota om de 15 tot 25-jarigen, vergeleken met de 25 tot 35-jarigen.

De leeftijdscategorieën, die Mulder noemt, vallen grotendeels binnen de door mij onderscheiden verloren generatie. In mijn essay heb ik het namelijk over de protest-generatie, die in 198 5 tot de 30 tot 45-jarigen behoort, en over de verloren generatie, die thans 30 jaar of jonger is. Ik ben het met Mulder eens, dat de tot nu toe uit onderzoek gebleken verschillen binnen de verloren generatie gering zijn. Het is dan ook nog te vroeg om te besluiten tot het onderkennen van een vierde plus een vijfde generatie. Ik wacht de Jeugdnota met spanning af, en wellicht zal die nota mij dwingen mijn ideeën te herzien.

Verder krijg je, volgens Reinjan Mulder, uit mijn stuk de indruk, ‘...dat het voor een generatie gunstig is om goed te beginnen. Wie een gelukkige jeugd heeft, zo lijkt het, die redt het later wel; en wie met tegenslagen opgroeit, die komt op latere leeftijd in vele gevallen verkeerd terecht.’ Mijn essay is vanuit een ander vermoeden geschreven, en dat vermoeden blijkt met name uit de passages over de stille generatie. Ik heb de indruk, dat moeilijke jeugdjaren voor cohorten juist gunstig zijn, vooral indien zij gevolgd worden door jaren van langzame doch gestadige vooruitgang. De stille generatie heeft het in het begin weinig prettig gehad: ‘boring fifties’, hard werken in de wederopbouw. Langzaam, tergend langzaam heeft die generatie het economisch en sociaal breed gekregen. Vandaar haar stille tevredenheid. De protest-generatie is met de gouden lepel in de mond geboren. Zij heeft die lepel even later uit de mond genomen om haar ontevredenheid met de toenmalige samenleving onder woorden te brengen. Een luidruchtig protest, zoals Zijderveld in zijn commentaar omschrijft. Volgens het Oude Testament is het goed voor een mens om zijn juk in zijn jeugd te dragen. Ik heb het vermoeden, dat iets dergelijks ook voor generaties opgaat.

Wat is er waar van de veronderstelling, dat jongeren door hun onderwijs worden beïnvloed, en welk stempel drukken onderwijzenden op hun leerlingen? Dat is naar mijn interpretatie de vraag, waarop Piet Grijs in zijn stukje over ‘Het raadsel van het onderwijs’ ingaat. Onderzoek heeft telkens weer uitgewezen, dat het onderwijs minder invloed op de morele vorming van scholieren heeft dan bijvoorbeeld het gezin. Gezien alle inspanningen van het onderwijs om de jeugd te vormen eigenlijk een vrij zuur resultaat.

Objectiviteit

Wolff-Albers speurt naar de premissen, die besloten zitten in onze opvattingen over de invloed van ingrijpende ervaringen op generaties. In de eerste plaats ‘...een obsessie, overal causaliteiten te moeten aanwijzen. Zo zoeken we hier naar principes die bepaalde externe gebeurtenissen verbinden met aanwijsbare consequenties voor allen die de ontvankelijke leeftijd hebben’. Mijn essay is geschreven vanuit de overtuiging, dat een sociale wetenschapper al-

[p. 32]

tijd moet beginnen met het zoeken naar causale samenhangen. Alleen indien er argumenten zijn om af te zien van het zoeken naar causale samenhangen en om over te stappen op het zoeken naar samenhangen van andere aard (functionele of intentionele bijvoorbeeld) is een sociale wetenschapper vrij om de causaliteiten te laten voor wat zij zijn. De term ‘obsessie’ duidt op een verkramping, en is uiteindelijk afkeurend bedoeld. Naar mijn overtuiging behoort een sociale wetenschapper de drang naar causale verklaringen te koesteren en niet te onderdrukken.

Ten tweede signaleert Wolff-Albers de aanname, ‘dat de psychologische structuur, die door sommige soorten ervaringen tot stand komt, stabiel is in de tijd’. Ik heb in mijn essay op de perioden-effecten en op de leeftijdseffecten gewezen, die beide een verandering van houdingen e.d. in de loop van de tijd weergeven. Deze twee effecten nuanceren de stabiliteits-premisse aanzienlijk. Daarnaast ga ik echter inderdaad uit van cohortensocialisatieeffecten, die in de latere jaren van een cohort veelal kunnen worden teruggevonden. Aldus opgevat gaat het om onderzoeksuitkomsten, niet om aannamen.

Als derde premisse formuleert zij, dat ‘de aard van de veronderstelde 'trendbreuken in de ontwikkeling van de samenleving' de primaire determinant is van de toekomstige gesteldheid van de generatie in kwestie.’ Een dergelijke veronderstelling zit geloof ik niet in mijn essay, en in het algemeen niet in beschouwingen over generaties. Als primaire determinanten zijn de culturele context in een land en de in dat land heersende geloofsovertuigingen veel invloedrijker dan trendbreuken.

Vervolgens vraagt zij zich af, of de hypothese ook omgedraaid kan worden. Omgedraaid luidt die hypothese: als er geen trendbreuken in de maatschappelijke ontwikkeling optreden, dan komen er geen generaties tot stand. Die omgedraaide hypothese lijkt mij bijzonder plausibel. Ik acht het dan ook waarschijnlijk, dat bij nader onderzoek zal blijken dat bepaalde cohorten zo weinig door trendbreuken zijn geraakt, dat zij een enigszins geïsoleerd bestaan lijden. Dergelijke geïsoleerde cohorten dienen dan ook buiten het denken in termen van generaties te blijven.

De kern van haar commentaar heeft Wolff-Albers geloof ik in de titel aangeduid: ‘een culturele uitvinding’. In dezelfde geest vraagt zij zich af, of het denken in termen van generaties niet tot de intellectuele burgerij beperkt blijft. Zijn generaties egocentrische bedenksels van een klein groepje? In mijn artikel haal ik Mannheim aan, die alleen de Generationseinheiten enigszins geprofileerd acht. Vermoedelijk gaat het inderdaad voorlopig om oriënteringsideeën, die door sociale wetenschappers, journalisten en literatoren geventileerd worden. In de komende jaren zal moeten blijken, of die oriënterings-ideeën bij grotere groepen een schok der herkenning teweegbrengen. Wordt het idee niet op ruimere schaal overgenomen, dan blijft het een subjectief bedenksel van weinigen.

Relevantie

Beatrijs Ritsema karakteriseert mijn indeling in vier generaties als ‘een verkeerde kapstok’. Volgens haar staat er niet zo veel nieuws in. Het biedt geen opzienbare inzichten in de recente geschiedenis, noch verheldering voor de (nabije) toekomst. Zij geeft het volgende voorbeeld: ‘Het belangrijkste is natuurlijk de terugdringing van de werkloosheid. Wat de vier generaties daar, ieder op hun manier, aan zouden kunnen doen, maakt Becker niet duidelijk.’ In mijn essay werk ik uit, dat de verloren generatie aanspraak op werk kan maken. Ik geef ook aan, dat de vooroorlogse generatie, in de komende jaren ook de stille generatie, in het kader van de emancipatie van de ouderen in de samenleving recht op werk hebben. Waarom zouden emanciperende ouderen op 65-jarige leeftijd alleen het arbeidsbestel moeten verlaten? Alle betrokken generaties beschikken over goede argumenten voor hun aanspraken op werk. Naar mijn indruk kan het denken in termen van vier generaties goede diensten bewijzen bij het verhelderen van deze strijd ‘tussen recht en recht’. De commentaren van Wolff-Albers, Zijderveld en Daalder maken duidelijk, dat zij er wél mee uit de voeten kunnen.

Volgens Ad van Iterson gaat het om ‘De utopie van een waarzegger’. Hij verwijt mij eerst, dat ik de verklaring vanuit restricties en preferenties onvoldoende heb uitgewerkt. Dat verwijt ben ik bereid te aanvaarden, al zijn er grenzen aan hetgeen in een essay kan worden uitgelegd. Daarna moeten de autonome ontwikkelingen het ontgelden. Eerst zegt hij: ‘Het is niet zo, dat een deel van de toekomst als een natuurramp over ons komt en dat het andere deel “maakbaar” is.’ Even verderop zegt hij: ‘Maar als de “omstandigheden”, autonoom als ze zijn, nu eens drastisch veranderen?’ Als voorbeeld geeft hij het uitbreken van een kernoorlog tussen de Verenigde Staten en Rusland. Nu zijn er opeens wél autonome ontwikkelingen ‘autonoom’ genoemd, indien zij voor de Nederlandse ministeries, maatschappelijke organisaties, ondernemingen e.d. zo goed als onbeïnvloedbaar zijn. Een klein land krijgt relatief veel autonome ontwikkelingen te verduren. Van de geschetste autonome ontwikkelingen is er telkens één vrij

[p. 33]

gunstig voor de generaties in Nederland. Een gunstige onbeïnvloedbare ontwikkeling is géén utopie, want naar een utopie kan men streven.

Daalder heeft ongeveer gelijktijdig met mij het generatie-begrip gehanteerd om een ontwikkeling in de samenleving te verduidelijken. Ik heb de indruk, dat het weinig verhelderend is om van een oorlogs-generatie te spreken, omdat de Tweede Wereldoorlog het merendeel van de Nederlandse bevolking slechts marginaal in haar overtuigingen over de samenleving geraakt heeft.

Vervolg

Het essay in het april-nummer was voor mij een tussen-resultaat in een studie, die nog vele jaren zal doorgaan. Vanuit die studie hoop ik zowel in essay-vorm als via disciplinaire kanalen te publiceren. Voor dit verdere onderzoek was het zowel nuttig als plezierig om met mijn zeven tegenspelers in debat te gaan. Niet toevallig, dat de discussianten uit mijn eigen generatie minder moeite met mijn verhaal hadden dan de discussianten uit de protest-generatie.