Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

De oorlog en de generaties
H. Daalder

Op 8 mei 1985 was het veertig jaar geleden dat het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie werd opgericht. Ter gelegenheid daarvan organiseerde dit Instituut een Symposium waarin historici, politicologen, juristen, psychiaters en letterkundigen hun mening gaven over de verwerking van de tweede wereldoorlog, onder de titel Onverwerkt Verleden? Een van de inleiders wat prof. dr. H. Daalder, hoogleraar in de politieke wetenschap aan de Rijksuniversiteit te Leiden. Hij sprak over het thema: De Tweede Wereldoorlog en de Binnenlandse Politiek. In het laatste deel van zijn inleiding - dat wij hieronder overnemen - ging hij in op generatieverschillen die door de oorlog, en in de verhouding tot de oorlog, konden ontstaan. De volledige tekst van deze inleiding, samen met die van de andere inleiders, zal in het najaar verschijnen in een bundel, uit te geven door Uitgeverij Hess, Utrecht.

De duurzame doorwerking van de oorlog in de naoorlogse samenleving vindt men terug in opeenvolgende generaties, en de verhouding tussen hen.¹⁾

Voorop gaat daarbij de constatering, dat het politiek herstel na 1945 in belangrijke mate samenviel met de terugkeer van vooroorlogse politieke leiders op leidende posten. Niet voor niets spreekt men van de periode van 1945 tot 1960 als die van Drees en Romme, van Oud, Schouten en Tilanus. Maar een wat nauwkeuriger inventarisatie van de groep ministers en kamerleden na 1945 laat ook al direct na de oorlog de binnenkomst zien van tal van homines novi in de politiek. Dat gold evenzeer voor de toevloed van jonge ambtenaren en jonge bekleders van andere maatschappelijke functies, die men enerzijds moet verklaren uit de onweerlegbare breuk die de oorlog in de continuïteit van recruteringsprocessen had betekend, anderzijds uit het naar voren komen van jongeren die in het verzet verantwoordelijkheden hadden gedragen die zij in meer normale tijden niet gemakkelijk zouden hebben verworven. Zowel de oudere politieke leiders, als de nieuwe politieke en ambtelijke recruten, vonden direct na 1945 zeer concrete taken in werkzaamheden van herstel en wederopbouw. Men kan stellen dat beide generaties een verhoudingsgewijs pragmatische instelling ontwikkelden. Zij verwierven een zeker vertrouwen in (en zelfs trots op) concrete vooruitgang, en geloofden in de mogelijkheid stapsgewijs door politieke en bestuurlijke handelingen een verbetering van de samenleving te bereiken. Juist omdat men zelf had moeten ervaren dat institutionele en materiële zekerheden niet vanzelfsprekend waren, kon men zich gemakkelijk vereenzelvigen met datgene wat in de praktijk na 1945 bereikt werd.²⁾ (Let wel: ik spreek hier nu over degenen die na 1945 maatschappelijk succes hadden, niet over degenen die blijvend getraumatiseerd waren door specifieke oorlogservaringen, of leden onder een even traumatiserende kloof tussen in de oorlog gekoesterde hoop enerzijds en naoorlogse realiteiten anderzijds).

Geheel anders zou het generatieverschijnsel gaan werken, toen de eerste na de oorlog geboren generatie aantrad. Zij groeide op, het is al vaak betoogd, in een periode van stijgende materiële welvaart, en kon die, anders dan de generaties vòòr hen, als zo vanzelfsprekend ervaren, dat zij zich zou gaan richten op wat men is gaan noemen ‘post-materiële’ waarden.³⁾ Niet de stapsgewijze verbetering vormde voor deze generatie het kernpunt, maar de vraag of het nieuw-gegroeide en bestaande aanvaardbaar was. Men kan deze nieuwe generatie (of juister: de zelfverkozen woordvoerders, die uit haar naam spraken) daarom beschouwen als een generatie van ontluisteraars, mits in die speciale zin dat zij tegelijk een generatie kon zijn vol

1) Het gebruik van de term ‘generatie’ - tal van waarschuwingen in politicologische standaardwerken getuigen daarvan - is niet zonder gevaren. Jaargroepen volgen elkaar immers in een tamelijk regelmatige stroom op zodat het trekken van duidelijke cesuren een dubieuze handeling is. Cohorten van een bepaalde leeftijdsgroep oordelen niet altijd gelijk. Bovendien dreigt steeds weer het gevaar dat men zgn. generatie-effecten onvoldoende scheidt van wat men noemt ‘period’ en ‘life-cycle’ effecten. Leeftijdscohorten worden ongetwijfeld getekend door specifieke ervaringen die zij in hun jeugd, maar ook later opdoen, maar ondervinden tegelijk een verandering in maatschappelijke verantwoordelijkheden naarmate zij ouder worden.

2) Als gevolg van deze practische oriëntatie ging men sinds het midden van de jaren '50 op voetspoor van Raymond Aron, Daniel Bell en Edward Shils internationaal spreken over The End of Ideology. Voor diverse beschouwingen over dit thema zie bijv. Ch. I. Waxman, The End of Ideology Debate, New York, 1968 en Mostafa Rejai ed., Decline of Ideology, Chicago, 1971.

3) Een bekend vertegenwoordiger van deze visie is de politicoloog Ronald Inglehart, The Silent Revolution: Changing Values and Political Styles among Western Publics, Princeton, 1977.

[p. 12]

nieuwe illusies. Voor de ouderen vormde zij in tenminste vier opzichten een psychologische bedreiging: zij verwierp de materiële welvaart die de oudere generaties juist met veel moeite hadden opgebouwd (al plukte de nieuwere generatie de vruchten van die welvaart met een vanzelfsprekendheid die zij die zèlf fundamentele tekorten hadden gekend nooit meer op zouden brengen); zij sprak vol overtuiging over de noodzaak van ‘democratisering’ (maar ging tegelijk tamelijk luchthartig en onverschillig met die democratische procedures en verworvenheden om waarvan de oudere generaties zich juist de breekbaarheid maar al te bewust waren); zij stelde nieuwe, normatieve vragen over de wereld, die oudere generaties ondanks een gegroeide internationale bewustheid niet gemakkelijk in termen van de nieuwe zekerheden van een nieuwe generatie konden ervaren (men denke daarbij aan de Koude Oorlog, aan Vietnam, aan de Derde Wereld en aan de atoombewapening); en zij kon tenslotte ook direct de zekerheden bedreigen die oudere generaties allengs ten aanzien van de Tweede Wereldoorlog en de Bezetting hadden ontwikkeld.

In conflicten tussen woordvoerders van de oorlogsgeneraties en de eerste na de oorlog opgegroeide generatie werd daarom het beeld van Nederland in de Tweede Wereldoorlog eerst, die van de periode van herstel daarna, zelf tot politieke inzet. De jaren '60 werden de jaren van de ontluistering. Deze kon zijn bron hebben in uiterst serieuze werken: ik denk bijv. aan de televisieserie over De Bezetting van L. de Jong en Milo Anstadt, en aan Pressers De Ondergang, dat een schok teweeg bracht bij velen. Maar ik denk ook aan geschriften die wel gedreven waren, maar minder de toets van wetenschappelijke kritiek verdragen kunnen: pogingen tot Tegels Lichten waarin ‘Ware Verhalen over de Autoriteiten in het Land van de Voldongen Feiten’ werden geboekstaafd⁴⁾, een debunkend geschrift van een nieuwe bekeerling als de parlementaire journalist Jac. S. Hoek in een Politieke Geschiedenis van Nederland, waarin hij een merkwaardig ‘offerfeest van tegenstellingen’ registreerde⁵⁾, bundels als Een Zondagskind in de Politiek⁶⁾, waarin Jan Rogier niet alleen De Quay maar zo ongeveer een ieder die na de orlog in Nederland aan het herstel van het land en het landsbestuur had meegewerkt van autoritaire intenties en handelingen beschuldigde, enz. Aan geschriften als dit moet men de mémoires van Weinreb Collaboratie en Verzet 1940-1945 (Amsterdam, 1969) toevoegen, omdat die zowel door de indruk die zij maakten, als de oorlog die Weinreb's medestanders vol overtuiging tegen de ‘powers that be’ voerden, alleen maar te begrijpen zijn als poging om wat men als vals beeld van een heroisch Nederland in de oorlog voelde te redresseren.⁷⁾

Anders gezegd: in conflicten tussen generaties was sinds het midden van de jaren '60 de oorlog in geding, omdat zij voor verschillende groepen verschillend verwerkt kon worden. Velen uit de nieuwe generatie zochten de sluier weg te trekken van de fictie van het ‘nationaal verzet’, en beroofden daarom ouderen van precaire zekerheden. Zij verdiepten zich, bijna met gretigheid, in voorbeelden van collaboratie, en vonden daarin steun voor hun opvatting dat alle gezag verdacht was. Zij tooiden zich veelal, ook zonder aarzeling, met de mantel van het verzet, en pretendeerden te spreken uit naam van de slachtoffers. Zij ontzagen zich daarbij niet gemakkelijk een lijn te trekken tussen de noodzaak tot verzet tegen de Nazi-terreur vroeger, en tal van contemporaine misstanden van hun eigen tijd. Deze gemakkelijke toeëigening van het verzet in 1940-1945 ten dienste van politieke strevingen van de jaren '60 en later, kan met met een veelheid van voorbeelden illustreren. Men hoeft bijv. slechts kennis te nemen van de Verzetskrant die in deze weken de jeugdredacties van de vroegere illegale bladen (Het Parool, Trouw, Vrij Nederland en De Waarheid) hebben samengesteld, en waarin zij schrijven over de ‘momenten waarop na 1945 Jongeren in verzet zijn gekomen tegen de heersende regels en normen, tegen opvattingen en situaties die zij onrechtvaardig vonden’. Men vindt in die Verzetskrant een aantal verwijzingen naar verzet in de Tweede Wereldoorlog, maar daarnaast ook tal van andere zaken die daarmee kennelijk op een lijn gesteld worden: conflicten in gezinnen en op scholen, stakingen, dienstweigering, de verdediging van het gebouw Felix Meritis, waar De Waarheid gedrukt werd, tegen opgewonden Amsterdammers tijdens de Hongaarse Opstand in 1956, de strijd tegen ouders van jongeren om Elvis Presley te mogen bewonderen, Rob Stolk's heldendaden in Provo-beweging, verzet in de Vietnambeweging en Zuid-Afrika Comités, Krakers, Greenpeace, Dodewaard, Onkruitacties, treinkapingen door de Molukkers en zo meer. Een van de ook genoemde heldendaden was de bezetting van het Maagdenhuis in mei 1969. U beseffe daartegenover de bekentenis van de man die tijdens de Maagdenhuisbezetting Rector was van de Amsterdamse Universiteit, A.D. Belinfante, dat door de Maagdenhuisaffaire hem opnieuw visioenen van de bezettingstijd kwamen teisteren.

Misschien moet men daarom, ook in beschouwingen over politieke verhoudingen in de Nederlandse binnenlandse politiek spreken, van problemen tot in het derde en vierde geslacht, waarover E. de Wind met meer gezag op het Congres van Oorlogsdocumentatie heeft gerefereerd dan een politicoloog dat kan doen. En tevens constateren, dat de oorlog generaties lang een probleem zal blijven, omdat men steeds weer

4) H.J.A. Hofland, Tegels Lichten: Of Ware Verhalen over de Autoriteiten in het Land van de Voldongen Feiten, Amsterdam 1972.

5) Jac. S. Hoek, Politieke Geschiedenis van Nederland: Oorlog en Herstel, Offerfeest der Tegenstellingen, Leiden, 1970; later opnieuw in een herziene druk uitgegeven onder de titel Herstel en Vernieuwing: De Nederlandse Politiek in de Jaren 1945-1955, Alphen aan den Rijn, 1979.

6) Jan Rogier, Een Zondagskind in de Politiek en andere Christenen: Opstellen over Konfessionele Politiek in Nederland en Colijn tot Cals, Nijmegen, 1960.

7) Van belang zijn ook de twee recente oraties van Jan Bank, Oorlogsverleden in Nederland, Baarn, 1983 en J.C.H. Blom, In de Ban van Goed en Fout? Wetenschappelijke Geschiedschrijving over de Bezettingstijd in Nederland, Bergen NH, 1983.

[p. 13]

zal zoeken naar ‘absoluut goed’ en ‘absoluut kwaad’, maar tegelijk aan begrip pas toe zal komen indien men zich bewust blijft van de oneindige grauwheid die in wezen een bezettingstijd kenmerkt: een periode van constante compromissen en onoplosbare dilemma's waaruit slechts weinigen zich ongeschonden kunnen losmaken. Een periode ook, die hen die de ervaringen daarvan werkelijk geproefd hebben, niet langer achterlaat met simpele oordelen, maar vooral met sombere vragen.