Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 5]

Een culturele uitvinding
A.D. Wolff-Albers

Bij eerste aanblik geeft Beckers taxonomie van generaties een gevoel van tevreden herkenning. Vrijwel ieder van ons (lezers van tijdschriften als Hollands Maandblad) zal zich plaatsbaar menen in ten minste één van de getypeerde generaties, en ziet per generatie kenmerken verzameld die een klank van evidente waarheid hebben. Maar toch. Er zitten ten minste drie premissen besloten in onze opvattingen over de invloed van ingrijpende ervaringen op generaties.

De eerste is een obsessie, overal causaliteiten aan te moeten wijzen. Zo zoeken we hier naar principes die bepaalde externe gebeurtenissen verbinden met aanwijsbare consequenties voor allen die de ontvankelijke leeftijd hebben.

De tweede aanname is dat de psychologische structuur die door sommige soorten ervaringen tot stand komt, stabiel is in de tijd.

De derde premisse is een speciale vorm van de tweede, namelijk dat de aard van de veronderstelde ‘trendbreuk in de ontwikkeling van de samenleving’ de primaire determinant is van de toekomstige gesteldheid van de generatie in kwestie.

Deze drie vooronderstellingen vormen samen de grondslag voor de hoofdhypothese van Becker, dat er duidelijk aanwijsbare generaties ontstaan door het deelhebben aan bepaalde ingrijpende gebeurtenissen in de formatieve periode.

De inverse van deze propositie zou zijn dat, waar de formatieve periode verloopt zonder dat er ‘trendbreuken in de maatschappelijke ontwikkelingen’ voorkomen, er ook geen generatie in de zin van Becker tot stand komt.

Er is reden, te betwijfelen dat universele gedragspatronen volgen uit gemeenschappelijk doorgemaakte ervaringen. Ten eerste al omdat er over ingrijpende maatschappelijke ontwikkelingen, als die door Becker genoemd, vrijwel uitsluitend in de intellectuele burgerij wordt gesproken, of misschien zelfs alleen maar geschreven.

Het is nauwelijks vast te stellen, of buiten het (be)schrijvende volksdeel de bedoelde ontwikkelingen ook als zo ingrijpend worden ervaren. Vaststelbaar is wel, dat verschillende bevolkingsgroepen, vrouwen en mannen, kinderen en volwassenen, geschoolden en ongeschoolden, vaak totaal verschillende belevingswerelden hebben. In iedere periode geven bepaalde groepen de toon aan, maar die groepen vertegenwoordigen lang niet altijd hun leeftijdgenoten.

In studies over het begin van het nationaalsocialisme zijn ontwikkelingen nagegaan binnen allerlei groeperingen en organisaties. Gezien de bezwaren, die niet alleen de nationaal-socialisten, maar ook de door Van Roon beschreven groeperingen tegen de maatschappelijke orde hadden¹⁾, was te verwachten, dat die orde zich niet zou kunnen handhaven. Toch waren er andere groeperingen, die qua leeftijd tot dezelfde, door Becker omschreven generatie behoorden, met name grote delen van de bourgeoisie, die voor deze ontwikkelingen nauwelijks belangstelling hadden.

Iets dergelijks kennen wij uit eigen ervaring rond de periode van 1968. Zou het kunnen zijn dat typeringen als die van Becker - net zoals Freud een groot deel van zijn psychoanalytische opvattingen baseerde op problemen van betrekkelijk jonge Weense welgestelde vrouwen - zijn gebaseerd op begripsvormingen in specifieke, intellectuele, of zelfs alleen maar academische, of misschien zelfs alleen sociologische kringen?

Maar zelfs als men mag aannemen dat er maatschappelijke ontwikkelingen zijn, die niet alleen in intellectuele zin, maar ook daadwerkelijk, vrijwel iedereen, althans in het Westelijk deel van de wereld, beroeren, zoals de crisis van 1929 en de beide wereldoorlogen, dan nog valt niet te concluderen dat daarop een universele reactie volgt, die in algemene zin disposities van leeftijdsgroepen bepaalt. Welke ervaringen of omgevingsvariabelen mensen blijvend een bepaalde oriëntatie geven, is tot nu toe wetenschappelijk zeer moeilijk vast te stellen. Duidelijk is wel dat er een zeer complexe interactie is van fysieke en psychologische persoonlijkheidsvariabelen, omgevingscondities in de zeer vroege en vroege jeugd, en continuïteit van waardepatronen in de gezins- of groepssituatie (Kibboets), waarin men opgroeit, met die van de wereld waarin men vervolgens op school of in werk zich moet zien te handhaven.

Ervaringen zijn ongetwijfeld van invloed op het profiel van een individu, maar het is (gelukkig) te moeilijk, de capaciteiten te omschrijven die iemand moet hebben om de ontwikkeling te kunnen sturen. Generaliseerbare effecten van ervaringen zijn nauwelijks te isoleren van alle andere factoren die een rol spelen.

Laten we nu de aanname van stabiliteit be-

1) G. van Roon, Neuordnung im Widerstand. Der kreisauer Kreis innerhalb der deutschen Widerstandsbewegung. (Munchen, 1967), m.n. blz. 19-54.

[p. 6]

proeven. De voorspelling van variaties in psychologisch profiel in volgende leeftijdsfasen vanuit variaties bij kleine kinderen of adolescenten levert maar weinig op. Het is al moeilijk aan te tonen dat problemen van jonge kinderen, die ontstaan door het gedrag van hun ouders, een eeuwig leven hebben; nieuwe ervaringen lijken zeer wel een therapeutisch effect te hebben.²⁾

Het kan niet anders of we worden beïnvloed door schokkende ontwikkelingen. Maar de ervaringen daarna kunnen ook weer effecten hebben. Onze levensloop heeft niet het karakter van een bandopname.

Een aspect dat in de beschouwing van Becker te weinig naar voren komt, is de wisselwerking die mensen uit verschillende generaties op elkaar uitoefenen, en de invloed van de generaties zelf op de gebeurtenissen. Zo heeft de jeugd in de jaren zestig op zijn minst veranderingen in kleding en omgangsvormen teweeggebracht.

De laatste premisse, dat de aard van de beleefde trendbreuk de primaire determinant is van de toekomstige gesteldheid, roept ook enige scepsis op. De perspectieven die Becker schildert voor de door hem onderscheiden thans levende generaties, hebben eigenlijk ook betrekkelijk weinig te maken met het karakter van die generaties. Het blote feit dat iemand een bepaalde leeftijd heeft, bepaalt al zeer veel van zijn mogelijkheden in de maatschappij in de komende periode. Eventuele specifieke kenmerken van generaties doen aan de omstandigheden niet veel toe of af. Becker suggereert dit - terecht - ook nauwelijks, maar dan kan het laatste deel van zijn betoog ook los staan van zijn opvattingen over de gesteldheid van generaties door hun ervaringen als jongere.

Ik heb me met moeite een beetje los kunnen maken van de zo rake en beeldende wijze waarop Becker zijn ideeën ontvouwt. Zijn gedachtengang ‘rings with self-evident truth’³⁾. Het is niet voorstelbaar dat ingrijpende gebeurtenissen in de wereld om ons heen geen grote invloed op ons zouden hebben, die ook wel eens blijvend zou kunnen zijn. Ook is aan te nemen dat zoiets bij mensen van ongeveer een zelfde leeftijd globaal gezien tot een gemeenschappelijke reactie leidt. Maar, daar staat tegenover, dat een door een trendbreuk getekende groepering niet representatief is voor het bevolkingsdeel dat Becker generatie noemt. Bovendien is het zo, dat niet alleen externe gebeurtenissen, trendbreuken, ons leven beroeren, maar dat ook meer huiselijke, persoonlijke evenementen hun stempel drukken. Cross-generatieonderzoek lijkt nog geen betrouwbaar gereedschap om de kluwen van variabelen te ontwarren die onze ontwikkeling raken.

Onze kennis is nog gebrekkig en we zullen geduldig de ambiguïteit moeten verdragen die daarbij hoort.

Het verhaal is gecompliceerd; de wortels liggen diep, en de complexiteiten en raadsels moeten onderzocht worden.

2) J.M. Hunt: Psychological Development: Early experience. In Annual Review of psychology (Vol 30), Palo Alto 1979.

3) R. Glaser. Intelligence, Learning and the New Aptitudes. In: Aspects of Educational Technology VII, Robin Budgett and John Leedham, The Pitman Press, Bath, 1973.