Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 29]

Sinclair Lewis en Main Street America
Marcel Kurpershoek

Publiciteit lijkt in Amerika vaak een doel op zichzelf. In de strijd om nationale aandacht vertrouwen Amerikanen vooral op het ‘nummer-één’-principe: de aanwezigheid van de hoogste wolkenkrabber, de grootste concentratie van Nobelprijswinnaars, het beste voetbalteam, etc. Maar als men op geen enkel gebied excelleert is er altijd nog de mogelijkheid van de weergaloze wanprestatie. Zo vierden de burgers van Yuba City, Californië, met veel fanfare het feit dat hun dierbare stad door Rand McNally's almanak van Amerikaanse steden, gerangschikt naar orde en leefbaarheid, in 1985 naar de 329ste en laatste plaats werd verwezen. ‘Nu weet iedereen tenminste waar Yuba City ligt’, verduidelijkte een van de ingezetenen voor de televisiecamera's.

Met dezelfde perverse koketterie herdacht Sauk Centre, Minnesota, dit jaar de honderdste geboortedag van Sinclair Lewis, de schrijver die met zijn romans Main Street en Babbitt als eerste Amerikaan de Nobelprijs voor literatuur in de wacht sleepte. Dat Lewis Sauk Centre in Main Street onder de naam Gopher Prairie schilderde als een uitstalkast van provinciale ondeugden, werd graag vergeten. Uitgedost met Sinclair Lewis T-shirts en baseballpetjes gaven de feestgangers zich over aan de wedstrijd voor taartebakkers, de short story competitie en andere evenementen, die niet zouden doen vermoeden dat Sauk Centre zijn plotselinge bekendheid aanvankelijk met minder begrip voor de zegeningen van publiciteit begroette dan Yuba City. De eerste vijf maanden na de publikatie van Main Street, in 1920, zweeg de Sauk Centre Herald het boek hardnekkig dood. Woedende burgers dreigden Sinclair Lewis te zullen lynchen als hij het ooit zou wagen weer voet in zijn geboortestad te zetten en zijn puriteinse vader, dr. E.J. Lewis, bleef zijn hele leven gebukt gaan onder het ‘verraad’ van zijn zoon. In die reactie stond Sauk Centre echter niet alleen: heel provinciaal Amerika herkende zich met afgrijzen in de spiegel die Sinclair Lewis het had voorgehouden. Eerst in Richmond, Virginia, en vervolgens overal in het land, werden straatbordjes ‘Main Street’ op aandrang van middenstanders, die vreesden voor het ettect van het boek op hun omzet, vervangen door minder belaste straatnamen. Gelukkig heelt de tijd alle wonden en naarmate het aan de roman ontleende begrip ‘Main Street America’ minder werd gezien als een synoniem voor achterlijkheid en bekrompenheid en associaties ging oproepen met ouderwetse degelijkheid en gezelligheid maakte verontwaardiging geleidelijk plaats voor trots over Sauk Centre's rol als bakermat. Ook deze verandering werd door de gevoelige barometer van de middenstand geregistreerd: in 1960 besloten de vroede vaderen van Sauk Centre op aandrang van de lokale kamer van koophandel om ‘Main Street’ om te dopen in ‘The Original Main Street’.

Het idee voor Main Street ontstond in 1916. In dat jaar nam Lewis zijn eerste vrouw voor een kennismakingsbezoek mee naar zijn geboortestad, gevolgd door een tocht per T-Ford naar Californië. Rijdend over stoffige karresporen tussen de korenvelden van het Westen kwamen zij door duizend-en-één Gopher Prairies. Zijn ambitie om de ‘Grote Amerikaanse Roman’ te schrijven, een roman die voor het eerst een aantal wezenstrekken van het gehele continent zou samenvatten, rijpte verder in gesprekken met zijn editor en vriend Alfred Harcourt. In 1919 begon Harcourt, onder meer op advies van Lewis, zijn eigen uitgeverij, Harcourt, Brace & Co., en nam Lewis met zich mee. Main Street, waarvan uiteindelijk meer dan een miljoen exemplaren werden verkocht, verschafte het bedrijf meteen een financiële basis.

Main Street is het verhaal van Carol, een jonge bibliothecaresse in Minneapolis-St. Paul met als hobby ‘dorpsverfraaiing’. Haar kans om foeilelijke prairiestadjes om te toveren naar het voorbeeld van de idyllische dorpen in New England komt wanneer Will Kennicott, plattelandsarts in Gopher Prairie, haar ten huwelijk vraagt. Als stadje van drieduizend inwoners, verloren in de onmetelijke akkers, verschilde Gopher Prairie niet van ‘tienduizenden dergelijke stadjes tussen Albany en San Diego’ (d.i. Amerika minus New England). Bij aankomst slaat Carol de schrik om het hart. Evenals Sauk

[p. 30]

Centre, dat bij de geboorte van Lewis in 1885 nog geen dertig jaar oud was, bestond Gopher Prairie uit niet veel meer dan een desolaat ogend samenraapsel van ‘lukraak neergezette, achteloos opgetrokken bouwsels in vale, onplezierige kleuren’. Ondanks Kennicotts verzekering dat ze het wel naar haar zin zou krijgen - ‘het leven is zo vrij hier en de mensen hier zijn de beste in de wereld’ - is het met het sociale en culturele leven niet veel beter gesteld. Voor Carol is er het theekransje van de ‘Jolly Seventeen’, de stadsbibliotheek en de Thanatopsis Club, een vrouwenvereniging voor studie en liefdadigheid, die zich verdienstelijk maakt met het planten van bomen, vliegenverdelgingscampagnes en het onderhoud van een openbaar toilet voor marktgaande boerinnen. Voor de ontwikkeling van de dames zelf is er het programma van het blad ‘Culturele Wenken’: het ene jaar ‘Bijbelse Personages’, een andere keer de volledige ‘Europese Literatuur’ (met de nadruk op geboorte- en sterfjaren van klassieke dichters), of ‘Meubilair en Porselein’.

Carol zet zich instinctief schrap tegen ‘de eis tot conformistisch gedrag, die haar in golven tegemoet kwam’ van de keurige burgers. Niet van plan te verzinken in het haar omringende moeras van provincialisme begint ze het stadje te bewerken met haar voorstellen. Maar wat ze ook probeert, al haar ideeën, meer opwellingen dan weldoordachte plannen, lijden schipbreuk op de rots van nuchter conservatisme. Kennicott is, half gegeneerd, half trots op haar grootsteedse allure, bereid het onorthodoxe gedrag van zijn ‘Carrie’ binnen bepaalde grenzen te tolereren, maar een geestverwant vindt zij niet in hem. Ook Carols oprechte inspanningen om tenminste een goede doktersvrouw te zijn lopen op niets uit. Zij bewondert het plichtsbesef waarmee Kennicott er bij nacht en ontij op uittrekt om spoedoperaties te verrichten op afgelegen boerenhoeven, zijn opgeruimde bonhomie, zijn praktische instelling. Deze eigenschappen, die Kennicott populair maken bij zijn medeburgers, kunnen Carols romantische verlangens echter niet bevredigen. Bespied door het ganse, zich heimelijk verkneukelende dorp, begint Carol op te trekken met Valborg, een kleermakersleerling met exquise manieren, een dandy-achtig voorkomen, dichterlijke voorstellingen en ambities om couturier te worden. Dat Valborg de risee van Gopher Prairie is versterkt eerder de lotsverbondenheid die Carol met hem voelt, dan dat het haar afschrikt.

Op dit punt aangeland had Main Street zich theoretisch naar een tragische ontknoping kunnen bewegen. Het tegendeel gebeurt echter. De ‘Madame Bovary van de graansilo's’, zoals Carol door de Amerikaanse kritiek werd genoemd, mocht dan romantische ideeën hebben, ze was toch te verstandelijk om als Emma Bovary in een fatale passie te ontvlammen. Haar verhouding met Valborg, hoe choquerend ook in de ogen van Gopher Prairie, was platonisch en vooral bepaald door hun gezamenlijke afkeer van een oord waar ‘saaiheid tot God is verheven’ en door hun beider hunkering naar een minder kwijnend bestaan in New York of Chicago. Valborg vlucht het stadje uit, Carol verlaat Kennicott en begint een nieuw leven in Washington, maar keert na verloop van tijd terug naar haar echtgenoot, tot de overtuiging gekomen dat hij gelijk had toen hij zijn medeburgers beschreef als ‘hardwerkende, brave lieden, die proberen hun kinderen zo goed mogelijk groot te brengen’.

Carols plotselinge bekering tot de burgermansmoraal, na haar heroïsche verzet tegen het haar opgedrongen conformisme, komt als een bedorven nagerecht na een uitstekende maaltijd. Volgens een machiavellistische interpretatie zou Lewis met dit geforceerde happy end van twee walletjes hebben willen eten: het verlichte lezerspubliek zou kunnen genieten van de satire, het doelwit van die satire zou zich door het slot van het boek toch in zijn gelijk gesterkt voelen. Inderdaad was Lewis nooit wars van commercieel stuntwerk en beschouwde hij het rinkelen van de kassa zijn leven lang als het waarmerk van literair succes. Niettemin moet de merkwaardige volte face van Carol eerder worden gezien als een illustratie van Lewis's tegenstrijdige gevoelens over ‘Main Street America’. Tekenen van deze diepgewortelde ambivalentie zijn reeds eerder in het boek zichtbaar: Main Street is niet alleen het verhaal van Carols opstand en nederlaag tegen de verstikkende sociale controle, de zelfingenomenheid en de saaiheid die het leven in Gopher Prairie kenmerken; het boek beschrijft ook met een zekere sympathie het verzet van Gopher Prairie tegen de vernieuwingsdrang en de stadse fratsen van de wijsneuzerige Carol. Satire en genuanceerdheid staan echter op gespannen voet, en de tweeslachtigheid die hiervan het gevolg is komt het effect op de lezer niet ten goede.

Door de bewoners van Gopher Prairie nu eens als boosaardige monsters, dan weer als in wezen goedhartige buitenlieden uit te beelden ondergraaft Lewis bovendien de bredere pretenties van zijn boek. Dat Main Street niet over zo maar een dorp in de Midwest handelt wordt de lezer al in de inleiding ingescherpt: ‘Dit is Amerika - een stadje van een paar duizend inwoners, in een gebied van koren- en maisvelden, zuivel en groepjes bomen. In ons verhaal heet het stadje “Gopher Prairie, Minnesota”. Maar de Main Street van het verhaal ligt in het verlengde van alle Main Streets in Amerika’. Later in het boek legt Lewis een verband tussen het geestdodende conformisme dat provinciaal Amerika in zijn greep houdt, en

[p. 31]

[p. 32]

de opkomst van een economie gebaseerd op grootschalige, machinale produktie van uniforme goederen. Het Amerikaanse landschap is daarvan de fysieke expressie: ‘De algemene gelijkvormigheid - dat is de fysieke uitdrukking van de filosofie van de saaie veiligheid. Negen van de tien van alle Amerikaanse steden lijken zo op elkaar dat niets geestdodender is dan van de een naar de ander te zwerven... Als Kennicott opeens in een verafgelegen stad zou belanden, zou hij niet eens merken dat hij niet in Gopher Prairie liep’. Lewis trekt, bij monde van Carol, de lijn van Main Street echter nog stoutmoediger door, naar ver buiten de grenzen van Amerika. Zij erkent dat provincialisme, als verschijnsel dat geïsoleerde, kleine gemeenschappen kenmerkt, zich evengoed voordoet in Tibet en Frankrijk als in Wyoming of Indiana. Maar als de Main Street mentaliteit domineert in een heel land, als alles draait om geld en niemand tevreden is voordat de materiële normen voor succes en geluk de hele wereld hebben veroverd, dan gaat er van zo'n land een groot gevaar uit voor de beschaving. Aldus Carol.

Zulke uitspraken waren koren op de molen van de Europese cultuurfilosofen die waarschuwden voor de gevaren van het Amerikaanse materialisme. Hun vrees dat de Amerikaanse verheerlijking van ongebreideld winstbejag de mens zou reduceren tot een ééndimensionaal wezen leek bevestigd te worden door de volgende roman van Lewis. Babbitt, dat verscheen in 1922, werd al evenzeer een begrip als Main Street. De Encyclopaedia Americana omschrijft het van de boektitel afgeleide woord babbittry als ‘vadsigheid, filisterij, luidruchtig optimisme, gebrek aan humor en een zelfingenomen, kritiekloze aanvaarding van eigen normen, hoe bekrompen, achterlijk en onaantrekkelijk die in andermans ogen ook mogen zijn.’

Babbitt ontwierp het stereotiep van de Amerikaanse zakenman. Niet de machtige, autocratische tycoon, maar de kleine zakenman, de compromissen sluitende conformist, die meehuilt met de wolven in het bos. Het boek beschrijft het leven van de handelaar in onroerend goed George F. Babbitt (het boek bracht voor dit beroep de term realtor in zwang) en de crisis die hij doormaakt wanneer zijn enige echte vriend in de gevangenis verdwijnt. Op dat moment wordt Babbitt, gewoonlijk een joviale, agressieve zakenman, getapt op de club en een degelijk gezinshoofd, bekropen door twijfel over de zin van zijn lege bestaan, waarin public relations geen plaats laten voor meer diepgaande contacten. Hij begint een verhouding met een cliënte, gaat 's nachts aan de rol en neemt het op de club op voor stakers tegen zijn kornuiten, die alle socialisten het liefst opgeknoopt zouden zien als raddraaiers. Maar wanneer hem te verstaan wordt gegeven dat zijn zakelijke belangen zouden kunnen lijden onder zijn weerbarstige opstelling en mevrouw Babbitt hem vermanend toespreekt - ‘de mensen zouden kritiek op je kunnen uitoefenen, ik bedoel, nette mensen’ - gaat hij vrijwel onmiddellijk door de knieën. Met de staart tussen de benen kruipt Babbitt terug naar de kooi van de Amerikaanse burgermanswaarden.

De toekenning van de Nobelprijs aan Sinclair Lewis, in 1930, was niet alleen een erkenning dat de Amerikaanse literatuur tot wasdom was gekomen. Het was vooral een symbolisch gebaar, bedoeld om een generatie Amerikaanse schrijvers die, naar men in Zweden meende, op de bres stonden voor waarachtigheid in een land van schijnheiligheid en materialisme, een hart onder de riem te steken. Wat Scandinaviërs tot de jaren dertig over Amerika dachten was voornamelijk gebaseerd op het in 1889 gepubliceerde Fra det moderne Amerikas Aandsliv (Het Culturele Leven in het Moderne Amerika) van de Noorse schrijver Knut Hamsun. Bij gebrek aan andere informatiebronnen kreeg deze rancuneuze vrucht van Hamsuns mislukte pogingen om in Amerika een nieuw bestaan op te bouwen onder Scandinavische intellectuelen vrijwel kanonieke status. Zeker veertig jaar lang leefde Scandinavië in de heilige overtuiging dat Amerika was zoals Hamsun het beschreven had: een jungle bevolkt door het schuim der aarde, materialistische cultuurbarbaren die heel de wereld tot hun dollar-ideaal zochten te bekeren. De voorzitter van de Nobel Commissie, die de prijs aan Lewis toekende, dichter Erik Axel Karlfeldt, vatte dit geloof in de slotregel van een van zijn bekendste gedichten als volgt samen: ‘In het oosten, barbarisme; in het westen, miljardarisme’. De Zweedse vertalingen van Main Street en Babbitt, die in 1921 en 1923 verschenen, corrigeerden alleen de lage dunk die men, in navolging van Hamsun, had van de Amerikaanse literatuur, en dan nog voornamelijk omdat zij leken te bevestigen wat men reeds vreesde. Amerikaanse schrijvers werden voortaan door de Zweedse kritiek steevast in twee kampen verdeeld: pro- of anti-Babbitt. Pas in de jaren dertig en veertig, toen schrijvers als Scott Fitzgerald, Hemingway en Faulkner begonnen door te dringen, kalmeerden de Zweedse gemoederen en werd de Amerikaanse literatuur naar meer gebruikelijke maatstaven beoordeeld.

Uit literair Amerika steeg, bij ontvangst van het nieuws uit Stockholm, allerwegen een luid gekreun op. In deze kringen koesterde men geen hoge verwachtingen meer van Lewis. En het feit dat een in wezen burgerlijk auteur als Lewis zich niet alleen rijk had geschreven, maar ondanks de artistieke tekortkomingen van zijn boeken ook als eerste Amerikaan de hoogste literaire onderscheiding had ontvangen, deed hij veel vakbroeders van Lewis de gal overlopen.

[p. 33]

Teruggekeerd in Amerika speelde Lewis, gekwetst door de reactie van het thuisfront, zijn tegenstanders in de kaart door de ene gaffe na de andere te begaan. De beroemdste episode was wel zijn gewelddadig weerzien met Theodore Dreiser, die had gehoopt de Nobelprijs te ontvangen voor zijn roman An American Tragedy. Tijdens een diner in New York ter ere van de Russische romanschrijver Boris Pilnyak, waar beide rivalen aanzaten, beschuldigde Lewis, die te veel had gedronken, Dreiser publiekelijk van plagiaat. Dreiser zou een passage van drieduizend woorden in zijn boek Dreiser Looks at Russia letterlijk hebben overgeschreven uit het iets eerder verschenen The New Russia van Dorothy Thompson, de tweede vrouw van Lewis. Dreiser antwoordde niet, maar na afloop van het diner liep hij om de tafel en gaf de aangeschoten Nobel-laureaat twee klinkende slagen op de pokdalige wangen. Dreiser had teruggeslagen, maar, zoals spoedig bleek, niet alleen namens zichzelf. De volgende dag werd het handgemeen tussen beide eminente literatoren breed uitgemeten op de voorpagina's van de Amerikaanse ochtendbladen. De gevolgen waren verbijsterend. Uit de Gopher Prairies in de lengte en breedte van Amerika brak de opgekropte woede over de vermeende smaad die Lewis zijn land had aangedaan los in een lawine van gelukwensen aan Dreiser, meestal vergezeld van obsceniteiten aan het adres van Lewis.

De uitreiking van de Nobelprijs, met de omringende publiciteit en kritische aandacht, was ongetwijfeld het hoogtepunt van de schrijversloopbaan van Sinclair Lewis. Maar in artistiek opzicht was hij, zoals vele Amerikaanse critici al hadden vastgesteld, begonnen aan zijn neergang. Zijn laatste betrekkelijk gunstige ontvangen roman, Dodsworth, verscheen in 1929. Na de Nobelprijs schreef hij nauwelijks nog iets van betekenis. Hij werd in toenemende mate overschaduwd door zijn vrouw, Dorothy Thompson, wier journalistieke ster snel rijzende was. Na een interview met Hitler schreef zij in 1933 een geruchtmakend vernietigend portret van de dictator, I Saw Hitler, en in 1934 werd zij als eerste Amerikaanse journalist Duitsland uitgezet. Haar loopbaan als columniste, die zij in 1936 begon bij de New York Tribune met een column die zij deelde met Walter Lippmann, was nog briljanter. In haar salon in New York vormde zij het middelpunt van een bewonderende kring Europese vluchtelingen, diplomaten en de fine fleur van de Amerikaanse politiek en journalistiek, terwijl Lewis in zijn rol van ‘Dorothy's echtgenoot’ in een hoek zat te mokken en gevraagd naar zijn bezigheden antwoorden gaf als ‘ik heb wel eens een boek geschreven’. Hoewel hij in het begin van hun huwelijk kosten noch moeite had gespaard om haar carrière te bevorderen, werd het contrast tussen haar wervelende leven en zijn eigen tanende roem hem te veel. Het huwelijk liep stuk, en Sinclair Lewis rolde eenzaam verder bergafwaarts in een chaotische spiraal van rusteloze omzwervingen, alcoholische uitspattingen en literair weinig opzienbarende bestsellers.

In 1951 overleed hij, na een delirium tremens, in Rome. De urn met zijn as werd overgevlogen naar Sauk Centre om er ter aarde te worden besteld. Gadegeslagen door zo'n honderd belangstellenden die de snijdende vrieskou trotseerden, knielde Sinclairs broer, dokter Claude Lewis op de begraafplaats neer, om de urn in de aarde te plaatsen. Op dat moment bedacht hij dat de fraaie urn een sieraad zou vormen voor de lokale bibliotheek waar Sinclair als kind zijn leeswoede had botgevierd. Zonder aarzelen sneed dr. Claude het lint van de urn door, maar voordat hij de inhoud in het gat had kunnen laten glijden werd de as door een windvlaag weggeblazen en her en der over de besneeuwde prairie verspreid.