Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 12]

Elfstedentocht
R. Leopold

Opnieuw lijkt het voorjaar mij onder de molens van Kinderdijk te hebben ingehaald. Alweer rond ik de Alblasserwaard op de rand van de winter en maak mijn laatste slagen bij de ijsclub van Driebruggen, waar mijn 's ochtends onder een vlonder achtergelaten schoenen ronddrijven.

Maar het einde is het toch niet. 's Nachts kruipt de wind weer naar zijn vertrouwde plek in het Noordoosten. De volgende dag komt het bericht van hoop en bangheid tegelijk: de Tocht gaat gebeuren.

Twee dagen later staat Marjolein een ochtend lang in de rij tussen schaatsend Brabant, vecht zich om half één voor het loket, nummer 2840, de teerling is geworpen. 's Avonds bel ik de Steutels en maak voor de derde keer in enkele jaren een afspraak om in Leeuwarden te komen logeren. Duizend dingen moeten op kantoor worden geregeld. De dagen gaan in een roes voorbij, waarin een zeemleren stuk in een lange onderbroek van mijn grootvader, notulen van drie vergaderingen en een defekte voorhoofdslamp om voorrang strijden. De enkels zijn nog zwak, uren sta ik op één been als een ooievaar achter mijn bureau. Niet vergeten twee dagen tevoren veel koolhydraten te eten, dus bakt Marjolein 's avonds om half 12 nog twintig pannekoeken. Na korte nachten en even korte dagen een eindsprint op kantoor, dan op twee wielen door de bocht, de trein nog net gehaald.

In Utrecht is al wat schaatsvolk te bekennen, in Amersfoort dikt het zich pas goed in, de trein zit er vol mee, er wordt over niets anders gepraat. In de hoek zit een dikke bleke meneer in pak met vest sigaar rokend papieren door te nemen, mijn medelijden is intens, het zijne ook. Dan het perron in Leeuwarden, de bloemenstal verdient goud, bossen voor de gastvrouwen op de logeeradressen. Ik stop mijn tulpen in een zijzak van mijn rugzak, aan de andere kant steken de schaatsen er uit, les extrêmes se touchent. Een kwartier later arriveren Eelco, Paul en Renée uit Amsterdam. Gevieren komen we het station uit en krijgen een papier in de handen geduwd: de afstempelkaart voor de Elf Kroegentocht. We lopen door de stad naar de Frieslandhal, geen probleem de weg te vinden, gewoon achter een stroom trainingsbroeken en trimschoenen aan, zo zal het morgen ook zijn, de blik op oneindig, het verstand op nul.

De Frieslandhal, een klapdeur door, de hel. In de hoek speelt op tien meter hoogte een elektrisch orgel, een zanger improviserend op de plotselinge situaties, een lucht van warme worst en frieten, zestien lange rijen voor iedere duizend rijders één, met mijn nummer in rij 3, overal handel, geschreeuw, de laatste sneeuwbrillen, nog zaklantaarns te koop. Ik lever mijn inschrijvingsbewijs in, krijg mijn startkaart en een kaartje van Friesland, de afstanden staan aangegeven, bij Leeuwarden het getal 198, de zanger bij het orgel dendert door de luidspreker ‘We gaan nog niet naar huis’. Verloren sta ik in mijn regenjas met gepoetste kantoorschoenen in de deinende menigte. Een verslaggever wijst op de uit mijn rugzak stekende bloemen en vraagt, of ik die alvast voor de finish heb gekocht. Ik zijg neer op een stoeltje in het midden van de hal en controleer, of ik mijn handschoenen vanmorgen wel in mijn rugzak heb gedaan. Ik graai en voel niets, paniek, alles er uit, ze liggen onderin, de wet van het behoud van ellende slaat weer toe: het in een stapel gezochte boek is altijd het onderste, de boterham valt altijd met het beleg op het kleed. Alles weer de rugzak in, het slaapmatje onder de flap, de riemen aangetrokken, mijn stempelkaart is weg, alles er weer uit, geen spoor, voor deze rijder komt het eind al vroeg in zicht, maar de kaart ligt onder mijn stoeltje.

Een half uur later kom ik op het logeeradres van Paul weer bij en luister naar onze gastvrouw die in 1947 als één van de zes vrouwen door de finish ging. Er komt nog meer logeervolk binnen, één rechtstreeks uit San Francisco met een tijdverschil van negen uur in de benen. Morgen om 7 uur bij de start is het voor hem 10 uur 's avonds, hij rijdt de tocht geheel in de nacht. Na borden vol macaroni rol ik bol van de koolhydraten mijn eigen logeeradres binnen, Rietje en Evert Steutel die ik na al die telefoongesprekken van de afgelopen jaren nu voor het eerst in lijve zie. Ook dit huis puilt uit van schaatsers, de meesten nog niet geboren toen Paping over de streep ging.

Daar lig ik in mijn bed en kan niet slapen. Zo moeten er nu duizenden liggen, de laatste uren voor het Grote Gebeuren, waar ze misschien zoals ik een kwart eeuw hun zinnen op hebben

[p. 13]

‘De terugkeer’

gezet. Buiten passeren geregeld deelnemers aan de Kroegentocht op weg naar de volgende stempelplaats.

Om vijf uur zit ik bij Evert achter op de fiets, het regent zachtjes, uit alle straten komen schaatsers tevoorschijn, overal in de huizen gaan lichten aan, een bejaard echtpaar zit al voor de televisie. Voor de hal spring ik van de bagagedrager, een laatste groet, succes, sterkte en daar sta ik op sloffen in de rij 2000 tot 3000. De wedstrijdrijders zijn om half zes weg, op een groot scherm is het te zien, haast niemand kijkt. De eerste rij toerrijders mag gaan, de nummers tot 1000. Er wordt gejuicht, de volgende rij om kwart voor zes, om zes uur onze groep. Tussen rijen publiek onder geel natriumlicht lopen en

[p. 14]

hollen we naar het 1200 meter verder gelegen startpunt. Overal klappen en juichen mensen, er staan er duizenden om het ijs. De sloffen uit, de schaatsen aan, een paar woorden met rijders die links en rechts van mij zitten, de handschoenen aan, overeind, de eerste slagen nog in het gele licht, onder een brug door, donker, verlaten, nat, 198 kilometer Friesland. Wat schimmen in het donker voor me, een lampje, achter me geroffel van de volgers en dan een lange sliert in hoog tempo langs me heen, 23 man van de velen die me die dag zullen passeren. Er zijn lichten: een traktor staat met draaiende motor aan de kant en schijnt met de koplampen op het ijs, juist waar een slecht stuk is. Verderop hoor ik in het donker applaudisseren. Een boerderij, de gordijnen open, de lichten schijnen op het ijs, een rood wit blauwe vlag hangt in een wilg. Een brug onderdoor, beladen met mensen, met zaklantaarns schijnend op het ijs, een laken boven de brug, in grote letters ‘Nog maar 195 kilometer’. Voor Sneek wordt het licht, misschien dat daarmee de balans komt die ik niet kan vinden, mijn benen zijn zo slap als deeg, mijn hoofd is als een vergiet, ik maak misslag na misslag. In Sneek ga ik een scheur in, de schaatsen in de lucht, een glijpartij door het water, drijfnat ben ik al in de eerste Stad. Aangeslagen rijd ik wiebelig door en vang mijn eerste stempel. Op een strobaal aan het ijs ga ik zitten en trek mijn schaatsen strakker aan, dat zal helpen. Maar aan het materiaal ligt het bijna nooit, ook nu niet. De sfeer is onbeschrijfelijk, duizenden mensen aan de kant, er wordt gezongen, er is muziek, een paar kinderstemmen aan de overkant roepen ‘Pappa, Pappa!’. Ik zie de vader zwaaien, hij rondt de bocht richting IJlst.

Een paar kilometer verder ga ik aan de kant en doe mijn hoofd tussen de knieën. Druivesuiker, dat helpt altijd, het helpt niets. Langzaam rijden maar, weinig afzet, rustig, niet forceren, honderd kilometer is ook mooi, Workum of Bolsward. IJlst geeft een tweede stempel. In een reuzezwaai komen we op het Slotermeer, wind, ellendig ijs, mannen met oranje armbanden om ‘Linkshouden, jongens, rustig rijden, slecht ijs hier, rustig aan maar!’. Die staan daar over een paar uur nog te zwaaien en te roepen in de gure wind. Sloten is de derde Stad. Het beroemde grachtje, aan beide kanten volgepakt met mensen, gejuich, aansporingen ‘Niet opgeven, doorzetten!’. Bij Balk gaat het mis, een Zopie is een goed excuus, er af, aan de kant, gewoon zitten, drinken, Spa. Ik gooi er een zakje electrolyt-poeder in, voor topsporters, ik drink er nog één en laat een meute rijders aan me voorbij gaan. Na tien minuten kom ik op de been, naar Stavoren, dat haal ik wel. De handen weer de rug op, het ritme pakken, de balans zoeken. Een wonder, het scháátst opeens, ik kan weer mee, de moeheid is uit de benen, het hoofd heeft er weer zin in, lange slagen, tempo, de schaatsen roffelen over het ijs, voor het eerst heb ik snelheid, voor het eerst vind ik het leuk. De mensen aan de kant met hun gejuich, de rijders om me heen, een vlucht ganzen die die dag besluiten voortaan niet meer in Friesland te overwinteren. En dan die bruggen, geen zonder doeken, ‘Onze meester Wiersma doet ook mee’, ‘Zet hem op Eelke en Auke’. Eén doek onbedoeld voor wel duizend deelnemers: ‘Hup Jan!’. Eén doek, dat ze het hier wisten, hoe is het mogelijk: ‘Doorzetten Rob!’. Maar misschien het dierbaarst en voor allen bedoeld dat stuk karton ergens in de totale verlatenheid tussen het riet gezet met grote scheve letters: ‘Niet opgeven jongens!’. En overal vlaggen, op kerktorens, aan bruggen, in bomen boven het ijs. De kluunplaatsen, waar de boeren stro hebben gelegd, je wordt van het ijs getild en aan de andere kant er weer op gezet. Er staat een oud dametje, ze reikt me een hand, ik steun op haar schouder en laat me op het ijs zakken. Dank U wel. Ze kijkt me stralend aan: ‘We doen het graag hoor!’. Er staan begeleiders aan de kant, wachtend op hun rijders. Een vader met een thermosfles en een mand met eten, een spandoek boven zijn hoofd ‘Annet, hier’. Al die voorbereidingen in de zenuwachtige dagen ervoor, al die zorgzaamheid, 198 kilometer lang.

Stavoren, Hindeloopen, Workum, de stempels zakken naar beneden op het kaartje, nog vijf en de kaart is vol, maar het is nog niet de helft. Parrega komt langs, een stoel op het ijs, een kop stomende soep tussen de handschoenen. Verder, Bolsward, Witmarsum. ‘Nog 8 kilometer naar Harlingen’ roepen drie kinderen, ergens in de verlatenheid weggedoken in slaapzakken.

Harlingen, een ANWB-bord met Den Helder en Amsterdam er op, ja de Afsluitdijk, links de zee en meeuwen er boven. Dan voor het eerst naar het Oosten, richting Franeker, de wind in het gezicht. Ik kruip achter anderen, goed beschut. Ik blijf aan ze hangen tot een kluunplaats. Ik vind ze niet meer terug. Je herkent elkaar niet, je ziet geen gezichten, alleen ruggen. Ik ken nu nog het adres van de rijwielhandel in Medemblik, het stond twintig minuten op de rug van mijn voorganger. Een ijzerwinkel in Sittard is mij bijgebleven, een camping op de Veluwe staat mij nog voor de geest, een zeilschool in Veere was lang mijn beschutting en vijf man op een rijtje met allemaal in grote gele letters op hun rug de naam Henk.

En dan komt het meest verbijsterende. Een singel langs, een bocht naar links en dan is er dat, wat geen deelnemer ooit meer zal vergeten: duizenden mensen, zingend, juichend, zwaaiend, een orkest op het ijs. In het oorverdovend

[p. 15]

‘De kleine jager’

lawaai drukt de jongen in het hokje met trots zijn stempel op mijn kaart: Franeker. Ik rijd van het hokje weg, opnieuw donderend gejuich, op weg naar de brug met het opschrift ‘Noch Ien’, op weg naar de laatste Stad Dokkum, nog één. Een onvoorstelbaar eind, 45 kilometer, wind, slecht ijs, nat, zwaar. In de totale verlatenheid kruip ik laf achter een rugzak waarop een sticker: Wilderness Experience. Er komt meer water op het ijs, het is een raadsel dat het snel blijft, kennelijk is het nog zeer koud van de voorafgaande dagen strenge vorst. Vanaf een brug wordt geroepen, dat het naar Bartlehiem nog 12 kilometer is, bij een volgende brug wordt 13 kilometer geroepen. Er komt geen eind aan, zeker zo niet. De inzinking komt, de eerste na Sneek, rustig rijden, er is alle tijd, binnenkomen in Leeuwarden is het enige doel, de tijd doet er niet toe. Het móét dichterbij komen, Bartlehiem, iedere slag ongeveer vijf meter. Hoeveel slagen zouden het zijn geweest sinds vanmorgen Leeuwarden, hoeveel moeten er nog? Bartlehiem, de psychologische put, het kruispunt waar de vroegen en snellen al op de thuisreis zijn. Hier kom je elkaar tegen, hier begint het laatste lange eind over de Dokkumer Ee, maar dan wel twee maal. Bartlehiem, een paar huizen in de Noordhoek van Friesland, eenzaam oord waar het nu voor het eerst sinds 18 januari 1963 weer zwart van de mensen is. Een draaiorgel speelt in de hoek van dit waterkruispunt, het gejuich houdt niet op, het geldt de thuiskomers, die Dokkum al hebben gezien en nu linksaf slaan om via Oudkerk de laatste loodjes te leggen. Zij, die nog Noordoost moeten, zitten in een lange rij bij een Koek en Zoop en zien de thuiskomers langs zich snorren. Op de benen, geen tijd verliezen nu, het water op het ijs neemt toe, de schemer dringt al op. Rechtsaf de Ee op in korte slagen richting Birdaard, nog eenmaal het ijs af, de matten over, kinderen delen suikerklontjes en rozijnen uit, de strobalen af, het ijs weer op in grote plassen water. Het wordt al donker op het laatste stuk, de lichten van Dokkum doemen op, de haven is in zicht en dan ten tweede male het onvoorstelbare: een menigte aan beide zijden van de haven, een juichende massa en midden in deze deining een stempelhokje in het water. Hoog boven alles uittorenend een molen, de wieken verlicht.

Terug de Ee op, het warme onthaal achterlatend voor de volgenden die uit de nacht van Birdaard te voorschijn komen. Stikdonker is het nu, iedereen rijdt hetzelfde tempo, in een lange slinger als een vlucht vogels op de trek zetten we koers naar Leeuwarden. Er is alleen het geluid van honderd schaatsen op het natte ijs, zo nu en dan een roep van een ongeruste makker in het donker ‘Kees, ben je er nog?’, er zijn weer auto's en traktoren met lichten schijnend op het ijs.

Nog eenmaal het kruispunt, Bartlehiem, de put op de heenweg, we gaan er als op vleugels langs. ‘Nog even, jongens, 10 kilometer en dan je warme bed!’ wordt van de kant geroepen. Nog eenmaal zijn er zaklantaars langs het ijs, in de verte schijnen lichten tegen de lucht, Oudkerk, het laatste dorp, het ijs aan beide kanten verlicht met wel duizend lampjes, er wordt gezongen ‘We zijn er bijna’, de armen van alle rijders gaan naar boven, dan nog eenmaal op de rug. Ja, we zijn er bijna, nog 3 kilometer, dan horen we de finish dichterbij komen. Dat moet de Bonkevaart zijn, dat lawaai, zingen, juichen, rechts een bocht om, een zee van licht, een zee van mensen, de laatste slagen, even nog heel mooi rijden, dan gaan de armen de lucht in, de schaatsen vliegen over de streep, het water spuit omhoog. Achter me komt een rijder binnen, hij rolt een doek uit, in grote letters staat te lezen ‘Friesland bedankt’.