Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 3]

[447]

Een wolkje als eens mans hand
De Nederlandse literatuur na 1970
Maarten 't Hart

Aan het einde van de jaren zestig merkte Jan Hein Donner op dat er al geruime tijd geen nieuwe schrijvers waren opgestaan. Volgens hem zouden er ook binnen afzienbare tijd geen nieuwe talenten opduiken. Er is, zo sprak hij, nog geen wolkje ter grootte van eens mans hand te zien. Hij verwees hiermee naar 1 Koningen 18 vers 44. De profeet Elia heeft alle priesters van Baäl op de berg Karmel bijeen geroepen. Hun wordt gevraagd de zo dringend noodzakelijke regen af te bidden. Het lukt hun niet. Daarop laat Elia de profeten grijpen en afslachten bij de beek Kison. Vervolgens bidt hij zelf om regen. Hij laat zijn knecht uitkijken naar regenwolken. Eerst ziet de jongen niets, maar als hij voor de zevende maal uitkijkt meldt hij: ‘Zie, een wolkje als eens mans hand stijgt op uit zee’.

Dat wolkje miste Jan Hein Donner aan het einde van de jaren zestig. Dat was niet onbegrijpelijk. Van de schrijvers uit de jaren vijftig waren vooral Hermans, Reve en Mulisch overgebleven en de schrijvers die in de jaren zestig debuteerden waren, op Wolkers en Cremer na, nooit echt tot een groter publiek doorgedrongen. Achteraf gezien kan men toch moeilijk anders zeggen dan dat het in literair opzicht tamelijk slechte tijden waren. Het ‘andere proza’ bloeide; Polet en Vogelaar schiepen hun onleesbare produkten. Waarschijnlijk is een tijd van economische voorspoed altijd een slechte tijd voor de literatuur. De in economisch opzicht zo slechte jaren dertig gaven ons figuren als Ter Braak, Du Perron, Vestdijk en vele anderen.

In het begin van de jaren zeventig veranderde alles. Het leek of de nieuwe talenten op de uitspraak van Donner gewacht hadden. In 1971 debuteerde D.A. Kooiman met Manipulaties; in 1972 debuteerden J.M.A. Biesheuvel en Mensje van Keulen met respectievelijk In de bovenkooi en Bleekers zomer. Kooiman, Van Keulen en Biesheuvel symboliseren ieder een bepaald aspect van de Nederlandse literatuur die na 1970 ontstaan is. Beginnen wij met Kooiman.

Deze domineeszoon richtte het tijdschrift De Revisor op. Sindsdien kan men spreken van Revisor-proza, een verschijnsel dat vooral onder Neerlandici veel prestige geniet. In feite is De Revisor een verlate reactie op het tijdschrift Forum, dat zo nadrukkelijk de vent boven de vorm stelde. Revisor-schrijvers belijden ieder op hun eigen wijze de godsdienst van de vorm, van het esthetiserende proza. Ze houden van sterk gestructureerde literatuur met veel betekenislagen. Aan goede stijl, zorgvuldige afwerking, precisie en vormbewustzijn wordt grote betekenis toegekend. Als grote voorbeelden zien zij, in de vorige eeuw, iemand als Flaubert en in deze eeuw iemand als Nabokov. Het nieuwe van deze richting schuilt echter niet in het feit dat zij in het aloude debat over de vraag vorm of vent weer zo nadrukkelijk voor de eerste partij gekozen hebben, maar in de vergaande professionalisering van literatuur die in hun werk beslag krijgt. Hun proza is vooral universitair proza, proza geschikt om scripties over te schrijven. Lang geleden bestond er een radioprogramma onder de titel: ‘Vóór onze luisteraars, dóór onze luisteraars’. Zo is ook het werk van deze schrijvers te vangen onder de formule: ‘Vóór onze academici, dóór onze academici’. Het is niet toevallig dat deze schrijvers het meest bewonderd worden door critici zoals Jaap Goedegebuure en Carel Peeters die Nederlands gestudeerd hebben. Ook een Neerlandicus als P.M. Reinders heeft veel op met deze richting. Het is trouwens toch opvallend hoezeer ook de literaire kritiek geprofessionaliseerd is, in handen geraakt is van Neerlandici. Ook de criticus en Neerlandicus Tom van Deel is een trouw aanhanger van het Revisor-proza.

Dit alles laat zich wel enigszins vergelijken met de Campus-literatuur in de Verenigde Staten. In een door één van de vertegenwoordigers van de Revisor-richting gemaakte bloemlezing van Amerikaanse verhalen (Frans Kellendonk) vinden we werk van William Gass, Stanley Elkin, Cynthia Orick, John Gardner en John Barth. Ook dat is typisch universitaire litera-

[p. 4]

tuur, bruikbaar voor academische verhandelingen waarin men graag wil laten zien hoe men een ingewikkelde tekst te lijf moet gaan.

Toen de Revisor-schrijvers nog maar pas bezig waren, heb ik ze getypeerd als ‘kroonluchters die niet kunnen branden’. Later heb ik erop gewezen dat elk volgend boek van één van de vertegenwoordigers van deze richting dunner was dan het vorige. In dat verband sprak ik van de Kooimanconstante. Na de roman Een romance waren in elk volgend werk van zijn hand 40% minder woorden te vinden. Sindsdien heeft hij echter ook weer een dikker boek gepubliceerd, Montyn. Mogelijk is dat het begin van een nieuwe cyclus van steeds dunnere produkten. Voor figuren als Kellendonk en Matsier gold de wet van de Kooimanconstante ook. Speciaal Matsier is in dit opzicht interessant. Volgens mij is dit de meest begaafde schrijver uit de Revisor-hoek. Maar hij lijdt dan ook 't sterkst onder de onvruchtbaarheid die blijkbaar inhaerent is aan deze wijze van literatuurbeoefening. Op zijn debuut Oud-Zuid volgde een veel dunnere verhalenbundel Onbepaald vertraagd (reeds die titel is veelzeggend, symboliseert het uitstel van en de angst voor publikatie van deze kennelijk bangelijke schrijvers). Daarna kwam een flinterdun werkje, De eeuwige stad, en nog een piepklein bundeltje Een gebreid echtpaartje.

Wat in deze literatuur ontbreekt is durf en vitaliteit en hartstocht. Het is angstvallige, voorzichtige literatuur, literatuur over illusies, over het werkelijkheidsgehalte van de werkelijkheid. Het is ook een erg pretentieuze literatuur. In het werk van deze schrijvers is de huiskamer van wereldformaat geworden, schreef Carel Peeters. Ook gewaagde hij van situering van het werk in een on-Nederlandse omgeving en sfeer. Kennelijk zag hij dat als een groot voordeel, en vergat hij daarbij dat 't opmerkelijk is dat de beste literatuur (Faulkner, Hardy, Proust, Raabe) altijd heel erg regionalistisch, ja bijna provinciaals van karakter is. Wat is provinciaalser dan het Combray van Proust?

Aan het einde van de jaren zeventig noemde Frans de Rover de Revisor-schrijvers ‘de herauten van de jaren tachtig’. Nu we al weer bijna halverwege die jaren tachtig zijn, valt op hoe weinig er van die voorspelling terecht is gekomen. Als het al herauten zijn, dan blazen ze toch op verstopte kindertrompetjes. Het geluid van Revisor-schrijvers draagt niet ver. Dat neemt niet weg dat het een interessante literaire richting is die door Carel Peeters onder de treffende titel Houdbare illusies uitmuntend beschreven werd. Maar ik houd het ook voor typerend voor deze schrijvers dat zij Peeters in het jaar van het verschijnen van Houdbare illusies (1984) in de steek hebben gelaten. Niet één van de door hem genoemde schrijvers publiceerde toen iets. Het is ook bedenkelijk dat een schrijver als Oek de Jong kennelijk door die angstvalligheid en schaafzucht van Revisor-collega's werd geïnfecteerd. Een reeds lang aangekondigde roman De archaïsche glimlach wil maar niet verschijnen, werd nog in het drukproefstadium door de schrijver weer teruggenomen ter verdergaande bewerking.

In principe zijn de schrijvers die het meest met de echte Revisor-schrijvers gemeen hebben, maar toch over meer durf en, vooral, persoonlijkheid beschikken boeiender dan de Revisor-schrijvers zelf. Dat gold voor Oek de Jong - en misschien geldt het nog wel voor hem, het wachten is op zijn nieuwe roman -, dat geldt voor Joyce & Co en dat geldt vooral voor Jeroen Brouwers. Ook al heeft hij dan geschreven dat hij de mollen in zijn tuin wil verjagen met behulp van een in de grond gestoken spreekroer dat op een mollenstraatje uitkomt, en waardoorheen hij het hele blad De Revisor leest (‘bij het horen waarvan mijn blinde broeders krijsend de grond uit springen om weg te vluchten en nimmer weer te keren’) dan blijft toch recht overeind staan dat ook hij opteert voor vormbeheersing, puntgave stijl, gelaagdheid van het proza. In werken als Bezonken rood en Winterlicht is daardoor elk detail doordacht, heeft bijna elke komma betekenis. Zelfs bij hem dreigt, geloof ik, dat het adagium van Hermans (geen mus valt in een roman van 't dak of het heeft betekenis - overigens een literaire toepassing van Mattheus 10 vers 30), elke spontaniteit, elke onbekommerdheid, elke durf om de vlucht van de verbeelding te volgen, smoort.

Biesheuvel buitenbeen

Het debuut van J.M.A. Biesheuvel symboliseert een heel ander aspect van de Nederlandse literatuur na 1970. Zijn eersteling, In de bovenkooi, was een verhalenbundel. Nog niet eerder, geloof ik, had een debuterend Nederlands schrijver zoveel succes met verhalen. En al waren er lang voor Biesheuvel al vele schrijvers geweest die verhalenbundels gepubliceerd hadden, dan gold toch ook altijd dat zij óók romans of poëzie schreven. Was dat niet het geval (bijvoorbeeld Nescio), dan telde zo'n schrijver eigenlijk niet mee. Nescio is pas posthuum beroemd geworden. Maar sinds het optreden van Biesheuvel aanschouwen we het merkwaardige fenomeen dat het oeuvre van een schrijver uitsluitend uit verhalenbundels kan bestaan. Volgens mij is dat in de Nederlandse literatuur iets nieuws. Zelfs de grote verhalenschrijvers in andere talen, Tsjechov, De Maupassant, publiceerden ook romans. Bovendien zijn met name de verhalen van Tsjechov doorgaans langer dan het type verhalen dat Biesheuvel schrijft. Ze hebben bij Tsjechov ook veel meer het karakter van een

[p. 5]

novelle. In feite zijn de korte verhalen van hedendaagse Nederlandse schrijvers beter te vergelijken met de Historiëtter van Hjalmar Söderberg, dan met de geschiedenissen van Tsjechov of De Maupassant.

Hoezeer de Nederlandse literatuur na 1970 gedomineerd wordt door het korte verhaal, blijkt uit verschillende feiten. In de eerste plaats kan, zoals ik al zei, het oeuvre van een schrijver bijna uitsluitend uit verhalenbundels bestaan. Dit geldt bijvoorbeeld, naast Biesheuvel, ook voor F.B. Hotz, Ethel Portnoy, Nicolaas Matsier, Monica Sauwer en Joop Waasdorp. In de tweede plaats zijn bijna alle hedendaagse schrijvers gedebuteerd met korte verhalen: Biesheuvel, Oek de Jong, Hotz, Portnoy, Kooiman, Doeschka Meijsing, Frans Kellendonk, Hedda Marthens, Patrizio Canaponi, Matsier, Tessa de Loo, Monica Sauwer, Aleida Leeuwenburg, Nelly Heykamp en vele anderen. In de derde plaats is het korte verhaal overal te vinden - onafhankelijk van literaire richting of wat ook. Het wordt geschreven door Revisor-schrijvers en ook door auteurs die heel ver van deze richting afstaan. Alle echte Revisor-schrijvers zijn met korte verhalen gedebuteerd. We kunnen het ook anders formuleren: er is bijna geen schrijver te vinden die géén korte verhalen heeft gepubliceerd. Het korte verhaal, kortom, is het hedendaagse literaire genre bij uitstek.

Hoe zou dat komen? Hoe komt het dat er in Zweden bijvoorbeeld heel weinig korte verhalen geschreven worden? Is het toch een economische kwestie? Bloeit in Zweden het korte verhaal niet, omdat uitgevers het publiceren van verhalenbundels te riskant achten? En bloeit het korte verhaal in Nederland omdat er veel vraag naar is voor literaire tijdschriften, waarna uitgevers publikatie wel aandurven?

Het is altijd moeilijk om dit type vragen te beantwoorden. Slechts wanneer experimenten en controle-proeven mogelijk waren, zou hier iets zinnigs over te zeggen zijn.

Hoe het ook zij: 1970-1985 is de tijd van het korte verhaal. En de korte verhalenschrijver bij uitstek is J.M.A. Biesheuvel. Uit de verhalenbundels van F.B. Hotz laat zich nog wel een roman kristalliseren, zoals ik op 25 mei 1983 aantoonde in NRC Handelsblad. Ethel Portnoy schreef naast verhalen ook essays. Waasdorp zwijgt al sinds lang; Matsier noteerde ook taaluitingen van zijn dochtertje. En Sauwer heeft nog maar weinig gepubliceerd. Slechts Biesheuvel is van al die verhalenschrijvers de enige die nooit iets anders dan korte verhalen schreef. Zijn oeuvre bestaat nu al uit tien bundels. Hij is de belichaming van de bloei van het korte verhaal.

Doordat hij uitsluitend korte verhalen schrijft, valt er enige systematiek te bedrijven met de onderwerpen daarvan. Opvallend is dat hij, sinds zijn debuut in 1972, steeds sterker geneigd is om zijn verhalen in de hoogste kringen te laten spelen. Burgemeesters, president-directeuren van rederijen, professoren, medici en rijkaards figureren als de hoofdpersonen van de verhalen in zijn laatste bundels De Bruid, De steen der wijzen en Reis door mijn kamer. In zijn werk is helaas een behaagzieke bourgeois-mentaliteit geslopen, een verheerlijking van het ‘goede’ leven van de betere kringen. Of het daardoor komt dat hij de beste verhalen uit In de bovenkooi (De heer Mellenberg, Port Churchill, De beo, Brommer op zee, Slapeloosheid) eigenlijk nooit meer geëvenaard heeft, weet ik niet, maar het zou mij niet verbazen.

Door de critici wordt vaak gewezen op zijn grote fantasie. Zo schreef Aad Nuis in een recensie over Reis door mijn kamer: ‘Hoewel de fantasie van Biesheuvel onuitputtelijk lijkt, of in elk geval rijker dan van welke andere Nederlandse schrijver ook...’ Deze opmerking kreeg van de vrouw van Biesheuvel het volgende commentaar: ‘Ja, dat is waar, want Maarten weet iedere keer weer een andere smoes te bedenken om te vertellen waar zijn geld gebleven is.’

Toch geloof ik dat Maarten Biesheuvel helemaal niet zo'n onuitputtelijke fantasie heeft. Het merkwaardige van hem is dat hij steeds de gekste dingen beleeft. Schrijft hij die gebeurtenissen op, dan lijken ze fantastisch, maar toch zijn ze hem aangereikt door de werkelijkheid. Elders hoop ik hierover nog eens uitvoeriger te schrijven, maar ik wil hier één voorval vermelden waaruit zulks blijkt. Lang geleden hield ik op een zondagmiddag in Deventer een lezing. Voor de pauze mijn voordracht, na de pauze vragen. Het was een prettig gebeuren, maar er geschiedde niets bijzonders. Een half jaar later ging ik met J.M.A. Biesheuvel op zondag andermaal naar Deventer, waar hij voor de pauze las uit eigen werk en na de pauze vragen beantwoordde. Tijdens deze sessie kwam er een eigenaardige, al wat oudere man binnen die luidkeels beledigingen door de zaal riep aan het adres van de schrijver. De man verdween weer. Na afloop bleek er een kostbare gitaar gestolen. Enige tijd later zagen wij, op een terrasje nog wat drinkend, de oudere man met een gitaar wandelen. Maarten B. en ik liepen op hem af, Eva volgde ons, en terwijl wij de bewuste heer aan de praat hielden, pakte Eva hem de gestolen gitaar af. Als Biesheuvel dit alles zou opschrijven, zou men, als hij vooral ook zou weergeven wat de man ons allemaal toevoegde, ongetwijfeld weer gewagen van zijn ‘onuitputtelijke fantasie’. Ik, die de schrijver beter ken dan enig ander Nederlands auteur, geloof dat hier geen sprake is van fantasie, maar van een vooralsnog geheimzinnig vermogen om juist altijd daar te zijn waar de gekste dingen gebeuren. Ook dat is overigens

[p. 6]

een verdienste! Voor een gewoon schrijver die nooit iets beleeft, komt het er gewoon op aan steeds zo dicht mogelijk in zijn buurt te zijn. Gelukkig dat er in het vlakke landschap van de Nederlandse literatuur toch één Biesheuvel is!

Of met publikatie van zulke omvangrijke werken als Het verdriet van België van Hugo Claus, De Hunnen van Jan Cremer en de trilogie van A.Th. van der Heiden, het einde van het tijdperk van het korte verhaal aanbrak valt nog te bezien. Toch acht ik het niet uitgesloten dat het korte verhaal zijn beste tijd gehad heeft; de debuten van de laatste maanden zoals dat van Marja Brouwers, waren geen verhalenbundels.

Soms vraag ik mij ook af of die nadruk op het korte verhaal mede heeft veroorzaakt dat een schrijver als K. Schippers, die, voorzover ik weet, geen echte korte verhalen schreef, zo veronachtzaamd wordt, terwijl mijns inziens Een avond in Amsterdam, Bewijsmateriaal en Eerste indrukken tot het beste behoren wat de Nederlandse literatuur sinds 1970 heeft voortgebracht. Door de Tati-achtige ironisch-precieze observatie van de kleinste, onbeduidendste details van het dagelijks leven, heeft Schippers, méér dan iemand anders, iets nieuws in de Nederlandse literatuur geïntroduceerd.

De roman lijkt gekrompen tot het formaat van het korte verhaal. Zo lijkt, als eigenaardig parallel-verschijnsel het essay gekrompen tot het formaat van de column. Ook dat genre kende in de afgelopen vijftien jaar een ongekende bloei.

De schrijfsters

Toen Mensje van Keulen in 1972 groot opzien baarde met haar debuut Bleekers Zomer was zij, naast figuren als Hella Haasse, Andreas Burnier, Marga Minco en nog een paar anderen één van de weinige Nederlandse schrijfsters. Nooit waren tot 1970 schrijfsters in de meerderheid. Het aantal schrijvers overtrof altijd verre het aantal schrijfsters. Dat is sinds 1970 veranderd. In de afgelopen vijftien jaar is een ongelofelijk aantal schrijfsters gedebuteerd: Mensje van Keulen, Ethel Portnoy, Doeschka Meijsing, Hannes Meinkema, Maartje Luccioni, Anne Marie Baart, Christine Kraft, Hedda Marthens, Tessa de Loo, Nelly Heykamp, Marja Brouwers, Monica Sauwer, Renate Dorrestein, Hester Albach, Hermine de Graaf, Nicolette Smabers, Agnes de Graaf, Agnes de Haas, Marion Bloem, Lidy van Marissing, Annie van den Oever, Aleida Leeuwenburg, en wellicht nog anderen die ik vergeet. Schrijfsters zoals Helen Knopper en Lizzy Sarah May en Mischa de Vreede kregen, hoewel zij al eerder debuteerden, opeens meer aandacht. Dit geldt nog sterker voor Marijke Höweler die ook eerder debuteerde, maar wier roman Van geluk gesproken haast een nieuw debuut leek. Zelfs een schrijfster als Anja Meulenbelt, van wie het werk absoluut niet tot de literatuur gerekend kan worden, werd serieus besproken.

Hoewel er misschien verband is tussen de ‘tweede golf van het feminisme’ en de opkomst van zoveel schrijfsters, zijn toch maar weinig van de bovengenoemde auteurs echte feministen. Slechts in het werk van Anja Meulenbelt, Hannes Meinkema en Renate Dorrestein kan een feministische tendens waargenomen worden. Maar juist aan dat proza valt in literair opzicht weinig te beleven. Toch hebben ook de meeste andere schrijfsters tot nu toe weinig interessants geschreven; al die relatie-problematiek leidt maar zelden tot méér dan ironisch-realistisch proza van klein formaat. Opmerkelijk lijkt hier wel de wrede ironie van de literatuur. Terwijl de tweede golf van het feminisme zo nadrukkelijk aandacht vroeg voor het treurige lot van de vrouw, werd tot op heden Bleekers Zomer nog niet overtroffen, en dat is notabene een korte roman over een man die lijdt aan constipatie. Dat verhaal blijkt achteraf ook een parabel over het treurig lot der Revisor-schrijvers, die wel willen, maar niet kunnen.

We kregen er na 1970 ruim twintig schrijfsters bij; allicht dat Jan Hein Donner geen wolkje ter grootte van eens mans hand waarnam.

Terwijl al die schrijfsters onevenredig veel aandacht kregen en krijgen, lijkt het wel of de Nederlandse poëzie niet meer bestaat. Er verschijnt wel veel poëzie, maar die wordt amper gerecenseerd, nauwelijks gelezen en zelden geciteerd, hoewel wij dichters hebben als Ad Zuiderent, Ed Leeflang, Jan Eijkelboom, Frank Koenegracht en Hans Faverey.

In het proza van al die na 1970 gedebuteerde schrijvers speelt de tweede wereldoorlog geen rol meer. Soms duikt nog even, in het werk van een oudere debutant zoals F. van den Bosch, bij Jeroen Brouwers of Hans Vervoort, ons koloniale verleden op, maar als rijke bron van inspiratie voor velen is dat unieke literaire thema uiteraard verdwenen. Opvallend is voorts dat er geen nieuwe Reve, Mulisch of Hermans is opgestaan. Viktor Sjklovski's Oom-Neef theorie blijkt ook op te gaan voor de Nederlandse literatuur tussen 1970 en 1985.

De grote problemen van de Nederlandse samenleving - de rassendiscriminatie als gevolg van de aanwezigheid van Turkse gastarbeiders en Surinaamse bijstandtrekkers, de drugsproblematiek, de krakersbeweging - komen zelden of nooit aan bod. Het lijkt of de Nederlandse literatuur is gekrompen. De roman kromp in tot het korte verhaal, het essay kromp in tot de column, de thematiek kromp in tot relatie-pro-

[p. 7]

blematiek, de poëzie kromp in tot een marginaal verschijnsel.

Zo lijken wij allen op de Baälpriesters op de berg Karmel. Wij smeken om een stortbui, maar er komt motregen. Wanneer zullen wij afgeslacht worden aan de beek Kishon?

(Dit is de ingrijpend bewerkte tekst van een voordracht, gehouden voor de Nederländska avdelningen van Tyska Institutionen van Stockholm Universitet op donderdag 8 november 1984. In verkorte vorm is deze lezing ook verschenen in Svenska Dagbladet.)