Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 34]

De revolutie een droom
Rense Royaards

De ochtend is vochtig. Er hangt een lichte nevel. Langs Puerta de las Alegrías, Baranca Quotillos en Ojo de Agua bereiken we Amealco, een kleine provincieplaats 200 km ten noorden van Mexico-stad. Vandaar voert een smalle weg naar een vallei. In de diepte ligt een meer en daaromheen de huisjes van Santiago Mezquititlán, als wat vuil dat van de hellingen naar beneden is gerold. 10.000 inwoners. Indianen, die Otomí spreken, de vierde Indianentaal in Mexico. We stoppen bij het huis van de burgemeester. Een kind vlucht naar binnen. We staan alleen op het erf, tussen hysterisch kakelende kalkoenen en een zwart varken dat languit in de modder ligt. Niemand reageert op ons kloppen.

In het plaatselijke schooltje zitten vier kinderen temidden van lege banken in een somber lokaal. Het is er koud. Ze staren verlegen naar hun groezelige schriften. De meester staat er onthand bij. Hij praat met een heel zachte stem, alsof hij bang is de lucht in beweging te brengen.

Dertig kinderen horen hier iedere dag te komen. Maar hun ouders hebben hen nodig om op het land te werken of te gaan bedelen in de stad.

We rijden langs de ongeplaveide weg die door het dal slingert; passeren kuikens, eenden, kalkoenen, biggen, kinderen, een man te paard, een dooie hond... Sinds Miguel de la Madrid hier drie jaar geleden in een helikopter landde om in enkele minuten stemmen te winnen voor zijn presidentschap, is ons bezoek het eerste dat weer stof doet opwaaien. Vrouwen vluchten als schichtige katten, kinderen blijven verbijsterd staan. Waar we komen slaat de stilte toe, richt men de ogen naar de grond.

Het is begonnen te regenen. Sluiers trekken langs de bergen en over het meer. De dokter laat ons het mini-hospitaal zien met twee bedden en een verloskamer. Hij is jong. Vindt het prachtig om hier te werken. Maar gaat terug naar Mexico-stad om zich te specialiseren.

In de luwte van het witte kerkje aan de overkant stoken een paar jongetjes een vuurtje van suikerriet. Het lukt niet erg. Ze slaan hun handen voor de ogen tegen de rook.

‘De helft van de kinderen sterft hier aan longaandoeningen of darminfecties. Als ze bij mij komen is het vaak te laat. In de meeste gevallen raadplegen ze hun eigen 'brujos' (heksen).’

De dokter rangschikt zijn dia's, houdt ze tegen het licht, zet ze op volgorde. Hiermee illustreert hij zijn voorlichting aan de bewoners van het dorp over muggen, voedsel, diarree, hygiëne.

‘Er moet aan de basis iets in dit land veranderen, niet in de marge. Maar ik blijf optimistisch. Iedereen moet het zijne bijdragen. Het zijn korreltjes zand in een woestijn. Maar we mogen de hoop niet verliezen.’

De regen is opgehouden. In de verte klimt een jeep traag en eenzaam de hoogte in. Dat zijn wij. Op de terugweg. Naast me zit Severiano, de enige Indiaan uit Santiago die ooit tot de universiteit is doorgedrongen.

‘Yankees eruit!!’, ‘Leve de Sandinisten!!’, ‘Dood aan de dictatuur in Guatemala!!’... Haastig neergekalkte leuzen op de witte, met bougainville begroeide muren, lijken de enige tekenen van onvrede in dit decor, in deze stad met monumentale kerken, banken en ontoegankelijke huizen. Querétaro. De mooiste stad van Mexico. Misschien wel de mooiste stad ter wereld. In het centrum van het land, 2000 meter boven de zeespiegel, in het heldere licht van de hoogvlakte. Op de lijst van bezienswaardigheden staat het ‘Teatro de la Republica’. Er wordt niet gespeeld. Het is een monument. In het theater werd na de Revolutie de Grondwet aangenomen. Een lege zaal met rode stoeltjes en vergulde balkons kijkt naar een leeg toneel, waarop twee wanden staan met de namen van hen die de Grondwet in 1917 bekrachtigden. Het heeft iets onwezenlijks. En de werkelijkheid in Mexico geeft je te denken dat het niet echt heeft plaatsgevonden, dat het bij een toneelspel, bij een farce is gebleven.

De Grondwet, resultaat van zeven jaar revolutie, had een einde moeten maken aan de onrechtvaardige landverdeling en de grote armoede van de boerenbevolking. De uitvoe-

[p. 35]

ring van de wet werd echter vertraagd en gesaboteerd.

Alsof de operette slechts van een nieuwe cast werd voorzien, begonnen hooggeplaatste militairen, functionarissen, politici zich in de jaren twintig de grond en het bezit toe te eigenen. Hieruit groeiden de nieuwe ‘latifundistas’, de ‘nouveaux riches révolutionaires’, die zich door huwelijken en overdrachten verbonden met de oude oligarchie, waartegen de strijd zich oorspronkelijk richtte. Ze begonnen het land te regeren met het masker van de Revolutie. En deze ontaardde snel in de verering van haar nieuwe leiders, in de persoonlijkheidscultus van de ‘Primer Jefe’, de ‘Cesar revolutionario’, in de onbeperkte macht van de president. De politieke ideeën die aan de Revolutie ten grondslag lagen, werden gereduceerd tot woorden en kreten.

De campesinos bleven in de coulissen, om slechts bij de wisseling van de hoofdrolspeler de vertoning een schijn van democratie te verlenen.

‘De Revolutie is geen werkelijkheid’, verzucht de schrijver Carlos Fuentes, ‘ze is een droom van mijn grootvader’.

Het is avond. De hele stad Querétaro is op het plein verzameld en alle vogels uit de wijde omtrek zitten in de bomen. Kleuters bedelen langs de terrassen. Schoenpoetsers doen hun werk. Meiden hangen om de hals van hun ‘novios’. De muziekkapel speelt en als het getetter ophoudt, is er het gegons van stemmen en het geraaskal van de vogels.

We steken de rivier over en lopen de ‘barrio popular’ (volkswijk) in, aan de rand van de stad. Een warwinkel van straten, duisternis, licht, geluiden. Schaduwen achter vensters, het opgewonden verhaal van een radio, giechelende meiden in de deuropening, stemmen in de kleine verlichte winkelruimtes. ‘Disfrute Coca Cola’ gebiedt een lichtreclame, die een hele gevel beslaat en een rossige gloed verspreidt.

We vervolgen onze weg. Een passerende auto hult ons in een wolk stof. Een dronken man ligt gevloerd, zijn hoed een eindje verderop. Een jongen en een meisje staan ineengestrengeld tegen de koffer van een glanzende Ford Continental.

‘Sangre, sangre!!’, roept een jongetje, maar de rest van het publiek hoeft het bloed al niet meer te zien en begint de vechters weg te fluiten. ‘Los Misioneros de la Muerte’, kondigt de luidspreker, over het gejoel heen, aan. Twee enorme kerels verschijnen in de volgspot. Het licht begeleidt hen naar de boksring. De ene heeft een lichtroze cape om, de andere een lichtblauwe. Dan draven vier watervlugge mannetjes op in nauwsluitende, paarse pakken. Ze hebben maskers over hun hoofd met grote wrede ogen en kleine ronde mondjes. Langs hun benen en oren kruipen zilveren bliksemschichten omhoog. De grote kerels gooien hun mantels af en tonen hun formidabele lijven. Ze bewegen zich nichterig in hun korte broekjes, keren hun tegenstanders hun achterwerk toe, werpen kushandjes naar de scheidsrechter. Dat is hun act. Het publiek smult er van. Dan begint het opnieuw, de ‘lucha libre’, deze merkwaardige ingestudeerde vechtshow, de totale fake. Acrobatiek, cascade, toneelspel. Een kus op de mond is voldoende om een tegenstander te vellen: van pure weerzin valt die uit de ring, vlucht het publiek in om met een slok bier de mond schoon te spoelen. Ruzie met de scheidsrechter, ruzie onder elkaar, steun zoeken bij de toeschouwers, doorvechten na een beslissing van de scheidsrechter, gefingeerde blessures, tomatenketchup... het hoort er allemaal bij.

De ‘lucha libre’, het vrije vechten, is populair in Mexico. Op een andere manier dan de corridas, de pamplonades, de hondengevechten, de hanentournooien, waarbij de ernst een ritueel karakter krijgt.

Bij de ‘lucha libre’, is het als met de politiek, men weet dat het niet echt is maar het publiek wil geloven in degeen die het spel goed speelt, men heeft bewondering voor met élan bedreven fraude, voor met overtuiging gebracht bedrog. Het gevecht is ingestudeerd, het speelt in op de vooroordelen van de toeschouwers, de afloop staat vast, maar hoe meer de spelers kunnen suggereren dat het toeval hen parten speelt, dat de uitkomst onvoorspelbaar is, dat de klappen die ze uitdelen raak zijn, des te harder juicht de publieke tribune. De leugen moet de realiteit verlichten, de wereld een ander aanschijn geven.

Bij San Joaquin houdt de weg door de Sierra Gorda op. Het dorp ligt in zichzelf gekeerd tegen een helling. In het hotel komt al sinds tijden niemand meer. In het café zitten twee mannen. De één draagt een breedgerande hoed en een donkere bril. Hij leunt tegen de bar en neemt zo nu en dan nonchalant een slok uit een bierfles. Een pistool hangt op zijn heup. De ander, een arbeider met een zilveren helm op, zit achter zijn glas aan een rode tafel, waarop in een wit vignet de naam van het bier: carta blanca.

Beide mannen zwijgen na mijn vraag. Alsof ze in hun hoofd de band even moeten terugspoelen.

‘Zoals u zegt, “negocio de la guerra” heette de film die over dit dorp gemaakt werd. Geld verdienen was in die tijd zo gemakkelijk als bloemen plukken in een voorjaarswei. Het kwikzilver dat in de bergen rondom gevonden werd, ging regelrecht naar de Verenigde Staten. Door de

[p. 36]

oorlog in Vietnam steeg de prijs. Joaquin bloeide op. Men ging naar de stad en kwam terug met een contant betaalde Cadillac of Pontiac. Don Jerónimo kocht een uniform en liep hier jaren als generaal rond. Er waren plannen om een opera te bouwen, waar Maria Callas kon komen zingen...’.

De mannen zwijgen en kijken naar buiten. Op het plein, waar geen beweging meer te bespeuren viel, sinds de bus een uur geleden de terugtocht naar Querétaro begon, is nu een bestelautootje gestopt. Drie jongens stappen uit. Ze doen wat koopwaar in kartonnen dozen en lopen langs de drie verschillende straten de helling op, het dorp in, als was het een overval.

‘Die zullen hier geen goede zaken doen’, zuchten mijn vrienden somber. Ze zien er uit als twee acteurs, die niet de moeite hebben genomen zich af te schminken en zich te verkleden, ook al weten ze dat hun stuk gevallen is.

Ik veronderstel dat de één het zilver in de aarde vindt en dat de ander de karavaan bewaakt die het edele metaal door de bergen voert, zoals ik dat heb gelezen in ‘de Schat van de Sierra Madre’. Maar ook hier zijn de tijden veranderd en de decors blijven staan. Die oorlog elders hield op en daarmee ook de rijkdom. De ‘generaal’ werd naar de gevangenis gebracht, wegens het onrechtmatig voeren van een titel. Het dorp zonk weer terug in de vergetelheid, achter de bergen. Soms passeert er nog een toerist, die de lange reis heeft doorstaan, om verder naar het noorden in de vallei van de Río Moctezuma, waar de aarde weer vruchtbaar wordt, een door stilte en struikgewas overwoekerde ruïne te bezoeken, die de Indianen daar hebben achtergelaten, en die ‘las Ranas’, de Kikkers, heet.

‘Acción contra las pistolas’, zegt de agent gebiedend, nadat hij de bus met een rode vlag en een automatisch geweer in de aanslag tot stoppen heeft gebracht. We stappen uit. In stilte strekt de schrale cactusbegroeiïng zich uit over de heuvels. We laten ons gewillig onderzoeken, knipperend tegen het felle zonlicht. Het wordt geen avontuur, de politie vindt niets. Niet de wapens die ze zoekt, de passie van de Mexicaan, zijn flirt met de dood. Het incident is aanleiding voor een gesprek met een medepassagier. Hij komt uit een dorpje in de zuidelijke staat Chiapas. Hij vluchtte de dag vóór zijn huwelijk, liet een zwangere vrouw achter en durft niet terug te keren uit angst voor wraak van haar broers. Hij vertelt over zijn grootouders, die elk conflict met de wapens beslechtten. Hun geschiedenis is een aaneenschakeling van gewelddadigheden. Zijn grootmoeder maakte een einde aan het overspel van haar man door beiden, echtgenoot en minnares, overhoop te schieten.

De dood is een uitdaging. Zijn aanwezigheid wordt opgeroepen om het leven te intensifiëren. Na afloop van het diner, als men flink gedronken heeft, worden de deuren gesloten. Een geladen pistool wordt in de lucht gegooid. Als het op tafel valt, kan het zijn dat er niets gebeurt, maar het is ook mogelijk dat het wapen door de schok afgaat.

Als het leven openbarst in volksfeesten, waar als vrouw verklede mannen op café-tafels dansen, of pistolen naar de middernachtelijke hemel worden leeggeschoten om de boze geesten te verjagen, dan verschijnt het masker van de dood op de achtergrond. Naarmate de over het algemeen zeer gesloten Mexicaan openbloeit, zijn innerlijk prijsgeeft, taboes doorbreekt, tast hij de grenzen van zijn leven af. Op het toppunt van zijn vreugde of exaltatie is de keerzijde nabij, beweegt hij zich in de schaduw van de dood. Het is op het hoogtepunt van de oudejaarsviering, het carnaval of het feest voor de Heilige Maagd van Guadalupe, dat Mexicaanse vrienden je bij de arm nemen, je uitnodigen om de opwinding verder vanaf het balkon van hun huis te volgen. Het zijn de momenten dat er weinig voor nodig is een mes te laten flikkeren, dat het feest zich op weg begeeft naar de ondoorgrondelijke grimmigheid, die enkele uren later het stadsplein beheerst.

‘Want de Mexicaan is niet uit op vermaak’, zegt de schrijver Octavio Paz, ‘hij wil zichzelf voorbij streven, hij wil de muur van eenzaamheid doorbreken, die hem de rest van het jaar ontoegankelijk maakt (...). We zijn niet open, maar onze oprechtheid kan aanleiding geven tot extremiteiten, die een Europeaan verbijsteren.’

In het meer van Pátzcurao - in de westelijke staat Michoacán - ligt het minuscule eilandje Janitzio, opgeworpen door een vulcanische uitbarsting. Een puist met wat huisjes er tegenaan geplakt. Door de eeuwen heen was het een onafhankelijk gebied, een klein koninkrijk van Indiaanse vissers, dat door de vrijheidsoorlogen niet beroerd werd, dat onderdeel uitmaakte van het fascinerende landschap, maar nauwelijks van de geschiedenis die zich daar voltrok. Toen de Revolutie allang was gepasseerd, lag het er nog steeds, als een ‘Fremdkörper’ in de Verenigde Staten van Mexico, een doorn in het oog van de voortschrijdende civilisatie. Pas toen een arts van de wal gehaald moest worden om het leven van een kind te redden en met hem de beschaving haar intrede deed, gaf het eiland zich gewonnen. Het werd onderdeel van de Mexicaanse Republiek en gekroond met het beeld van de vorige-eeuwse vrijheidsstrijder, José Maria Morelos, groter dan het Statue of Liberty in New York, waardoor het eiland sindsdien slechts als sokkel lijkt te dienen voor het enorme gevaarte dat midden op het meer de vuist ten hemel heft.

De argeloze toerist die hier landt, wordt op-

[p. 37]

gewacht door wat kinderen en een paar schlemielige honden. Je merkt al gauw dat alles hier bedelt om je geld en je gunsten: de katten, de kinderen, de vliegen, de honden. De laatsten volgen je het langst, tot ze ook blijven staan, hun kop een beetje schuin, half teleurgesteld. Dan gaan ze liggen, midden op het pad, om je terugkomst af te wachten.

Als je er niet voor kiest over de wenkbrauwen van Morelos te lopen of vanuit zijn gebalde vuist over het meer te kijken, wordt het snel stil om je heen. Je voelt jezelf gaan. Bespied. Een vreemd wezen, in een vreemde wereld. Het water ligt in de diepte. Tussen de huizen door zie je zo nu en dan de oever, waar netten hangen te drogen, een kano gekanteld ligt, vrouwen zitten te wassen, een kind krijsend gebaad wordt. Het lijkt een spookdorp dat zich schuil houdt. Flarden van het leven openbaren zich. Bladzijden uit een exotisch prentenboek. Je bent toevallig degene die ze omslaat, aan de voet van het verpletterende beeld van de vrijheid.

‘Pas maar op’, zegt de man achter de balie, ‘hay mucho rateros, het stikt van de dieven’. Ik stop mijn portefeuille zorgvuldig weg en verlaat het busstation. Terug in Mexico-stad. Op het trottoir probeer ik lange tijd tevergeefs een taxi aan te houden. Het lijkt een zinloze bezigheid. Niemand schenkt enige aandacht aan de signalen van de ‘gringo’ die zijn paniek tracht te beheersen. In acht banen stroomt het verkeer voorbij. Een bulderende rivier die bij tijd en wijle vertraagt, stolt, zich weer in beweging zet.

‘Waar komt u vandaan?’, vraagt de chauffeur.

‘Ah, Amsterdam, Holland! Dat is heel ver’, zegt hij vaag, terwijl de naam door zijn geheugen slingert en nergens op de aardbol een

[p. 38]

plaats vindt.

‘Wat voor muntsoort gebruiken jullie daar?’

‘Guldens’.

‘Hoeveel pesos is dat?’

‘Vijftig.’

‘Is het daar beter dan hier?’

‘De goede tijden zijn voorbij.’

Iedereen is door geld geobsedeerd. Het is wat iedereen te kort komt. Ik word er elk moment aan herinnerd door kinderen die lootjes verkopen, mijn schoenen willen poetsen, met ‘chicklets’ leuren, door bedelaars, door verhalen over berovingen, door mensen die op het trottoir liggen en van wie ik niet weet of ze uitgeput, dronken, mishandeld of zo maar in slaap gevallen zijn. Bij ieder stoplicht bewegen clowns, vuurspuwers, gehandicapten, muzikanten zich tussen de rijen auto's door. In de metro levert elk station een nieuwe act, steeds stapt iemand in de coupé die aandacht en geld vraagt voor een lied, een collecte, een mop, een gedicht.

Ik breng de laatste nacht door. Beveiligd door de hotelmuren heb ik plotseling geen deel meer aan de ‘economía de guerra’. ‘We leven in een oorlogseconomie’, is de nieuwe boodschap, die het tegenovergestelde inhoudt van de blijde slogan, die nog niet lang geleden tot in de verste gehuchten doordrong: ‘oro negro para todos’, ‘het zwarte goud voor allen’. De olievoorraden, de enorme bodemschatten zouden Mexico in staat stellen de Revolutie te voltooien.

Ik draai me op mijn andere zij. In de vroege ochtend komt de stad tot leven. Incidentele geluiden groeien met het wijken van de schemer, tot een constant geraas. Soms ontsnapt daaraan een menselijke kreet.

Hèèèlp!!! Róóóóf!!!

Het dringt vaag en van ver door in mijn slaap.

Als ik mijn oren spits, is het al gedoofd en opgelost in het sonore geluid, dat klinkt als de branding op een oceaankust.

Bronnen:

Octavio Paz: El Laberinto de la Soledad.

Adolfo Gilly: La Revolución interrumpida.