Hollands Maandblad. Jaargang 1985 (446-457)

[p. 32]

Waar zijn mijn varens?
Wiel Kusters^*

‘It is April but I still need a fire.’

Dit is een zinnetje van George Orwell, dat ik las in The road to Wigan Pier, de reportage die Orwell in 1937 publiceerde over leven, werk en werkloosheid van de mijnwerkers in Lancashire en Yorkshire. In het hoofdstuk waaruit ik citeer, geeft hij een beklemmend beeld van de situatie onder de grond. ‘Most of the things one imagines in hell are there - heat, noise, confusion, darkness, foul air, and, above all, unbearably cramped space.’ Vooral deze ondraaglijke engte kan u de betekenis van het woord ‘beklemmend’ doen verstaan, dat ik zojuist gebruikt heb. Daar beneden, op vierhonderd meter diepte of meer, zit je weggedrukt onder honderden meters steen, botten en beenderen, aarde, wortels van planten, gras met koeien erop, huizen enzovoort, - dat alles hangt je boven het hoofd: een druk van jewelste, die je alleen maar niet verplettert omdat het plafond omhoog gehouden wordt door houten stutten ter dikte van een been. Alleen al het lopen in zo'n mijn is een afmattend karwei; en gelopen moet er worden van de plaats waar je de liftkooi verlaat tot op je post, minstens een à twee, maar heel vaak vier tot vijf kilometer, en dat in gebukte houding. De gangen zijn dikwijls niet hoger dan één meter twintig, en niet zelden lager. ‘After half a mile it becomes (I am not exaggerating) an unbearable agony’, zegt Orwell. Ik zal hem maar niet meer citeren; laat ik er van uitgaan dat u weet wat het werk in een steenkolenmijn betekent, en dan bedoel ik het échte werk, het losmaken en wegscheppen van de steenkool, in pijlertjes waarin men zich soms alleen maar liggend en kruipend kan ophouden; in het water soms, maar altijd in het stof dat de ruimte om je heen en in jezelf nog kleiner maakt dan ze is.

In vergelijking daarmee is schrijven een arbeid van niets, zo lijkt het wel. ‘Here am I, sitting writing in front of my comfortable coal fire. It is April and I still need a fire.’ Een keer in de veertien dagen draagt de kolenman zakken steenkool de kelder in (omlaag dus weer, het dringt tot me door nu ik het zeg). Vreemd is dat, schrijft Orwell, je moet soms echt moeite doen om je te realiseren dat die steenkool het produkt is van die ondergrondse arbeid. Je hebt het nodig en je koopt het. Het bestaat gewoon, zoals de lucht, of - wranger nog - zoals het stof dat de mijnwerker inademt, voeg ik daar aan toe.

Nu, ogenschijnlijk, een ander verhaal. De Nederlandse mijnen zijn al ruim tien jaar dicht, de gangen zijn vol water gelopen - water kruipt waar het niet gaan kan - of zijn ingestort, de schachten zijn met een betonprop gedicht, de bovengrondse gebouwen gesloopt, de steenbergen zo goed als verdwenen (als er niet een skibaan op is aangelegd) en van de mijnwerkers, de mensen om wie het toch gaat, zijn zeer velen niet meer in leven. In Nederland is de mijnbouw geschiedenis geworden, een verzinsel bijna. Nu is er een dichter - hij dicht met woorden omdat hij betonproppen niet te hanteren vindt -, nu is er een dichter die zich in zijn werk nogal met die mijnen bezighoudt: niet met hun geschiedenis zozeer, niet met de techniek van de mijnbouw, maar met de emoties die daar beneden bedolven liggen en verstikt. Emoties die boven de grond niet leken te bestaan. Ik mag u een klein gedicht citeren uit zijn eerste bundel, een oor aan de grond:

wat je ondergronds
durfde uit te braken
soms dan wel
dat zou je boven
niet durven denken

onder het maaiveld
werd een stil lijkend
iemand
vaak zo levendig
als in zijn element

Naar de gevoelens van die mensen, naar de beneden uitgesproken woorden, moet gedolven worden, vind ik. Maar dat zoiets zou kunnen is een illusie. Wat ik kan vinden (ik ben die dichter, laat ik het maar verklappen), vind ik bij mezelf. Het gedicht als een steen, een opgevist

* Voordracht voor de Vereniging voor Onderwijs, Kunst en Wetenschap in Maastricht, op 13 oktober 1984.

[p. 33]

brokstuk, een fossiel, een zwart en hard stukje varen, zoals mijn vader er wel eens een voor me meebracht uit het stof, het duister en de hitte. Eens werkte hij op een diepte die het zuigen op zouttabletten noodzakelijk maakte, zo warm was het er, zo zweette daar de mens. Een restje tropisch Nederland.

Om de stille man die mijn vader was en om de fossielen die ik van hem kreeg, schrijf ik in een gedicht soms die paar woorden die de mijn betreffen. Maar ook als die woorden er niet staan, bergen mijn gedichten, hoop ik, iets van het fossiele in hun wezen: in steen geconserveerde brandbaarheid, warmte, bevroren vlammen. Men moet ze al lezende ontsteken.

Zoals Orwell er zich bij het zien van steenkool toe moest dwingen de herkomst ervan te beseffen, zo moet ik mij van tijd tot tijd realiseren dat mijn vader zijn stenen varens niet in zijn eentje heeft kunnen plukken, en dat er mannen waren die zich met hem een weg moesten zoeken door het gesteente, om te leven, en dat mijn gedichten en denkbeelden over poëzie niet los bestaan, omdat ook ik, zoals iedereen die schrijft, deel uitmaak van een collectiviteit - u kunt net zo goed zeggen: traditie, in dit geval -, waartoe zulke schitterende oeuvres behoren, dat ik ze bijna niet durf te noemen. Men wil niet pronken met zijn bewondering. Toch wil ik over twee ervan even iets zeggen. Daar is, om te beginnen, Maurice Gilliams, de in 1982 overleden dichter, wiens verzameld werk Vita brevis zojuist door Meulenhoff in een prachtig boekdeel van 1150 pagina's is heruitgegeven, tezamen met een omvangrijke studie over Gilliams door Martien J.G. de Jong. Beelden als delfstof en mineraal komen bij Gilliams herhaaldelijk voor. Ze passen (ik zeg het met de woorden van De Jong) in ‘de sfeer van de “mythe der stenen” en het daardoor uitgedrukte ideaal van koele geslotenheid en onaanrandbare vorm.’

Eerlijk gezegd: het verlangen naar ‘koele geslotenheid en onaanrandbare vorm’ geldt voor mij niet in die absolute mate als waarin Gilliams het blijkbaar gevoeld heeft. Ik weet maar al te goed, dat ook stenen stuk gaan, slijten, al duurt dat lang. En fossielen kunnen in stukken vallen. Waar zijn mijn varens? Daarenboven: die koelheid, een vermeende koelheid dan, moet wel kunnen vlammen; ik heb het al gezegd. In Gilliams' poëzie-opvatting blijven gloeien en warmte ongenoemd.

De tweede dichter die ik u wil noemen is Herman Gorter. Over hem zou ik nog eens iets uitvoerigs willen schrijven. De titel heb ik al: Het vuur van Gorter. Legio zijn in zijn oeuvre woorden als ‘vuur’, ‘vlam’, ‘vonk’, ‘brand’. Ze functioneren in zeer verschillende verbanden en kunnen daarin zeer veel verschillends betekenen. Ook kent hij het beeld van de mijn en de mijnwerker. In Pan natuurlijk, maar ook al in Mei. In Mei zegt het meisje van die naam: ‘(...) ik schep / Honderde dingen uit mij, ál voor u, / Ik ben zoals een mijn, uit mijn schaduw / Werp ik te voorschijn grote edelstenen / En maak er bergen van’. Mei is een mijn, zoals het gedicht dat naar haar genoemd is. Nog een citaat. Mei dwaalt rond door het land; het wordt avond en zij zit wat voor zich uit te kijken.

O er was veel te horen op dien stond,
Benee stapten kromme kabouters rond
En haalden uit den grond hun oude boeken.
Zij zijn het die des nachts de stenen zoeken
Waar eens druïden spreuk en medicijn
In griffelden tegen de hartepijn
Van jonge helden. Ook nu was de slag
Van 't houweel hoorbaar. Toen in 't west de dag
Geheel dood was, traden de jonge elven
Hun ondergrondse huizen uit, daar delven
Des daags ze gangen en een donk're mijn.
Mijngraverslampen zetten ze, wier schijn
In 't gras smaragden zalen maakt.

Ik zei het al: ‘vuur’ en ‘brand’ - en dus ook het daarbij behorende licht - behoren tot de meest opvallende motiefwoorden in Gorters werk. Telkens weer warm ik mij aan zijn poëzie: stenen en warmte sluiten elkaar niet uit. Het mooist zijn zijn Verzen uit 1890. Zes regels daaruit:

In de zwarte stad
in de steenkole stad
in de stad gestegen van metaal,
daar heb ik een zaal
zwart gebrand - rood van minne,
daar brandt geel licht van binnen.

Minne: voor mij is dat het gloeien van de poëzie. Mijn kamer is geen zaal en die zwarte stad is Maastricht niet; ik weet niet eens of mijn stad bestaat. Gorter bereikte de zijne na Mei. It is April but I still need a fire.