Hollands Maandblad. Jaargang 1984 (434-445)

[p. 38]

Ballade van de luit
Bai Juyi

Inleiding

Tot de geliefdste werken in het Verre Oosten van de Chinese dichter Bai Juyi (of Po Tsju-i, 772-846) behoren twee lange, verhalende gedichten: Lied van het eeuwig verdriet (Changhen ge, zie Hollands Maandblad no. 413, pp. 8-10) en Ballade van de luit (Pipa xing). Zoals uit Bai's voorwoord bij dit laatste gedicht blijkt, schreef hij dit gedicht in het najaar van 816 in Jiujiang (in de tekst ook aangeduid als Xunyang en Jiangzhou). Jiujiang is gelegen in de moderne provincie Jiangxi, waar de Komrivier (Penjiang) uitstroomt in de Yangtzu, die in dit gedicht kortweg wordt aangeduid als de Rivier.

Bai Juyi was in 815 benoemd in Jiujiang als maarschalk. Deze functie had ondanks de titel op dat moment vrijwel iedere reële inhoud verloren en de benoeming op deze sinecure was dan ook in feite een verbanning uit de hoofdstad Chang'an (het huidige Xi'an), waar hij zich in de voorafgaande jaren vele vijanden had gemaakt aan het hof door zijn felle hekeling in proza en poëzie van verschillende misstanden. Ballade van de luit beschrijft een ontmoeting van Bai Juyi met een gewezen courtisane uit de hoofdstad, nu de echtgenote van een rondreizend koopman, die door haar man alleen is achtergelaten.

Op de moderne westerse lezer maakt het gedicht wellicht een sentimentele, of zelfs een larmoyante indruk, maar men moet daarbij wel bedenken dat voor een heer in het traditionele China geen hoger roeping bestond dan de ambtelijke loopbaan en geen groter onheil denkbaar was dan uitgesloten te worden van het heilswerk van het bestuurlijk handelen door het hof. De klacht van de door de vorst miskende en uit de hoofdstad verbannen ambtsdrager is dan ook een van de bestendige thema's van de klassieke Chinese poëzie. De vereenzelviging van de door de Keizer verstoten heer en de door haar echtgenoot verlaten vrouw is even oud als de klacht zelf.

De ballade van de luit onderscheidt zich van voorgaande gedichten op dit thema doordat Bai Juyi niet zelf de persona aanneemt van de verlaten vrouw, maar suggereert dat hij zich eerst bij toeval van hun lotsverbondenheid bewust werd. Die toevallige ontdekking van de lotsverbondenheid van verbannen ambtenaar en verlaten vrouw wordt echter niet alleen weersproken door een lange poëtische traditie, maar ook door een gedicht dat Bai Juyi geschreven had in 815 in Ezhou (het moderne Wuhan), op doorreis van de hoofdstad naar zijn oord van verbanning, en dat, zoals vele critici sinds de Song (960-1178) hebben opgemerkt, kan worden gezien als een voorstudie van Ballade van de luit. Dat in 's Nachts een lied horend de dichter een vrouw droevig hoort zingen wanneer zijn boot ligt aangemeerd bij Papegaaiebank (een eilandje in de Yangtzu bij Wuchang) is geen coïncidentie: Papegaaiebank was de begraafplaats van Mi Heng (173-198), die zijn onverbloemde kritiek op de usurpator Cao Cao (155-220) uiteindelijk had moeten bekopen met de dood.

De luit was van niet-Chinese oorsprong, evenals veel van de melodieën in het hofrepertoire van de Tang dynastie (618-906), zoals (Regenboogrok en) Verenkleed en Groene Leest. De luit was tijdens de Tang dynastie bijzonder populair, ze krijgt meer aandacht dan enig ander instrument in Duan Anjie's Yuefu zalu, de uitvoerigste bewaarde beschrijving van de hofmuziek van de Tang (zie Martin Gimm, Das Yüeh-fu tsa-lu des Tuan An-chieh, Studien zur Geschichte von Musik, Schauspiel und Tanz in der T'ang-Dynastie, Wiesbaden 1966, pp. 305-410). Een shancai (expert) was een ervaren musicienne die ook als instructrice optrad, maar de twee syllaben komen ook voor als eigennaam: de Yuefu zalu vermeldt o.a. een zekere Cao Shancai (Qiuniang is de spreekwoordelijke eigennaam van een knappe courtisane). Anachronistisch werd de luit ook geassocieerd met Wang Zhaojun, een Chinese paleisdame tijdens de regering van Keizer Yuan (48-33 v. Chr.). Keizer Yuan had zoveel concubines dat hij zijn bedgenotes selecteerde aan de hand van hun portretten. Alle paleisdames kochten de schilders om om hen fraaier te portretteren dan ze waren behalve Wang Zhaojun, die dan ook nooit werd uitverkoren. Integendeel, toen de chan der Hunnen een Chinese prinses vroeg als zijn vrouw, werd zij afgewezen. Pas nadat deze

[p. 39]

onherroepelijke beslissing haar uit te huwelijken naar de onherbergzame steppe was genomen, ontdekte de Keizer haar ware schoonheid - volgens de latere overlevering toen hij op een nacht haar appartement bezocht, aangelokt door haar luitspel.

's Nachts een lied horend is een shi gedicht van zestien regels, en een regellengte van steeds vijf syllaben. De vertaling is gebaseerd op de Chinese tekst in Quan Tang shi (Peking: Zhonghua shuju, 1960), p. 4791. De inleiding in strofen is van de vertaler. De enige mij bekende Engelse vertaling is die door Arthur Waley in zijn The Life and Times of Po Chü-i 772-846 A.D. (London: George Allen and Unwin, (1949), 1951²), p. 105.

Ballade van de luit telt achtentachtig regels van elk zeven syllaben (‘lange regels’) zodat Bai in zijn voorwoord een rekenfoutje gemaakt moet hebben - of het gedicht heeft oorspronkelijk twee regels van vijf syllaben (‘woorden’) gekend. Door wisseling van rijm wordt het gedicht verdeeld in strofen van uiteenlopende lengte. Deze vertaling van Ballade van de luit is gebaseerd op de geannoteerde tekstuitgave in Takaki Masakazu, Haku Kyo-i, vol. II, Chūgoku shijin zenshū vol. 13 (Tokyo: Iwanami shoten (1958) 1968⁹), pp. 116-32. Ballade van de luit is reeds herhaaldelijk vertaald, recentelijk door Burton Watson in zijn The Columbia Book of Chinese Poetry, From Early Times to the Thirteenth Century (New York: Columbia Univ. Press, 1984), pp. 249-52. Evenals het Lied van eeuwig verdriet werd de Ballade van de luit later bewerkt voor het toneel, en door niemand minder dan Ma Zhiyuan (tweede helft dertiende eeuw), onder de titel Betraande mouwen (Qingshan lei). Een Engelse vertaling van dit stuk door Shaoling Yu, onder de titel ‘Tears on the Blue Gown, by Ma Chihyuan’, is verschenen in Renditions X (1978), pp. 131-54.

W.L. Idema

's Nachts een lied horend (overnachtend in Ezhou)

's Nachts aangemeerd bij Papegaaiebank -
Rivier en maan: een transparante herfst.
Vanaf een andere boot klonk er een lied,
De melodie was uitermate droevig.

Na afloop van het lied volgde geween,
Geween dat voortging, zij het soms gesmoord.
Ik vond, door af te gaan op het geluid,
Een vrouw met een gelaat zo blank als sneeuw.

Alleen stond zij tegen de mast geleund:
Aandoenlijk, pas zo'n zestien, zeventien.
Haar nachtelijke tranen leken parels
Die paarsgewijze vielen bij het maanlicht.

Ik liet haar vragen wie zij wezen mocht
En waarom zij zo treurig zong en weende.
Bij elke vraag viel er een nieuwe stortvloed -
Zij boog het hoofd en weigerde te spreken.

[p. 40]

Ballade van de luit

In het tiende jaar van de regeringsperiode Yuanhe (806-820) werd ik gedegradeerd tot maarschalk van de commanderie Jiujiang. In de herfst van het volgende jaar deed ik een gast uitgeleide op de kade van de Komrivier en hoorde hoe iemand aan boord van een boot 's nachts luit speelde. Toen ik toeluisterde had de muziek de klare klank van de hoofdstad en bij navraag bleek dat de speelster een voormalige courtisane was uit Chang'an die had luit gestudeerd onder de twee shancai Mu en Cao. Toen ze ouder was geworden en haar schoonheid was gaan tanen had zij zich toevertrouwd aan een koopman als zijn echtgenote. Ik bestelde wijn en liet haar snel enkele liederen spelen. Toen de liederen ten einde waren was ze terneergeslagen en vertelde hoe heerlijk haar jeugd was geweest en dat ze nu een dolend en karig bestaan leidde, rond zwervend over stromen en meren. Ik was al twee jaren uit mijn ambt ontheven en was gelukkig en tevreden, maar aangedaan door haar woorden had ik die nacht voor het eerst het gevoel een banneling te zijn. Daarop maakte ik voor haar dit lied in lange regels, van in totaal zeshonderd en twaalf woorden, en noemde het Ballade van de luit.

In Xunyang: de Rivier. Ik deed een gast 's nachts uitgeleide,
Daar ruisten esdoornblad en rietpluim zacht hun herfstig lied.

Als gastheer steeg ik van mijn paard, mijn gast was al aan boord:
We dronken wijn maar voor een feest ontbraken pijp en snaar.

De drank bracht ons geen vrolijkheid en treurig nam ik afscheid
En de oneindige Rivier weerspiegelde de maan.
Opeens hoorden we over 't water de klanken van een luit:
Ik, gastheer, keerde niet naar huis, mijn gast stak niet van wal.

De klanken volgend vroegen wij wie het wel was die speelde
En toen het luitspel zweeg gaf men ons eindelijk een antwoord.

We brachten onze boot langszij en nodigden haar uit,
We haalden wijn en snoten lampen, spreidden weer een dis.
Na honderd maal herhaalde beden zou zij pas verschijnen:
De luit nog in haar armen, het gelaat zo half verbergend.

Zij schoof de fretten, sloeg de snaren, liet wat noten klinken:
Ze vormden nog geen melodie maar waren vol gevoelen.

Toen snaar na snaar werd neergedrukt was noot na noot een hartstocht,
Alsof ze al de rampspoed van haar hele leven klaagde.
Ze boog haar hoofd en lit haar handen verder, verder spelen:
Het openbaarde een geheim en grenzeloos verdriet.

Met lichte grepen, trage trillers, strijkend en weer plukkend
Vertolkte zij eerste Verenkleed en daarna Groene Leest.

[p. 41]

 

De grote snaren dreunden als het beuken van een stortbui,

 

De kleine snaren tsjirpten als een heimelijk gefluister.

 

 

 

Het dreunen en het tsjirpen werden door elkaar gespeeld:

 

In jade schalen vielen grote parels, kleine parels.

 

Het kwetteren van wielewalen vloeide tussen bloemen,

 

Het murmelen van stromend water stokte onder ijs.

 

 

 

Het water werd door kou gestremd - alsof de snaren knapten;

 

Alsof geknapt en afgebroken - klanken rustten even.

 

 

 

Dit wekte andere emoties, treurnis welde op:

 

De stilte van dat ogenblik verwon elk klankenspel.

 

 

 

Een zil'vren kruik barstte opeens, zodat het water spatte

 

En ijz'ren ruiters stormden voorwaarts dat hun wapens schalden!

 

 

 

Als einde van het lied het plectrum over 't hart gehaald:

 

Vier snaren vormden slechts één klank - alsof er zijde scheurde.

 

Op boten links noch schepen rechts werd er een woord gesproken,

 

Slechts blonk op de Rivier de witte weerschijn van de herfstmaan.

 

 

 

Verzonken in gepeins stak zij het plectrum in de snaren,

 

Ze trok haar kleren recht, stond op, 't gelaat weer in de plooi.

 

 

 

En zei: ‘Ik ben oorspronkelijk afkomstig uit de hoofdstad,

 

Ons huis was aan de voet gelegen van de Paddeheuvel.

 

Zodra ik op mijn twaalfde jaar volleerd was op de luit,

 

Behoorde ik tot 't Hoforkest, en wel de Eerste Sectie.

 

In mij moest door mijn spel Shancai haar meerdere erkennen,

 

Had ik me opgemaakt dan werd Qiuniang verteerd door afgunst.

 

De edellieden overlaadden mij met hun geschenken -

 

Ik weet niet hoeveel rollen roze zijde voor één lied.

 

Emaille spangen, wolken-kammen: op de maat verbrijzeld!

 

Mijn gazen rok zo rood als blod werd door de wijn besmeurd.

 

Na ieder jaar van blij vertier kwam weer een volgend jaar,

 

Van lentebries en herfstmaan kon ik zorgeloos genieten.

 

Mijn broer verdween - nam in het leger dienst - mijn moeder stierf,

 

En zelf verloor ik ook met het verloop der tijd mijn schoonheid

 

Zodat slechts zelden voor de poort een gast uit 't zadel steeg

 

En oudgeworden ik een koopman trouwde als zijn vrouw.

 

Een koopman acht alleen op winst, hem dunkt een scheiding licht:

 

Voorvorig jaar vertrok hij om in Fuliang thee te kopen.

 

 

 

Zolang hij zwerven blijft is hier de lege boot mijn woning,

[p. 42]

 

Rondom de boot stroomt in het maanlicht steeds het koude water.

 

In diepe nachten droom ik dikwijls van de dagen van mijn jeugd

 

En dromend pleng ik dan een vloed van tranen, rood door rouge.’

 

 

 

Toen ik haar luitspel hoorde had ik diep ontroerd gezucht,

 

Bij deze woorden werd ik weer tot zuchtens toe bewogen:

 

Wij beiden waren immers ballingen aan 's wereld einde,

 

Al troffen wij elkaar voor 't eerst, wij waren lotgenoten.

 

 

 

‘Sinds ik verleden jaar uit 's Keizers hoofdstad werd verbannen,

 

Woon ik op hoog bevel, gekweld door ziekten, hier in Xunyang.

 

Dit afgelegen oord biedt nooit een muzikaal genoegen,

 

Een heel jaar lang hoorde ik nooit de klank van pijp of snaar.

 

Ik woon vlakbij de Komrivier op lage, natte grond:

 

Het bruine riet, de bitt're bamboe groeien rond het huis.

 

Wat is het wat ik hoor van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat?

 

De nachtegalen wenen bloed en gibbons krijsen klaaglijk.

 

Bij lentestroom op bloesemdagen en in herfstmaannachten -

 

Maar al te vaak schenk ik mijzelf alleen de wijn.

 

Natuurlijk heb je wel die dorpse deunen, boerenfluiten

 

Maar dat gekreun en dat gekrijs is nit om aan te horen!

 

Vanavond mocht ik horen hoe u ons uw luit liet spreken,

 

Het was een balsem voor mijn oren als muziek van feeën.

 

Weest u zo goed weer plaats te nemen, speel ons nog één lied,

 

Dan schrijf ik u in ruil daarvoor Ballade van de luit.’

 

 

 

Ontroerd door al mijn woorden bleef ze lange tijd nog staan

 

Maar nam weer plaats en spande toen de snaren eens zo strak.

 

Nog droever dan de eerste maal bleek nu haar spel te klinken

 

Zodat wie maar aanwezig was zijn tranen weg moest wissen.

 

En wie was het van hen die wel de meeste tranen stortte?

 

Van Jiangzhou's maarschalk waren beide mouwen gans doorweekt!