Hollands Maandblad. Jaargang 1984 (434-445)

[p. 32]

Boeddhisme voor beginners
Arie Visser

Onder de beoefenaren van het Boeddhisme neemt Hui-Neng (638-713) een bijzondere plaats in. In de geest is hij mij nabij en dierbaar: de echo van een allang verstomde stem, getranscribeerd in de partituur die hij ons heeft nagelaten, de fameuze Sutra van de Zesde Patriarch, het enige niet-Indische geschrift dat op de betiteling Sutra - leerdicht - aanspraak mag maken. Van deze sutra bestaan verschillende versies. De bekendste is in het Engels vertaald door Wong Mou-lam; er bestaat ook een weergave naar een veel ouder manuscript uit Tunghuang, dat omstreeks 1900 ontdekt werd. Hiervan is een fragment vertaald door Prof. Dr. E. Zürcher, in Spel zonder snaren (Vos-Zürcher, Deventer, 1962), een mooi boek, dat wat mij betreft meteen herdrukt mag worden.

Ik zal niet ingaan op de doctrine met al zijn vertakkingen, aangezien ik nu een ander doel op het oog heb.

De Sutra van de Zesde Patriarch is een van de aardigste religieuze geschriften die ik ken. Het levendige en ongewoon persoonlijke verhaal is geschreven in een ongekunstelde, opgewekte taal. Het Tung-huangfragment, in de versie van professor Zürcher, mist een op het eerste gezicht onbetekenende passage in vergelijking met de uitvoeriger vertaling van Wong Mou-lam. Het gaat in feite om een episode die maar enkele regels in beslag neemt. Het aardige van deze passage berust op het feit dat hij een essentieel element van de hele sutra in zakformaat weergeeft: een fragment met de waarde van een kiemcel, diepzinnig en van een milde, subtiele humor.

Korte inhoud van het voorafgaande: Hui-Neng, een jongeman van eenvoudige afkomst, hoort na het afleveren van een partij bamboe die hij gekapt heeft, een man de Diamant Sutra reciteren, waardoor ter plekke verlichting hem deelachtig wordt. Hij begeeft zich naar het klooster van de Vijfde Patriarch, Hung Yen, die hem benoemt tot koksmaatje van het instituut. Op zekere dag besluit Hung Yen een wedstrijd uit te schrijven om uit te maken wie hem als patriarch zal opvolgen. Wie een vers kan schrijven dat de leer zo zuiver mogelijk weergeeft, zal de attributen van de abt in ontvangst mogen nemen. Niemand in het klooster peinst er over de uitdaging aan te nemen, aangezien iedereen er van overtuigd is dat Shen Hsiu, de assistent van de Vijfde Patriarch, met de eer zal gaan strijken. Shen Hsiu schrijft inderdaad een gedicht op de kloostermuur, dat door iedereen bewonderd wordt. De enigen in het klooster die beseffen dat dit gedicht de leer niet stijlzuiver weergeeft, zijn de Vijfde Patriarch èn onze jonge held, Hui-Neng.

Hui-Neng komt nu in actie: daarmee benaderen we de bedoelde passage, met een verrassend spiegeleffect.

‘Een jongen nam me mee naar de muur en ik vroeg hem mij het gedicht voor te lezen, aangezien ik ongeletterd ben. Een lagere beambte, die toevallig in de buurt was, las het me voor. Toen hij klaar was, deelde ik mee dat ik ook een vers gecomponeerd had en vroeg hem het voor me op te schrijven.’

Het spiegeleffect treedt nu in werking: Hui-Neng beschikt - zal blijken - over het perfecte gedicht, maar helaas kan hij het niet opschrijven...

‘Buitengewoon!’ (zegt de man enigszins neerbuigend), ‘dat je ook een gedicht kunt componeren!’

Waarop de verlichte-in-statu-nascendi hem aftroeft: ‘Zie niet neer op de beginneling, als je op zoek bent naar de wezenlijke verlichting.’

Welke passage uit de Diamant Sutra Hui-Neng heeft wakker geschud, vermeldt de historie niet. Misschien is het wel een regel geweest uit sectie XXX, Het Integrale Principe: ‘De Boeddha zei: Woorden kunnen de werkelijke natuur van een kosmos niet verklaren. Alleen gewone mensen, belemmerd door begeerte, maken gebruik van deze arbitrale methode’.

Waarschijnlijk is het een verzinsel geweest dat Hui-Neng niet kon lezen of schrijven. Zijn latere exegeses doen eerder het tegendeel vermoeden. Het doet niet ter zake. Een van de vuistregels van het Boeddhisme, zoals verspreid door Hui-Neng, is dat de uiteindelijke waarheid nu eenmaal buiten de geschriften valt. De paradox is dat een leer met deze stelling in zijn vaandel heeft meegewerkt aan de opbouw van een literaire cultuur, die zijn weerga nauwelijks kent. Een groot deel van de Chinese en Japanse poëzie is ondenkbaar zonder deze invloed. De dichtkunst is het medium bij uitstek van het Zen-Boeddhisme, en wel speciaal vanwege de

[p. 33]

ongrijpbare quintessence, die een groep woorden ineens elektrificeert tot poëzie, het onmeetbare element, dat iedere dichter opnieuw, als een beginneling, bij de aanvang van elk nieuw vers op zijn nummer zet.

De Zesde Patriarch heeft ons nog een andere erfenis nagelaten, die de grenzen van het, in de ware zin des woords, geloofwaardige zo verplaatsbaar maakt als de horizon.

We volgen opnieuw in vogelvlucht de sutra, met voorbijgaan van de niet relevante passages.

Op de eerste dag van de zevende maan (van het jaar 713), verzamelde de patriarch zijn discipelen en sprak hen als volgt toe: ‘Ik zal de wereld verlaten aan het begin van de achtste maan. Heeft iemand nog twijfels aangaande de doctrine, laat hij mij dit dan op tijd laten weten, zodat ik deze kan wegnemen.’

Dit nieuws bewoog de discipelen tot tranen toe. Hierop gaf de patriarch het nuchtere commentaar: ‘Wat voor vorderingen hebben jullie gemaakt, na zoveel jaren onderricht? Waarom huilen jullie? Zijn jullie bezorgd om mij, omdat ik niet zou weten waar ik heen ga? Maar ik weet dit wel degelijk, anders zou ik jullie niet van te voren kunnen vertellen wat er zal gebeuren.’

Op de derde dag van de achtste maan richtte de Zesde Patriarch zich tot zijn discipelen.

‘Ga zitten, want ik zal nu een woord van vaarwel spreken.’ Hierna zette hij nog eenmaal de essentie van de leer uiteen. Vervolgens zei hij: ‘Zorg goed voor jezelf. Volg niet de wereldse traditie van rouwbeklag. Deze is in strijd met de orthodoxe leer, en wie deze niet volgt, is niet mijn leerling. Na mijn dood, als men mijn instructies volgt en aan de hand hiervan leeft, zal mijn afwezigheid geen verschil maken. Aan de andere kant, als men ze niet uitvoert, wordt in het geheel niets gerealiseerd, zelfs al zou ik voortgaan met hier te blijven.’

Tenslotte sprak hij de volgende strofe uit:

‘Onverstoorbaar en sereen oefent de volledige mens geen deugd uit;

kalm en koelbloedig begaat hij geen zonde;

rustig en stil geeft hij zien en horen op;

in evenwicht en rechtop verblijft zijn geest nergens.’

Hierna zat hij in eerbied neer, tot de derde wake van de nacht. Toen zei hij abrupt tot zijn leerlingen: ‘Nu ga ik.’ En hij gaf de geest. Aldus de sutra.

Het ongelofelijke is: het lichaam van de Zesde Patriarch weigerde te vergaan. Na enige maanden zat het nog steeds in dezelfde positie. Men heeft op de mummie een laagje lak aangebracht en er een tempel omheen gebouwd. Het lichaam staat er nu nog, in nagenoeg onveranderde staat, Hui-Nengs eigenzinnige opvatting belichamend over het Boeddhistische recitatief bij uitstek: vorm is leegte en leegte is vorm. Dit alles achteloos voorbijgaand aan het hoofdkenmerk van de doctrine: dat alles vergankelijk is.

Het geval staat notabene niet eens op zich zelf. Er bestaat verschil van mening, zegt mijn bron, Science and civilisation in China (deel V: 2) van Joseph Needham, of de praktijk van zelfmummificatie in oorsprong Boeddhistisch of Taoïstisch is. De adept onthoude zich gedurende lange tijd van alle graanprodukten en leeft van plantaardig materiaal als kastanjes, pijnboombast of de wortels van bepaalde grassoorten. Soms wordt hij levend begraven. Vanaf de vijfde eeuw geeft de bestaande literatuur meer dan vijftig gevallen op van zelfmummificatie. Ook in Japan is de traditie bekend.

De praktijk schijnt zelfs nog te bestaan. Een van de meest recente gevallen wordt ons gemeld uit Taiwan, nl. dat van Tshê-Hang, te Taipei, in 1954. Na het openen van zijn urn in 1959 werd geen bederf geconstateerd in het tere, uitgedroogde lichaam. Waarop dit werd gelakt en in een tempel bijgezet.

Ik staar naar de foto van Hui-Nengs ontzielde lichaam. Onrust drijft me de deur uit, de straat op. Ik denk aan een regel van Gerrit Achterberg, uit Blauwzuur.

‘De hoop is een krijtwit kind, dat lacht tegen de rover die het slacht.’