Hollands Maandblad. Jaargang 1984 (434-445)

[p. 102]

Journaal
J.J. Peereboom

Na in een maand twee praatjes te hebben gehouden over de onmogelijkheid om een journaal voor publicatie onomwonden te schrijven, lijkt het mij nog moeilijker dan tevoren om er ook maar de kleinste geheime ervaring in mee te delen.

Misschien komt het minder door het praten dan doordat ik bij het klimmen der jaren in plaats van milder en inschikkelijker steeds nijdiger en ongeloviger word. Zulke gevallen zijn geen uitzonderingen; toch zou ik het van mijzelf niet gedacht hebben. Soms vat ik het op als tegenwicht voor te lang mild en evenwichtig doen. De kwade sappen zijn intussen opgespaard; nu borrelen ze als een dodelijk moeras.

In werkelijkheid zal er weer weinig veranderd zijn, behalve in zoverre als niets hetzelfde blijft wanneer het langer doorgaat. Het was een aardig idee om het onvriendelijke oog net zoveel op de spiegel te richten als op de buitenwereld, maar begin ik niet uitgekeken te raken op de spiegel? En als het ontoelaatbaar is om de buitenwereld in detail onder woorden te brengen, wordt het dan niet tijd om op te houden?

Het compromis blijft het geheime journaal, dat ik mijzelf al eerder opgelegd heb. Dat zal opgeborgen worden in een onzichtbare kast; zo erg zal het zijn, maar wat ik er tot nog toe van geschreven heb is niet explosief en staat onbeschermd in een ordner achter mijn stoel.

Ophouden? Toch lijken er altijd weer andere dingen te gebeuren.

Opschrijven, en kijken of het eentonig wordt.

Bij het zien van de straatnamen van Amsterdamzuid kan ik mij veel van de aanvullingen voorstellen van de komende halve eeuw. Op de Willem Dreeslaan zullen volgen toch maar de Lunshof en de van Agtbaan, en daarna de Peter Schatweg en het Karel Appelpark, de Haitinkstraat en het Krabbéplein, de Mulischdreef en Martin Hart Square, en een aantal ontspannen moderne benamingen: het Komrijk en de Biesheuvel, het Revier en het Kronkelpad. Onzeker is of TV-roem aanspraak zal geven op een straat. In het Gooi zal het wel moeten: het Sonja Barendplantsoen, de Fred Emmerkade, de Avenue Koot en Bie.

Het is maar een greep uit de namen die in het aanbod zullen voorkomen. Als wij niet opschieten met de pronataliteitspolitiek waar laatst een beetje over gediscussieerd is in de NRC, zullen wij gedwongen worden om straten weg te nemen van andere doden die geen vrienden en beschermers meer hebben.

De nieuwe mogen niet teleurgesteld worden. ‘Als ik dood ben geven ze mij een straat’ - daar rekenen zij op. Het is voor hun plezier. De buurtbewoners zouden beter op een andere manier gediend kunnen worden. In Laren heb ik gewoond in het Hendrikalaantje, vernoemd naar wijlen de eigenares van een boerderij daar. Die naam riep een wereld van vroeger op, wat de grote namen nooit doen, versteend en geëmailleerd op straathoeken waar zij niets te maken hebben.

Er zou een Crispijn de Witweg moeten zijn, genoemd naar een oud heertje met een hoed dat heel langzaam wandelde en vaak lang stond te kijken bij spelende meisjes. Het Geesje Lafarie-Aggegaggeplein zou de herinnering doen door-schemeren aan de oude mevrouw die stierf na twintig jaar achter gesloten gordijnen, zodat alleen de hulp in haar huishouding nog wist hoe zij er uitzag. Het Mark Plooyplantsoen heet naar het piekharige jongetje met een bal dat overstak zonder op de auto's te letten...

Tableau, mysterie, drama: dat is leven met het verleden.

Zo hardnekkig verzet de menselijke natuur zich tegen de wijsheid dat ik in de rij op het postkantoor, met een half uitzicht op het meisje achter het loket, nog steeds uit de bezigheden van de dag bevrijd word en opgenomen in een denkbeeldige omhelzing door zo'n slank lichaam in een paars truitje, met lang donker haar en lange wulpse handen.

Door mijn hoofd iets naar links te bewegen kon ik meer van haar in het oog krijgen. Haar gezicht was niets voor mij. Het nam geen andere uitdrukking aan dan de achturige waarop het vastgezet was; ook sprak zij het soort halfplat Amsterdams waarin de wereld al zijn glans verliest.

Als ik het uitzicht weer versmalde kon ik haar haast niet meer horen. Wat een polsen uit die pofmouwen! Wat een ceintuur om het ranke middel gesnoerd! Hoe zou je haar iets kwalijk kunnen nemen!

Hoofd naar links, hoofd naar rechts, met een verschil van niet meer dan vijf centimeter: twee

[p. 103]

verschillende werelden van de verbeelding, iedere keer weer even hard in contrast, als het lachende masker en het huilende.

Toen ik eindelijk aan de beurt was vergat ik nader op haar te letten.

Het is buitengewoon vervelend als van de gasten aan je eigen tafel de twee mannen gaan rivaliseren, en elkaar willen aantonen dat zij meer mensen kennen en in belangrijker commissies gezeten hebben, of alleen dat zij zo dominerend kunnen praten dat er minutenlang niemand tussen kan komen.

Soms lijkt zo'n toestand de hele avond door te zullen gaan, terwijl de vrouwen maar zo'n beetje kleine hapjes aan hun vorken prikken, en dan houdt het ineens op: doordat de rivalen er zelf genoeg van krijgen, of doordat iemand er in slaagt om aan de andere hoek van de tafel een tegengesprek op gang te brengen.

Maar soms gaat het inderdaad eindeloos door; de rivalen blijven aan elkaar vastgehaakt als herten met hun geweien. Je zou de borden op hun hoofden stuk willen slaan - een bord voor iedere commissie waar ze in gezeten hebben. Het enige wat je in werkelijkheid kan doen is hopen dat ze gauw naar huis gaan.

Zaterdag leek het mij zo erg. Het hield niet op; of was ik neerslachtiger dan anders, dieper vervuld van de gedachte dat de mensen toch ook geen andere taak hebben in hun leven dan elkaar overstemmen? Je zou hun onmogelijk kunnen opleggen dat zij naar wijsheid of inzicht gaan streven, of moreel op een hoger plan proberen te komen, of de simpele tevredenheid in kleine genoegens zoeken. Ze zouden je verbluft aan-

Wie probeert het feitelijke gebeuren te begrijpen door alleen te kijken naar wat ondernemers doen, of consumenten, of naar wat er in bedrijfstakken aan de hand is - die mag zich nog zo dicht bij de werkelijkheid wanen, en nog zozeer een beroep doen op vermeend realisme en nog zo overtuigend praten over het intieme contact met de levende concrete dagelijkse dingen; maar zo iemand loopt in de fuik van denkfouten. Wezenlijke samenhangen verdwijnen uit het beeld. Wij hadden nu juist gehoopt dat dit soort kortzichtigheden en domheden overwonnen waren, maar in de economie schijnt alles weer terug te komen.
J. Pen
Over het misleidende van de micro-economie, februari 1984.

kijken, en tenslotte in stilte vermoeden dat je er genoeg van had een bescheiden mislukkeling te zijn, en aan je rol een lamlendig stukje rechtvaardiging wilde verbinden.

Maar ik zou nooit proberen ze de zin van het leven ergens anders te laten ontdekken dan in hun eigen aanzien en kwaliteiten. Het zou maar betekenen dat er nog meer zin bijkwam. Het leven zou niet uit te houden zijn zo zinrijk.

Wij zouden meer gebaat zijn bij een levendig besef van onzin: het misverstand, de vergeetachtigheid, de ijdelheid, de verveling, de praatlust, de wellust, de lachlust, en de dood.

Het besef van onzin kan ons redden uit het beklemmende welslagen van de rivalen, maar het krijgt geen kans. Zij willen bewijzen dat zij het gemaakt hebben, en al zucht iedereen onder hun gewicht, iedereen kan er niets aan doen.

Toen ik mij vorige week liet ontvallen dat ik een bepaalde toneelvoorstelling wel wilde gaan zien omdat hij misschien de moeite waard was en in ieder geval goedkoop, schoot natuurlijk iemand toe met de uitroep ‘Dat laatste is een typisch Hollandse overweging’.

Het is een veel gehoord commentaar, een echte gemeenplaats wanneer de voordelen van goedkoopte ter sprake komen. Dat de sprekers onnozel en onopmerkzaam genoeg zijn om werkelijk te denken dat andere nationaliteiten zich niet bekommeren om de prijs van dingen wordt er niet door bewezen. Het zwaartepunt ligt anders. Hoe komen wij van de Hollandsheid af, is hun probleem: misschien kunnen wij iets bereiken door een paar saaie leefgewoonten te desavoueren die er in ieder geval niet vreemd aan zijn?

Er was laatst ook iemand die meende dat het typisch Hollands was om de persoonlijkheid van een auteur te willen herkennen in zijn geschriften: buitenlanders maken zich daar niet druk om, die hebben literatuur vol interessante informatie.

Meer gebruikelijk is het idee dat zelfverwijt en moreel onbehagen Calvinistische levensvormen zijn, en daarmee ook alweer typisch Hollands. Het lijkt duidelijk dat iemand die zich van moreel onbehagen zou bevrijden alleen verder kan leven als schaap of als schurk; maar nee, ook daartegen komt onze lieve spontane natuur in opstand.

Het verstandigste is om mensen af te raden zich te bevrijden uit hun Hollandsheid. Zij kunnen hun doel alleen bereiken door onmensen te worden, want de Hollandse eigenschappen zijn universeel, hoewel overal anders gedoseerd.

Bij aankomst in Parijs laatst waren wij al gauw gewikkeld in het gevreesde gedrang op zijn hevigst, toen wij na kaartjes te hebben afgehaald

[p. 104]

bij een verborgen theater ons in het spitsuur een weg moesten banen naar een straat in het zuidwesten, bij de métro Convention. Na een uur daarvan druk je je alleen nog uit in trommelen op het stuur en zuchten.

Een tweede crisis kwam anderhalve dag later in de ondergrondse winkelwijk van Les Halles, op verschillende niveaus aangelegd met trappen en roltrappen en wegwijzers naar de open wereld. Toen was B.S. erbij, op bezoek uit de verten van Afrika. Hij stelt er in zulke gevallen een eer in om zich buitenstaander te voelen en de weg niet te weten. Je kan het hem niet verwijten. Het haasten en doorkruisen en krioelen en botsen en in de rij staan, in een daglichtloze wereld waar de gezichten zich nooit ontspannen in herkenning, dat kan moeilijk anders zijn dan een beeld van de mens als slachtoffer.

Toch moet het gedrang in de centra van de Europese cultuur ergens goed voor zijn. Als er niet zoveel mensen rondliepen was de kleine proportie cultuurminnaars niet zo'n betrekkelijk groot gezelschap, en kreeg je niet al die boekhandels en theaters en tentoonstellingen.

Met deze gedachte konden wij ons troosten tot wij boven in het Centre Pompidou de Bonnard-tentoonstelling bereikten. Een portier stond aan de kop van een rij van een honderdtal wachtenden mee te delen dat er genoeg cultuur-minnaars gekomen waren vandaag en niemand meer binnengelaten werd, een uur voor de sluitingstijd.

Het kwam in zoverre goed uit dat wij nu misschien nog net op tijd konden zijn voor ons volgende programmapunt. Rechtsomkeert, vlug, vlug.

Op de tweede ochtend in Parijs was de auto in de vroegte weggesleept door de politie. Het openbaar vervoer had gestaakt de vorige dag: toch zagen ze het foutparkeren niet door de vingers.

Wij moesten naar de Fourrière Balard, bleek uit telefoongesprekken. Daar komen de auto's terecht. Het was niet ver, een frisse wandeling in de ochtendzon door het zuidwesten van Parijs, naar een hal die vroeger deel uitmaakte van de Citroënfabrieken. Toen werden er de tractionsavant in elkaar geschroefd, en was de lucht vervuld van geknars en gepiep, hamerslagen en kreten; nu is het stil op de uitgestrekte betonvloer waar de overtreders verspreid staan, vaak wrakken die nooit meer afgehaald zullen worden.

Bij de ingang zitten mannen in blauwe stofjassen in een kantoortje. Ik verstond verkeerd wat zij voor vergoeding verlangden. ‘Neuf cent vingt?’ - ‘Nee, nee, tout de même. Deux cent vingt. Wat denkt u, als wij zoveel geld van u vroegen on ne vous reverrait jamais!’

Grappige mannen. Ik denk dat ze grappig zijn omdat jij niet boos bent, zei M.; bijna iedereen is boos als hij hier komt.

Het is waar dat ik niet boos was. Het was een gedenkwaardige ochtend: onzekerheid, opbellen, wandeling, glimp van de Marché de Ferraille, en van de oude fabriek. Je leert plekken kennen waar je anders niet aan zou denken, en dat alles voor 220 Frs.

Reizen komt tot leven als er iets misloopt.

Als poging om ideeën te verspreiden is het schrijven van een dissertatie nog absurder dan van andere teksten. De verhouding tussen de inspanning van een auteur en het profijt van het publiek is in gunstige gevallen te vergelijken met bergen en een muis; bij dissertaties lijkt hij op bergen en een vlo. Na vijf jaar lezen en noteren, rangschikken en tobben, schrijven en verbeteren, presenteert de verbleekte doctorandus zijn proeve van bekwaamheid, die door de bibliotheken werktuigelijk wordt opgenomen in hun oneindige systeem; hij druipt als doctor af en gaat een nieuw leven opbouwen.

Alleen op de promotieplechtigheid wordt er even nota genomen van zijn werk. Voor een gulden of tienduizend staat hij een uurtje in het middelpunt van de belangstelling. Er zijn mensen die dat voor niets gedaan krijgen, of ervoor betaald worden!

Hij niet, en hij voelt zich zo vreemd in zijn rol van koning-voor-een-dag dat hij later weinig weet van wat er gebeurd is. Hij wordt bezocht door twijfel of er gasten waren die meer aandacht van hem wilden en andere die liever ongenood waren gebleven; of deze zich slordig bedankt vond, en gene zich eenzaam voelde; of sommigen hem meenden te zien glanzen van eigenwaan, en of buiten de kring der aanwezigen een verongelijkte stemming heerst onder verre bekenden die niet opgeroepen waren en er van anderen over gehoord hebben.

Een van de moeilijkheden is om te weten wat je hebt aan ceremonialisten, als zo de mensen genoemd kunnen worden die alleen iets te zeggen hebben aan hun talrijke kennissen bij gebeurtenissen: geboorte, dood, koninklijke onderscheiding. Toen mijn vader onderscheiden werd kreeg hij gelukwensen van veel van zulke mensen; hij vatte het op als een teken dat er meer vriendschap en goede wil leven dan je soms zou denken.

Voor mij betekent het dat niet. Laten de ceremonialisten liever zichzelf binnenste buiten keren, zodat wij af en toe een gesprek kunnen hebben, en daarvoor mijn geboorte, promotie en dood vergeten.

Misverstand, veel misverstand. Wij begrijpen elkaar niet vanzelf en hebben geen zin om alles uit te leggen. Wel gingen enkele relaties makkelijker dan anders. Zo draaien de harten om en om.

[p. 105]

Bij het neerzetten van de ontbijtbordjes kan ik soms niet nalaten te denken dat als ik teruggekeerd op mijn kamer levenloos ineenzakte, M. aan de mensen zou kunnen vertellen: de bordjes stonden op tafel, de kaas had hij nog uit het plastic zakje gehaald, de theepot stond klaar met een van de busjes ernaast al open, en de ketel drooggekookt op het gas, waardoor de aangebrande lucht ontstaan was die als alarmsignaal gefungeerd had...

Het zou een aangrijpend beeld zijn van een afscheid voor eeuwig. Als zij het maar niet vier keer achter elkaar zou vertellen, wat mensen vaak doen in zulke omstandigheden, zodat de toehoorders tegelijk aangegrepen en verveeld raken.

De man jaren geleden op een avond in Leiden is als een archetype in mijn herinnering gebleven en steekt er af en toe uit omhoog. Ik kwam naast hem te staan bij enkele anderen en zei ‘Ik vroeg mij af of wij elkaar moesten vermijden omdat wij precies hetzelfde jasje aan hebben, wat onder vrouwen altijd onfortuinlijk gevonden wordt’. - ‘Zulke dingen let ik nooit op,’ snauwde hij, en wendde zich af om niet langer met mijn moreel en geestelijk niveau geconfronteerd te worden.

Hij was het toonbeeld van een man die zich zijn persoonlijkheid uit volwaardige delen opgebouwd wil denken, met geen rommel die hijzelf en anderen moeilijk ernstig zouden kunnen nemen.

[p. 106]

Mijn conditie is de tegenovergestelde. Het is aanvaard dat weinige van mijn onderdelen op zichzelf ernstig genomen kunnen worden. Dat zij niet voortdurend bespot worden danken zij voornamelijk aan mijn handigheid in het combineren, waardoor buitenstaanders niet gauw weten waar zij aan toe zijn. A blend of choice human qualities. Of niet zo choice.

Let eens op mijn ongeloof en irritatie als er een invalide op het fietspad loopt, moeizaam in kwartcirkels vooruit met een stijf been en een metalen stok.

Gewoonlijk hoor ik de stem in mij die beweert: dat hoeft niet zo, hij stelt zich aan, hij heeft geen zin om door te bijten en gewoon te doen, hij is liever een lastpak op het fietspad.

Andere stemmen in mij hebben meer hart of weten beter, vooral na de aanval van een jichtige kwaal in mijn voet van de winter, toen ik mij alleen langzaam kon voortbewegen als een geheimzinnig standbeeld.

Het staat niet vast welke stem het laatste woord heeft. Waarschijnlijk de agressieve. Die stookt ook tegen mijzelf. Als ik die voet optilde en geen pijn voelde dacht ik: kijken of hij zich nog aanstelt als hij neerkomt.

Misschien wendde die man in het jasje zich af niet om wat ik zei maar omdat hij kon zien wat erachter zat.

Het gaat gewoonlijk zo, of het gebeurt nogal eens, of ik heb verscheidene malen beleefd - in ieder geval was het gisteren zo dat na een borreltje van een groep in een café de vrouwen, al zijn ze voor de gelijkheid van de geslachten en hebben ze eigen inkomens, zonder discussie aanvaardden dat de mannen afrekenden. Kwam het doordat ze, mild onder de invloed van de drank, bereid waren ons een keer de oude illusie van superioriteit te gunnen? Zij zouden moeten beseffen dat het genoegen daarvan niet opweegt tegen de gekwetste zuinigheid - maar de traditie van niet zeuren over een paar tientjes is de sterkste, en zo worden de borreltjes weer betaald.

Die vrouwen doen mij denken aan mijzelf in de eerste jaren toen ik Sinterklaas doorzag, en daar in bepaalde kringen onomwonden over deed maar thuis gereserveerd, in het besef dat promotie tot ongelovige volwassene kosten en lasten zou meebrengen.

Maar hoe vaak heb ik die onwil om te betalen geconstateerd? Wie dat niet precies weet raakt al in zijn eerste zin in de war bij het vooruitzicht van de uitzichtloze debatten waarmee in manvrouw relaties de onzekerheid bestraft zal worden: jij zegt altijd dat iets gewoon is als het een enkele keer voorkomt - hoe vaak heb je het beleefd - en wanneer was dat - bedoel je de keer toen er zeven mannen waren en twee vrouwen van wie de een twee biertjes en de ander een tonic had gedronken?

Ik weet het niet. Gisteren was het in ieder geval zo. O nee, want dat zat anders dan ik zeg.

Ik weet het dus niet.

Bij goed opletten blijkt dat ik naar akteurs die onbehoorlijke of ongeschikte of ongevoelige personen uitbeelden nog altijd zit te luisteren in de waan dat zijzelf, de schrijver, eigenlijk alle toeschouwers en in ieder geval ook ik vereend zijn in een zuiverheid van karakter van waaruit wij zulke personen afwijzen.

Pas bij nadenken komt het vermoeden op dat de akteurs, de schrijver, de meeste toeschouwers en ik even onbehoorlijk zijn, of iets meer of iets minder, maar zeker niet zoveel dat wij een andere morele klasse vormen.

Het is een kopie van de daagse praktijk. Wanneer A. zegt ‘B. is aardig’ of ‘C. is een rotzak’ voel ik mij met A. vereend in zuiverheid van karakter. Wij zijn aardig, en ik blijf het altijd, anders dan A. die waarschijnlijk nog eens door de mand valt, zoals ik in gesprek met C. zal constateren.

De lijst van waarderingen moet dagelijks bijgewerkt worden. Het oordeel heeft de substantie van een zeepbel. Als je alle bellen doorprikt sta je in een strenge heldere wereld waar de scheidingslijnen van aardig en niet-aardig dwars door de personen heenlopen.

Maar de bellen worden opnieuw geblazen, en wie zichzelf niet telkens op de vingers tikt gelooft er al gauw weer in. De actrice die de ijzige Lady Cynthia speelt kijkt stug niet omdat zij zo is maar omdat zij de afkeurenswaardigheid van het karakter vertoont. Als wij zaten te praten zou zij zeggen ‘Isn't she awful’, want zij is aardig, en ik ben aardig, en dan komt er iemand binnen die ook aardig is en vraagt of wij thee willen.

Eergisteren belde een achterbuurman op om te vragen of ik volhardde in de beschuldigingen die ik in samenwerking met andere buurtbewoners tegen hem ingebracht had. Wat voor beschuldigingen? Van heroïnehandel en verwante activiteiten; om bewijsmateriaal in handen te krijgen hadden wij in onze tuinen belichtingsapparatuur opgesteld, waarmee hij werd bespionneerd en zijn gedachten afgetapt werden, zodat hij geleegd was.

Gistermorgen vond ik dat de emaille beker die altijd 's nachts naast mijn bed staat met water een lichte bittere smaak aan de rand had. Het eerste wat bij mij opkwam was: zou het de achterbuurman zijn die, door de open balkondeuren binnengedrongen, een giftige stof aan mijn beker gesmeerd had?

Zo'n hypothese houdt het maar een seconde uit. Dan wordt hij onaannemelijk verklaard, maar het duurt een tijd voor hij geheel vernietigd is. Zelfs nu onder het schrijven: is het totaal ondenkbaar dat...

Plus on est de fous, plus on rit.