Hollands Maandblad. Jaargang 1984 (434-445)

[p. 81]

Que la fête commence
W. Otterspeer

Soms denk ik dat ik in het bezit ben van een bijzonder vermogen, dat ik kan kijken vanuit mijn achterhoofd. Achter de blinde vlek, ver daarachter, heeft zich een paar ogen ontwikkeld. Veilig opgeborgen in mijn schedel kijken ze naar buiten. Mijn oogkassen zijn geschutspoorten. Mijn neus is een fremkörper, mijn handen behoren aan iemand anders. Het lijkt op een bekend irreëel filmprocédé. De held wordt, als hij niet op het doek te zien is, gevormd door de toeschouwers. Wat zij zien, weggedoken in het donker van de zaal, zien de ogen van de held, de grijnzende gringo, de smeltende schone. En uit de luidsprekers komt de stem, als uit een put, het bezonken slaapwandelaarsgeluid: zijn gedachten. Opgeborgen in een hoofd, wordt de wereld een hoorspel, onweer is een plaat ijzer, voetstappen komen uit een bakje met grind. Ik ben een mus en vanaf mijn tak kijk ik naar de katten die het waandenkbeeld koesteren mij tot prooi te hebben.

Daar sta ik, te wankelen op een krukje. Mijn handen proberen tevergeefs een punaise vast te drukken. De slinger schiet los, bijna val ik. Sonoor en vertraagd klinkt mijn vloek.

‘Jochie, jochie, denk toch om wat je zegt. Je mag niet vloeken.’

Mijn moeder spreekt tot mij. Ze zit in een rieten stoel, klein rechtop, met permanentkrulletjes en instanttraantjes. Sedert de dood van mijn vader speelt ze met grote verve en onwankelbaar geloof in zichzelf de rol van weduwe en moeder. Als weduwe kleedt ze zich beter, heeft ze last van kwaaltjes, doet aan liefdadigheid en is teruggevallen in het geloof van haar jeugd dat zoveel averij opgelopen had in de omgang met mijn vader. Als moeder waakt zij dag en nacht voor de gezondheid en het - vooral maatschappelijke - heil van haar kinderen.

‘Je hoort het, Bas, je mag niet eens lekker vloeken.’

Dat is mijn vrouw. Ze lacht, ze doet alsof ze plaagt.

‘Meisje, daar mag je de gek niet mee steken. Vloeken, zei mijn moeder altijd,’ ze steekt een vingertje op, het kromme fijtvingertje, ‘is een gebrek aan woorden.’

‘Uw moeder moet een wijze vrouw geweest zijn, mevrouw Verkorven.’

Ze weet wat het antwoord zal zijn, mijn vrouw. Ze weet dat mijn oma verondersteld wordt de christelijke naastenliefde opnieuw uitgevonden te hebben. En dat mijn grootvader precies die aanvullende deugden bezat, die mijn vader miste: nooit drinken en altijd geld op de bank. Mijn vrouw heeft er plezier in mijn moeder op haar stokpaardje te zetten als ik er bij ben.

Het gevecht is al een paar jaar aan de gang en ik ben de inzet. Eigenlijk begon het pas goed op nieuwjaar, cruciaal moment, heilig moment voor Mira, mijn vrouw. Een moment waarop zij met grote wilskracht de lei schoon wist, als een phoenix uit haar as oprijst en een nieuw begin maakt, met mij. Tot mijn moeder, met de timing van een grote actrice, om vijf minuten voor middernacht opbelt en zegt: ‘Daaag, jochie, is het al twaalf uur geweest?’

Zoiets vertedert me, zoiets maakt me week als wei.

Mijn vrouw denkt daar anders over en dat jaar ging zij niet binnen als phoenix maar als Minerva die haar Gorgoschild schut.

Ik ga rustig door met de slinger, met de voorbereidingen van ons feest. Mijn vrouw en ik, wij kennen elkaar nu 12½ jaar. We zijn eigenlijk nog maar net getrouwd maar we kennen elkaar - met het methodistisch gevoel van mijn vrouw voor het begin en einde van allerlei dingen - 12½ jaar. Vanavond vieren we onze koperen kennismaking in de tochtige hal van een gymnastieklokaal. Met lipstick heb ik op de spiegel geschreven: ‘Der Kupferschimmer der Bettelschale’, want zoveel lees ik nu ook weer niet dat alles van toepassing kan zijn.

Intussen praat mijn moeder tegen haar zoon en op mijn tak luister ik naar haar, hoor hoe ze, als het haar vanavond laat genoeg is geworden, met mijn schoonvader mee terug wil rijden naar huis.

‘Maar het is toch helemaal niet zeker dat je mee kunt rijden? Dan moeten die mensen eigenlijk met jou weg en bovendien moet hij dan een heel eind omrijden.’

‘Ja, ik weet niet. Mira's moeder zei dat ik er op kon rekenen. Maar hoe of d'r vader d'r over denkt, ja, dat weet ik ook niet. Anders moet je me maar op de bus brengen.’

‘Dat kan wel, met de fiets.’

‘O, maar ik heb een winkelwagentje bij me.’

‘Nou, dan bel ik wel even een taxi.’

‘Ja, ik heb zoveel spullen bij me, anders zou

[p. 82]

ik zeggen: ik neem de bus.’

‘Hoezo? Vertrekt je bus niet van het station?’

‘Ja,... maar om nu met twee bussen....’

‘Welnee, zeg, ik bel wel een taxi.’

‘Ja, maar ik weet niet hoe laat die bus vertrekt.’

‘Dan bel je toch even?’

‘Ja, laat ik dat maar doen.’ Ze staat op, kreunt een beetje. ‘Even mijn bril halen.’ En, mompelend op de trap, ‘waar heb ik nou die bril gelaten.’

Ik hang weer slingers op. De spottende blik van mijn vrouw brandt gaatjes in mijn rug.

Als mijn moeder terugkomt, begint ze over Bertje, haar dochter, proper als een geschuurde wasplank. Ze steekt haar hand op, klemt iets tussen duim en wijsvinger en zegt: ‘Ja, ze hoeft maar even met de natte doek erover heen en alles is aan kant.’ Bij ‘alles is aan kant’ tilt ze even haar hand op en schuift met een licht horizontale beweging alle rommel de wereld uit.

‘Zoiets moet jij ook hebben, Miertje.’

‘Mevrouw mijn schoonmoeder,’ zegt Mira, lachend, dreigend, ‘nou moet u eens goed luisteren. Ten eerste heet ik geen Miertje...’

Ik fladder op. Straks gaat ze zeggen dat Miertje een naam is voor een oud vrouwtje met een pannetje karbonaden en dat zo'n naam niet gebruikelijk is in haar kringen en dan zegt mijn moeder gemaakt deftig: ‘zo, zo, mevrouw’, en dat niet, dat niet. Ze heeft me aangekleed en m'n studie betaald. Van het eerste geld dat ze van de kinderbijslag kreeg, een oud verhaal, ze weet het nog heel goed, nam ze me mee naar de firma Vader en Zoon, en stak me in de kleren. Daar kreeg ik mijn eerste colbert, een rood wijd ding van een soort schuimrubber, gratis bij een aankoop van meer dan f 100, -. Zij heeft alles afgelopen voor toelagen en beursjes en heeft me langs toetsingen en tests gesleept om argumenten voor de rotsvaste overtuiging dat haar zoon moest studeren. Zij, want mijn vader vond kleren overbodig en studeren kul en niks voor kerels.

‘Mira, heet ze, moe, Mira anders wordt ze een bijbelplaag.’

‘En ten tweede...’

Het heeft geholpen.

‘En ten tweede, mevrouw Verkorven, zal het me een zorg zijn of mijn gootsteen een puinhoop is ja dan nee. Ja, uw dochter heeft niets anders te doen dan asbakken legen, maar ik heb een baan. Bovendien hou ik van rotzooi.’ Ze lacht. ‘Nietwaar, Basje? ga maar eens kijken op je studeerkamertje, daar liggen al de kleertjes die je de afgelopen week achter je gat hebt laten slingeren. En weet u hoe dat komt, mevrouw Verkorven? Dat komt omdat meneer vroeger thuis nooit iets heeft hoeven opruimen. Waar is de maggi, moe? Och, jochie blijf zitten, je moeder zoekt het wel even op.’ Ze lacht.

Ook mijn moeder lacht, pijnlijk getroffen. ‘Geen ruzie, kinders. Dat zou ik zo naar vinden. Je moet altijd maar denken, in het huwelijk is het meer geven dan nemen.’ Dan kijkt ze naar mij, maar nu met trotse vertedering. ‘Ach,’ zegt ze, ‘hij heeft altijd zo zijn best gedaan.’

Waar is hij?

Hij laat weer, de ogen gericht op zijn stucen hemel, de slinger uit zijn handen vallen. Hij vloekt niet, kruipt terug op zijn tak, luistert.

‘Zit je vader nog in dat pand van notaris Brands, Mira? Het moet zo'n prachtig pand zijn. Ik zou het niet weten hoor, maar je moeder zei het, weet je wel, toen ik haar belde om te vragen of jullie al terug waren van vakantie.’

Geen antwoord uit de keuken. Ik zie Mira dreigen, in mijn voorstelling wil ze de bietensla door de muur heen slingeren.

‘Jaaa, hij is nu notaris, hè? Bevalt het hem?...’ Ze is iets terug gaan zitten, zegt het met een in zichzelf gekeerde tevredenheid, als een Boeddha, glimlachend over het notarieel nirwana.

Opeens verschijnt er iets op mijn plafond. Het is het beeld van een klein jongetje dat thuiskomt, warm van het spelen. Hij heeft iets op straat gehoord, over God en hij vertelt het, hij maakt het maar iets mooier. Zijn moeder kijkt hem met grote ogen aan en valt flauw. Dan verschijnen er rennende zusjes en een vader die met eau de clogne sprenkelt. En weggeveegd wordt het beeld om plaats te maken voor datzelfde jongetje, op zondagmorgen, in de bedstee. De moeder ligt diep in de kussens, het gelaat vol leed. Die kleine bedstee, de in het kapok vastgezette vorm van zijn vader, diens geur en het flanel en het klein, hoekige voorhoofd van zijn moeder. En het jongetje dat zacht over dat voorhoofd wrijft, langzaam als in een ritueel.

Dat zijn verhaaltjes die ik nooit aan Mira verteld heb, maar opeens voel ik een soort

Gewoonte en regelmaat vormen een veilig huis waarin je comfortabel kunt wonen, bang hoef je nergens voor te zijn als je tenminste niet uit de ramen naar buiten kijkt. Lusteloos werd ik er wel van en toen ik op mijn zeventiende op kamers ging wonen, merkte ik dat bezit me eenzelfde benauwd gevoel gaf. Ik wilde alles eenvoudig en overzichtelijk houden, zodat ik zo min mogelijk op rituelen hoefde terug te vallen.
Hermine de Graaf
Prazské JARO 1979, november 1981.

[p. 83]

machteloosheid in haar oppositie tegen mijn moeder. Opeens drukt het constante praten van mijn moeder als een stekende vinger in mijn zij. Het hele carrousel van haar stokpaardje kwetst me. Ik zie het aan me voorbij gaan. Und dann und wann ein weisser Elephant. En die olifant is die ene zin, die duizend maal herhaalde zin over mijn zuster. Een nietszeggende opmerking die door de schurende herhaling een schram heeft achtergelaten in mijn hoofd. Want die zuster met haar nieuwe keuken was ook al proper toen ze nog werkte en 's avonds studeerde en cursussen deed en haar staatspraktijkdiploma haalde, wat dat ook betekenen moge. Maar mijn moeder weet wat dat betekent en ze zegt het ook, ze zegt het elke keer, ze zegt: ‘Bertje heeft eigenlijk HBS-A’. En die A, die precisering, snerpt door de kamer, snijdt mijn slinger door, mijn tak.

‘Bertje heeft HBS-A, Bertje heeft HBS-A,’ zing ik hoog en val stil, met een hoofd vol afwachtende dreiging.

Dan laat ik mijn slinger vallen, stap van de kruk af en vraag of iemand deze beker voor mij leeg wil drinken, zeg ook dat ik niet mag spotten. Vermoeid kijk ik toe hoe de slinger zich autonoom van het draadje bevrijd. Nooit meer hangen.

‘Ik ga douchen.’ ‘Zul je niet te veel drinken, vanavond, jochie. Dat is zo slecht voor je.’

‘En ik was juist van plan het vanavond op een zuipen te gaan zetten. Je weet wel, zoals toen jullie vijfentwintig jaar getrouwd waten.’ De zilveren bruiloft van mijn ouders bracht mij mijn eerste dronkenschap. De vrienden van mijn vader hielden niet op met in te schenken. Het schrikbarend lelijke meisje tegenover me werd alsmaar minder lelijk. Op foto's hang ik met een onnozele grijns tussen mijn zusters. Terugwandelend naar huis nam ik grote stappen. ‘Laat Bas de plastic cadeaus maar dragen,’ grijnsde mijn vader, trots op een zoon die zuipen kan. 's Avonds verschoonde mijn moeder mijn bed.

Ik ren naar boven, duik onder de douche en ik reciteer. Alles wat in mijn hoofd zit en zwaar en Duits is, over het slijm van de graven, de eenzaamheid van de herfst, de krankzinnige armoe. Met de brand op mijn wangen weef ik een krans van zwarte bladeren in de buurt van Akra en wens ik bitter te zijn als de amandelen. Langzaam wordt het weer rustig, denk ik aan de koperen schaal van vanavond. Mijn mond loopt vol met water, ik spuit het plafond nat, gelouterde potvis.

Als ik mij sta af te drogen, klinkt het van achter de deur van de douchecel: ‘Wat hoor ik, gaan jullie een ander huis kopen? Mira zegt het.’

Wie anders. Die praat ook nog eens het hoofd van haar romp.

Ik geef toe, er zijn veel saaie lelijke dagen in een leven en het hindert me niet die te vergeten. Maar er zijn ook dagen waarin alles onopvallend in evenwicht is. Je staat fit op, de zon schijnt, er is vers brood in huis, er is prettig werk te doen, je hebt met niemand ruzie, je hebt iemand om van te houden.
Hans Vervoort
Notities naar aanleiding van een dagboek, november 1983.

‘Maar dan moet je wel zorgen dat je eerst je eigen huis verkocht hebt, hè?’

Mijn eigen huis, met eigen open deuren om zelf doorheen te gaan.

‘Jaaa,’ hoor ik haar mompelen, ‘als de centjes maar in orde zijn. Daar maak ik me altijd maar zorgen om.’

‘Moe, ik kom zo opening van rekening geven. Maar ik wil me eerst even afdrogen. Dat kan wel, hè?’

‘Zou je niet eerst met je schoonvader overleggen, jochie?’

‘Ach nee, moe, we zoeken het zelf wel uit.’

‘Nou, ik zou het maar doen, die weet er alles van, die heeft er mee te maken en zo.’

‘Nou, nee.’

‘Jaaa, je kan beter... O, zeg, dat is waar ook, jochie, kun je niet 's bij hem informeren hoe het zit...’

Mijn hemel bestaat ditmaal uit witgeverfde schrootjes, met grote druppels van verzadigde damp. Mijn huis huilt.

‘Ik heb pasgeleden een makelaar aan de deur gehad. Er stond zo'n advertentie, hè, van verzorgingsflats en dat ze dan, als je een eigen huis hebt, dat wel voor je zullen verkopen, gratis, zonder makelaarsgeld dus. Nou, er komt zo'n kerel kijken, hij loopt even rond en zegt: ik geef je 120.000 gulden. Nou, daar doe ik het toch niet voor weg?’

Ik droog mezelf af, droger dan anders. Waarom moet ik dit horen? Waarom moeten er dingen gezegd worden alleen om het praten? Maar in mijn hebberige achterhoofd gaat iets zeuren. Ze zou toch niet werkelijk overwegen een huis voor een bedrag weg te doen dat nog niet de helft van de waarde is? En ze gaat toch niet met dat surrealistische probleem naar Mira's vader?

‘Zeg, moe, daar weet die schoonvader van mij niets van af, hoor. Laat die nou maar met rust. Als je per sé wilt verkopen, laat mij dat dan maar doen. Stuur die kerels naar mij toe. En vertrouw ze niet. Afzetters zijn het, oplichters.’

[p. 84]

Mijn eerste herinnering: een betoverende warme, zondoorstoofde, met het onnadrukkelijke zomers gezoem van insekten getooide zomerdag in het barre oorlogsjaar 1944. Maar dat kan niet; ik was toen nog niet geboren. Niettemin zie ik, daar in de brede, zanderige grasstrook langs de Nieuwe Weg in Maassluis mijn zwangere moeder en mijn vader achter een haag van bloeiend, geurend koolzaad zitten. Ik hoor hun murmelende stemmen. In de verte glinsteren bolle, witte zeilen; alles is zoals het hoort te zijn.
Maarten 't Hart
De helft van het leven, december 1983.

Zie mijn felheid, mijn duitentellende, erfenisverdelende felheid, zie mijn leiband, mijn afgezaagde tak.

‘Jaaa,’ zegt ze, terwijl ze de trap afgaat.

Mijn bezoekingen zijn nog niet over. Mijn moeder is nog niet weg of Mira komt iets aan haar wenkbrauw repareren. Die gaat ook wat zeggen. Vrij abrupt heeft ze haar besluit genomen. Ze draait zich om, haar wijde rok slingert zich willig rond haar benen. Met haar armen in haar zij zegt ze: ‘Ik had liever dat je niet zoveel dronk vanavond. Altijd als jij drinkt krijgen we woorden.’

Even loopt er een druppel uit mijn vochtige haar over mijn neus naar beneden, glijdt over mijn kin, valt op mijn voet. Even denk ik: zul je niet zoveel drinken, jochie, maar ze is me voor.

‘Ik ben je moeder niet,’ zegt ze, ‘ik wil het in ieder geval niet zijn.’

De ene uitweg afgesneden, sla ik schouderophalend de andere in. ‘Oké,’ zeg ik, terwijl ik de douchecel uitstap, ‘geef ik mij over aan de jus.’ In mijn linker ooghoek, met mij meelopend naar de slaapkamer, zweeft een lichtbedauwde jeneverfles. Maar het gemak van mijn jus d'orange is Mira niet ontgaan.

‘Weet je wat? Je zoekt het maar uit. Maar ik ruim de rotzooi niet op.’

Even wil ik haar naroepen dat mijn moeder dat wel doet. Maar ik ben nog niet dronken, nog niet in het bezit van die eenzijdige helderheid die me zo in de moeilijkheden kan helpen. Bovendien heeft ze deur toch al hard dichtgegooid.

Als ik beneden kom, zet mijn moeder meteen het gesprek voort.

‘Jaaa, ik zat zo te denken, hè.’

‘Je moeder heeft haar huis weer aan ons gegeven. Genereus hè? Zelf heeft ze genoeg aan een korst brood.’

Ik neem Mira die woorden kwalijk. ‘Ze krijgt ook alle gelegenheid om het weg te geven, niet?’

Woedende blikken op het feest van de echtvereniging.

‘Nou, wat eet ik nou? Als je weet met hoe weinig ik toekom. Een week geleden haal ik een ons ham en nu ligt de helft er nog, ligt het te niet te gaan. Zonde, dat doe ik niet meer. Trouwens ik mag het niet ook. Van die gal en mijn maag. Ik heb er toch zo'n last van. Maandag had ik weer zo'n aanval.’

Ze krimpt ineen, wrijft over knisperend trevira.

‘Nou, dan kan ik het wel uitgillen. Dan laat je het wel. Ja, je praat er niet altijd over, maar ik heb er eigenlijk altijd last van. En van die gewrichten. De dokter zegt dat er vocht tussen zit, dat ze versleten zijn, Vrij van pijn ben je nooit. Die vingers ook.’

Ze steekt haar kromme vingers op, grijpt ermee in de lucht, haalt fluitend adem van de pijn. De kwaaltjes van moeder, niemand dan zijzelf zal ze bezingen.

‘Je zou naar de warmte moeten, hè’ laat ik me ontvallen, ‘overwinteren in Spanje.’ Ik leer het nooit.

‘Jaaa, dat zei de dokter ook, maar...’ Weer het handje, wijsvinger en duim over elkaar. Ik weet het, de centjes.

‘Maar ik dacht nou zo, hè, als jullie nou mijn huis kopen - voor een zacht prijsje natuurlijk - en ik krijg een huis van de gemeente, dan slaan we twee vliegen in een klap. Ik heb iets dat beter te verwarmen is en niet zo duur in het onderhoud en jullie hebben een goed huis. En dan zit je lekker dichtbij. Kan ik nog eens voor jullie de was doen of zo, schoonmaken, verstellen. Want daat heeft dat kind helemaal geen tijd voor natuurlijk, Mira, dat begrijp ik best.’

Het is de gebruikelijke volgorde. Eerst geeft ze het huis weg, dan verkoopt ze het aan ons voor een zacht prijsje en dan zijn er uiteindelijk praktische bezwaren. Maar het aanbod is gedaan, de goede wil getoond, keer op keer.

Ik hoef me niet af te vragen wat de reden is van mijn onhandig gefladder. Ik weet waarom ik steeds mijn moeder wil zien, waarom ik na een tijdje zelf weer een afspraak met haar maak. Hoe het komt dat ze, nadat we elkaar een tijdje niet gezien hebben, in mijn voorstelling verstandiger geworden is, wereldser. Hoe het komt dat ik behoefte heb een gesprek met haar te hebben, waarvan elk begin meteen te pletter valt in de kloof waarbij vergeleken die tussen generaties een scheurtje is. Door die kloof komt het en hij is vanaf mijn middelbare school alleen maar breder geworden. De wankele touwbrug van het gevoel die zij in stand houdt, ik ga er niet over heen. Dan liever de boom in.

[p. 85]

[p. 86]

Maar een nauwkeurige omschrijving? Het is zo gemakkelijk te zeggen wat het niet is. Het mag toch geen schuld zijn? Schuld is toch te voor de hand liggend, te alledaags? Je kunt toch niet de veiligheid van een paar reserveogen koesteren zonder de bijbehorende plichten te accepteren? Als er van schuld sprake is, dan ligt die niet in het spelen van het schuldeloos overvallen kind, in het jong dat niet begreep maar met volleerd meesterschap sublimeerde. Zijn schuld is gemakkelijker, alledaagser. Want hoe is die kloof gegroeid breder dan dat de liefde hem overbrugt? Is het niet vanaf het moment dat het jongetje zelf mocht beslissen of het al dan niet naar de kleuterschool ging, naar de grote school in de stad, naar het gymnasium, naar de universiteit. Mocht, ja. Van mensen die gymnasium een weelde vinden en studie alleen accepteren als toegang tot baantjes. ‘Mijn zoon studeert, hij wordt leraar.’ Op grond van dat wankele privilege werd hij slim, leerde citaten uit zijn hoofd en het onderscheid tussen dingen waarvoor hij vanaf zijn Olympus medelijden diende te hebben en dingen waardoor hij zich voor het gemak maar meteen liet kwetsen. Tussen haar zuinigheid en vlijt en haar opmerkingen over een huwelijk van meer geven dan nemen, tussen mijn vader die drinkt en mijn vader die eau de cologne sprenkelt. Comfortabel en zelfbewust zit hij aan de andere kant van de kloof, in de boom en nu is het zijn beurt. Liefde is niet algenoegzaam, zeiden de ouden al, maar plicht, negentiende eeuwse plicht, van een zoon die geroepen is vader te worden.

Hij mocht zijn fladderende identiteit zoeken op wegen die zij niet kon gaan, en waarvoor zij zelfs geen achting kon opbrengen. Nu mag zij dat. Nu is het de beurt van de zoon om zijn moeder naar het gymnasium te laten gaan waar zijn schoonvader het hebben van centjes doceert en God rector is. Als hij dan zo graag schuldig wil zijn, dan is het omdat hij in de fout van zoveel ouders vervalt.

Ze blijft zijn moeder, zijn theemuts, de klem op zijn kaken, maar hij heeft zijn boom, hij hoeft er niet bij te zijn. De film gaat verder en de zaal hult zich in anonimiteit, knabbelt op pinda's, vrijt. Er zal nog heel wat water naar de zee stromen. Zijn moeder zal de hele familie kotsmisselijk lullen van het nieuwe huis van Bastiaan, de doctorandus, met elk jaar zoveel meer per maand. Ze zal proberen greep te houden op dat onbegrijpelijke en vanzelfsprekende kind, ze zal klagen en geven, aanbieden en zichzelf wegcijferen. Om te nemen, onder andere.

En het gaat ook niet over zijn moeder, het gaat over Mira. Zolang Mira hem en zijn boom blijft accepteren, zolang praat zijn moeder, smeert zijzelf toastjes en hangt hij slingers. En het feest kan beginnen.