Hollands Maandblad. Jaargang 1984 (434-445)

[p. 46]

Een oude piano en een kind
Frans Pointl

Die nacht onweerde het, hij telde één twee drie vier vijf zes tussen bliksemschicht en donderslag, als het één tel was, nou dan was het onweer pal boven jouw straat maar zes, dan was de bliksem zes kilometer verderop.

Achter het kamerscherm sliep moeder, het onweer had haar niet wakker gemaakt, ze was bang voor onweer. Ze draaide zich om, mompelend en onrustig, haar wangen waren rood alsof ze koorts had. Natuurlijk, dacht Max, ze slaapt door 't onweer heen door die slaappilletjes, anders riep ze hem, kwam hij naast haar liggen en was ze minder bang voor het onweer.

Hoe vaak maakte ze hem 's nachts niet wakker met haar geroep, of misschien was het ijlen. Ze riep haar ouders, zijn opa en oma die hij zich nog goed herinnerde, en tante Henriëtte, tante Martha, Simon en Serah, maar er waren ook namen bij die hem niets zeiden.

Dat roepen was al in 1945 begonnen.

Omdat ze in één kamer sliepen, woonden, wasten en kookten, maakte ze de jongen daarmee wakker. Angstig ademloos beluisterde de twaalfjarige die dodendraf in haar ontmenselijkte stem. Het griezeligste was dat ze dan opstond en lopend dromend de grote koffer vanonder het bed trok, die daar vanwege ruimtegebrek stond. ‘Razzia, razzia!’ krijste ze dan. Max, die bang was dat mevrouw Joha, de kamerverhuurster weer zou dreigen hen eruit te zetten ‘als dat malle geschreeuw 's nachts niet ophield’, hield z'n moeder dan staande, trok haar ruw aan d'r lange grijzende haar, roepend ‘het is 1946, 1946 en voorbij, voorbij!’

Met een schok bleef ze dan staan, sperde de ogen wijd open en het leek alsof ze zich dan schaamde.

Toen begreep hij nog niet dat het in haar klagend gaande zou blijven zoals zij gaande en klagend zou blijven in hèm.

Veel sprak de moeder over dood.

Hij dacht aan afgelopen zondag. Ze aten meloen, moeder, de lepel met vruchtvlees in haar hand zei ‘je grootvader was hier dol op’. Max was net bezig de pitten, samengeklit in een slijmerige brij, met z'n lepel eraf te halen, toen ze zich over de tafel boog, naar de pitten wees en zei ‘elke pit is een dode’.

Werktuiglijk begon hij de pitten te tellen.

Op straat was het ook soms zo vreemd met haar, rukte ze ineens bijna een arm uit z'n lijf, trok hem mee, ze holden iemand achterna, haalden de man of vrouw in, daarna keek ze achterom, zuchtte en vertraagde haar pas.

Geschrokken zei ze dan ‘mijn God, even dacht ik Henriëtte te zien gaan.’ Zo stapelde ze haar oorlog op de zijne zodat het hem scheen alsof léven uit louter dood bestond.

Ze was lid geworden van een vreemd genootschap, dat waren spiritisten. Max mocht nooit mee. Het had iets te maken met de zielen van de doden, die schenen overal rond te zweven en te zwerven. Bij dat genootschap waren mensen die de stemmen van die zielen konden horen. Ze hadden moeder verteld dat al haar doden in het licht en erg gelukkig waren.

Het maakte de jongen zenuwachtig als 's avonds laat in hun stille kamer een plank kraakte en de moeder met iets beslissends in haar stem opmerkte ‘we zijn niet alleen, dat is een sein, ze geven weer een teken dat ze om ons heen zijn.’

‘Je lijkt af en toe zelf wel een geest’ merkte hij spottend op. Zo voelde hij het en hij was de enige mèns die haar leven bevolkte. Qua leeftijd was hij een jochie maar die leeftijd was hooguit zijn getal, hij begreep, observeerde, trok zijn conclusies, nuchter en onverbiddelijk.

Moeder en zoon aten elkaar op. De voorbije oorlog zou hem later tot een Oedipus maken met dat verschil dat hij z'n vader nooit had kunnen doden; die had z'n moeder nog vóór Max' geboorte in de steek gelaten.

Max werd geboren toen z'n moeder vijf en veertig was.

Stond hij voor een speelgoedwinkel te talmen, tikte een vreemde hem op de schouder zeggend ‘jochie, hoor je niet dat je oma je roept?’ antwoordde hij steevast kwaad ‘das me oma niet, das me moeder.’

Hoe heerlijk was het met de trage blauwe tram naar Zandvoort te gaan. Net een koets met trijpen kussens en parallel aan de tram op een dijk raasde de trein voorbij.

Als ze in Zandvoort zijn aangekomen zegt de moeder ‘kijk eens hoe mooi blauw de lucht is’. Er staat een man, aan een stok heeft hij honderden gekleurde molentjes die tezamen één groot

[p. 47]

klepperend geluid in de wind maken en dan al die kleuren dooreen! Als betoverd blijft Max een tijdje omhoog kijken. Moeder koopt een molentje.

Moeizaam hobbelt ze met haar grote witte schoenen de van boomstammen gemaakte trap af die naar het strand leidt. De rechterschoen heeft een grote bobbel opzij, dat komt weet Max, van moeders likdoorn.

Op 't strand trekt ze de schoenen uit, laat het zand eruit lopen. Max trekt z'n schoenen en sokken uit, laat ze gewoon vallen en rent richting zee. Dat is heerlijk zo tot je knieën in dat lauwige water.

Kwaad, met raar opgetrokken jurk, holt moeder hem achterna, geeft hem een ruk aan z'n arm, trekt hem weg uit dat fijne water. ‘Moet je verdrinken?’ roept ze.

Hij mag niet in zee, alleen met moeder er langs lopen of taartjes maken uit blikken vormpjes. Hij is moeders énige bezit, dat door-de-weeks in 't kindertehuis is en de weekenden bij moeder, want zij moet werken en opa en oma zijn te oud om zo'n spring-in-'t-veld baas te kunnen.

In dat vegetarische kindertehuis vindt hij het helemaal niet leuk, de kinderen pakken elkaars speelgoed af, vernielen het, altijd is er gejank en vechten. Ze krijgen er hele ruiven met rauwkost en geen zout. Een mens kan niet zonder zout, zegt moeder, dus sluipt Max 's nachts de trap af en grist uit de keukenkast handen vol zout, want ze hèbben het wel!

Max komt uit school. Hij zit nu voor de tweede maal in de zesde klas, dat komt door de oorlog maar leuk is het niet, vooral niet als je al veertien jaar bent. Rekenen kan hij helemaal niet, gelukkig kan hij afkijken bij Hans die naast hem zit.

Het is 1947, bijna midden augustus, dan wordt moeder negen en vijftig, wat oud! Ze heeft zwart met zilvergrijs doorspikkeld haar, haar ogen vindt Max het mooist; donkerbruin met beige splintertjes erin. Ze is nu kleiner dan hij en erg tenger maar haar borsten zijn groot en stevig, die ziet hij vaak als ze zich wast.

Als moeder zich van boven wast mag hij in de kamer blijven en verholen kijkt hij naar die grote witte borsten met de vreemde bruine tepels, wat zijn ze stevig! Moeder merkt dat hij kijkt en zegt niet onvriendelijk ‘lees jij nu maar verder in je boekje!’ Hij pakt de krant, haalt er een stukje papier uit en kan moeders waspartij dan op z'n gemak bekijken. Z'n piemel wordt groot en ligt prettig-warm tegen z'n linkerdij, wat een fijn gevoel is dat.

Moeder liet Max een brief zien, in de linkerhoek stond een groot rood kruis. De brief meldt dat

[p. 48]

moeders zus, tante Henriëtte (die hij zich nog heel goed herinnert, ze had hem vaak verzorgd, van haar mocht hij wèl in zee!) in november 1943 in Sobibor was overleden, als men zoiets nog overlijden kan noemen.

‘Die smerige dominee!’ zei moeder verdrietig en opstandig, ‘morgen gaan we naar Den Haag, ik zal hem eens zeggen wie en wat hij is.’

Max herinnerde zich de dominee, ze hadden er in 't begin van de oorlog eens gegeten.

Moeder vertelde dat tante Henriëtte z'n secretaresse, huishoudster - en wie weet wat nog meer - was geweest, dat ze heel weinig had verdiend omdat de dominee bij de reclassering werkte.

‘Was dat die man met zo'n geitesik die zo slurpte en zo veel at?’ vroeg Max.

‘Juist, dat heb je fantastisch onthouden’ en ze vertelde dat de dominee, toen bekend werd gemaakt dat de joden zich moesten melden ‘teneinde in Duitsland tewerk gesteld te worden’, tante Henriëtte doodgemoedereerd persoonlijk bij haar beulen had afgeleverd.

In de trein naar Den Haag zei moeder niets, kwaad keek ze uit het raam.

Ze moesten met een tram naar de Valeriusstraat. Op het mooi gepoetste koperen naambordje stond: Ds. J. van Leden.

De dominee was thuis.

‘Hoe maakt u het, ik had u bijna niet herkend’ zei hij met een verwonderd hoofdknikje.

‘Oorlog maakt mensen onherkenbaar’ antwoordde de moeder.

Dat is hem dus, dacht Max, de laffe man die mijn tante naar de moffen heeft gebracht.

Hij was veranderd, z'n kop magerder, het vel spande strak over de jukbeenderen maar de gesteven geitesik was gehandhaafd gebleven.

De moeder nam niet de moeite haar mantel uit te doen, op de revers waarvan een lichte plek was, daar had de ster gezeten.

‘Hoe kon u, als dominee nota bene, haar bij het hol van de leeuw afleveren, als een stuk slachtvee? Iemand die vijf jaar lang uw huishouding en administratie voerde voor een zakcentje plus kost en inwoning, want u deed immers zelf liefdewerk? Liefdewerk! Dat heeft u aan haar zéker verricht! En zo'n laffe kwezel moet preken, let wel op m'n woorden maar niet op m'n daden. De gevangenen die u bezoekt hebben waarschijnlijk minder op hun geweten dan u! U had haar toch kunnen trouwen niet? Of waren uw pro-Duitse relaties daarop tegen?’

Verschrikt door deze woordenvloed snoof de dominee luidruchtig door z'n neus, keek schichtig naar de jongen, toen naar de woedende vrouw.

‘Moet dat jochie dat allemaal horen?’ dacht hij zenuwachtig. Hij kuchte, streek over de sik, wilde iets zeggen maar kreeg geen kans.

‘U kunt ervan op aan dat u binnenkort voorgoed dominee-àf bent, daar zorg ik voor’ zei ze beslist en stond op.

Oorlog was een vreemd gebeuren, zei de moeder toen ze weer op straat liepen, want die maakte zowel het allerbeste als het allergemeenste in de mensen los.

De prettigste avonden waren die waarop de moeder zich achter de oude Steinbach-piano zette. Ze speelde dan plaisir d'amour en zong erbij.

Al luisterend herinnerde Max zich hun kleine huisje buiten, daar stond de piano tegen de muur vlakbij de tuindeuren. Toen was het al een oude piano en toch: daar had hij véél mooier geklonken.

Alles wat de moeder na de oorlog nog bezat aan mens en ding, waren haar zoontje en die oude gehavende Steinbach met z'n koperen kaarsenstandaards.

Max bezat een fotografisch geheugen, herinnerde zich zaken die op z'n vierde jaar hadden plaatsgevonden. Hij zag moeder voor diezelfde piano zitten, de tuindeuren stonden open, de kamer was vol met bedwelmende bloemengeuren. Toen zong ze ànders, nu speelde en zong ze weliswaar dezelfde melodieën, maar zachter en ingehouden, dacht hij.

Er werd op de kamerdeur geklopt.

Het was de oude mevrouw Kattenburgh, wier overhangende neus bijna haar kin raakte en op wier donkere snor menig man jaloers zou zijn. Vroeger was ze een beroemd pianiste geweest, had concerten gegeven in New York,

[p. 49]

Warschau, Berlijn, Moskou, Rome. Nu was ze niets meer dan een eenzame broodmagere, kromgetrokken schim met haar onafscheidelijke zwartwollen stola om.

‘Beter had ik het niet af kunnen mikken, speel maar door meisje’ zei ze tegen de moeder.

De moeder speelde Max' lievelingsmelodieën, Frühlingsrauschen, Frühlingserwachen en Frühlingsstimmung.

‘Rachel’ zei mevrouw Kattenburgh met een twinkeling in haar werkelijk zwarte ogen ‘zoals jij een gemiste noot verbloemt vervolmaakt een melodie’, want haar gehoor was perfect gebleven.

‘En zoals u een terechtwijzing verzacht is een bewijs dat uw bovenkamertje nog geweldig functioneert!’ lachte de moeder. Daarom was de jongen eigenlijk ouder dan hij was, hij luisterde met intense gretigheid naar die gesprekken en dacht er later over na.

‘Ach kind’, verzuchtte de oude vrouw, ‘had ik maar niet zo'n fenomenaal geheugen, wie vergeet, vergeet ook 't afschuwelijkste, weet je dat dementen helemaal in hun kinderjaren leven? Heerlijk lijkt me dat, vier en tachtig ben ik maar geen spoor van dementie, zegt de dokter, een schande, ik heb er recht op!’ en ze snoof verontwaardigd.

Mevrouw Kattenburgh was de enige kennis die de moeder had, de oude vrouw had de moeder al gekend toen ze een kind was.

‘Waarom heeft mijn moeder geen vriendinnen?’ had Max de oude vrouw eens gevraagd.

Ze had hem toen hij haar uitliet meegenomen naar het trapportaal. ‘Je moeder is bang voor mensen jongen, allicht, na wat ze haar en de haren hebben aangedaan, maar dit blijft tussen ons hoor!’

‘Bent u dan niet bang voor mensen?’ vroeg de jongen.

Mevrouw Kattenburgh lachte. ‘Ze zijn bang voor mij schat omdat ik ze dóórheb’, ze trok hem speels aan een oor, ‘je bent een intelligente knaap, luister, wàt er ook in m'n lange leven is gebeurd en er ìs wat gebeurd, ik heb àltijd alles door de humoristische bril bekeken, en in de oorlog door de galgehumorbril kun je wel zeggen, m'n humor was en is m'n reddingsboei, vat je me?’

‘U bedoelt dat u om de vreselijkste dingen lacht?’

‘Zoiets ja. Toen m'n dochter nebbisj en ik de veewagen uittuimelden en Auschwitz zagen, zei ik tegen haar ‘kijk hier es, 't is nu wel aus met de witz!’

‘Gelooft u ook, zoals moeder, in die geesten, mevrouw Kattenburgh?’

De oude vrouw trok de jongen samenzweerderig naar zich toe. ‘Nee schat, dood is dood, maar tegen je moeder zeg ik altijd dat er wèl geesten bestaan, dat 't ervan wemelt en dat we na onze dood een ànder leven gaan leiden met hen die ons lief waren. We komen dan bij elkaar op visite en drinken astrale kopjes koffie!’ Ze grinnikte. ‘Ik geloof dat dus niet, maar 't is haar steun, ontneem haar die nooit.’

[p. 50]

Er kwam een meneer van ‘de steun’.

‘Werkt die jongen nu nòg niet?’ vroeg hij de moeder korzelig.

De moeder legde de ambtenaar uit dat de jongen zoveel klassen van de lagere school had gemist door de oorlog en daarom nu moeilijk mee kon komen. ‘Waarom zeurt u toch steeds over die oorlog door?’, vroeg hij geïrriteerd, ‘dan haalt u hem maar van school af, wij weten wel een baantje voor hem bij een magazijn.’

‘Op een magazijn?’ schrok de moeder verontwaardigd, ‘'t is een bijzonder intelligente jongen, misschien kan hij na de lagere school wel naar de HBS.’

‘En daar dan zeker acht jaar over doen en wij maar veertig gulden per week blijven betalen?’ sneerde hij.

De moeder zei dat ze geen geld had om voor de jongen en zichzelf behoorlijke kleding te kopen.

De ambtenaar schreef een bon uit, daarmee konden ze bij de steun gebruikte kleding halen. Dankzij deze liefdadigheid liep de jongen er als een clown bij in voor hem te grote broeken, overhemden en jassen.

De ambtenaar liet z'n ogen door de armoedige kamer dwalen, hij vroeg of de piano ook van de kamerverhuurster was. Vervolgens opperde hij dat die piano maar eens verkocht moest worden. Hij wilde hem zelf voor driehonderd gulden best kopen omdat z'n dochtertje buitengewoon muzikaal was.

De moeder deed alsof zij het bod op haar piano niet had gehoord en zei dat ze niet te lui was om te werken maar dat de dokter het haar had verboden; er was iets met haar hart niet in orde. De jongen wist niets van de hartkwaal af, dat kon zij zelfs in haar oorlogssyndroomdromen geheim houden.

De ambtenaar achtte de radio-distributie, die een riks per maand aan huur kostte, een overbodige luxe voor mensen die zó weinig hadden te verteren.

In elk geval mocht Max nog even op school blijven.

1949: Het was lente, Dat jaar zou Max zestien worden, de moeder één en zestig.

Ze wandelden langs de Amstel. Hoewel de moeder diezelfde ochtend met moedig elan Frühlingsrauschen en Frühlingsstimmung had gespeeld, bleven hun geuren kleuren tederheid en aanmoediging verre van hen; de ster-afdruk op haar mantel en diep in haar hart daar achter amputeerde dagelijks elke lente.

Hoewel ze het voor de jongen - vooral overdag - zo goed mogelijk trachtte te verbergen, het lukte haar allemaal niet, ze wist zich gevangen in een waanzinnig dubbelleven van overdag moeder, 's nachts opbrandend in de moffen-oven.

Ze passeerden de oude tramremise.

Max wist dat ze nu voor de zoveelste maal dat verhaal zou vertellen van het ondergedoken joodse meisje, heldhaftig wekelijks er wandelend, de mof in het wachthokje daar die vleiend haar een Duitse kuch aanbood dat het half verhongerde en dagelijks ten dode gedoemde meisje zou weigeren.

De moeder wees naar het portiershokje. ‘In 1943’ begon ze, maar de jongen sloot zijn gehoor af, hoorde alleen de woordeloze klank van haar stem.

Even vóór de uitspanning ‘Het Kalfje’ zagen ze een haveloze kat in het gras lopen, er ontbraken delen van zijn vacht, de huid daar was bezaaid met rode plekken en vieze korsten.

Moeder en zoon trachtten het dier te pakken maar het liep angstig weg.

‘Zo'n stom dier’ zei ze ‘en we hebben niets bij ons om hem te vervoeren, zo gaat ie dood.’

Max deed nog een vergeefse poging het dier te vangen, doch het sprong over een slootje het weiland in.

‘Wij spiritisten’ zei de moeder ‘weten dat dieren niet in de hemel komen, ze hebben namelijk een sterfelijke ziel, daarom moeten we hun de hemel op aarde geven.’

‘Doen mensen met mensen daarom omgekeerd?’ merkte de jongen smalend op.

Ze schudde haar hoofd. ‘Je bent veel te pienter met je tong als een scheermesje’ en ze streek hem langdurig en liefkozend over het donkere stugge haar.

Soms gingen ze naar het huisje buiten waar ze tot 1942 hadden gewoond.

Ze slopen - als daar niemand thuis was - als dieven achterom de tuin in, hùn tuin en bleven daar dan dromerig staan. De moeder raakte de muur van het huis aan zoals een gelovig katholiek een mariabeeld.

Op die momenten verloor Max zijn nuchterheid, werd het hem vreemd te moede.

Hij zag weer die strandstoel van rood/wit gestreept linnen, de achterkant van oma's grote witte zonnehoed, uit de open keukendeur waaierde de geur van matzeballensoep en op het aanrecht stond gremselich.

Een stolp van stille geborgenheid bolsterde hem bedwelmend in, hij hoorde sinds lang verdwenen hem vertrouwde stemmen, Serah, opa, oma, er daalde een onwetendheid, een vrede in hem, 't was alsof hij almaar kleiner en kleiner werd en dan, ineens, was het allemaal voorbij.

De moeder stond doodstil, gevangen in een voorgoed voorbij verleden, ook zij hoorde stemmen uit voorgoed verstilde monden.

Ruw stootte hij haar aan, ze schrok.

‘Kom, laten we nu weggaan en hier nooit meer terugkomen, wat moeten we hier nog?’ zei hij bijna bars en nam haar, als was ze een kind, bij de arm en leidde haar de tuin uit.