Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 19]

Guépin anti Guépin
P.H. Schrijvers

De term ‘retorisch’ was in de 19de en eerste helft van de 20ste eeuw een negatief beladen begrip. Hij werd geassocieerd met ‘onoprecht’, ‘gekunsteld’, ‘bedriegelijk’, ‘bombastisch à la Tollens’. Dergelijke associaties vormen de Romantische reactie op een tweeduizend jaar oude traditie van retorisch classicisme, die de Westeuropese cultuur op den duur door haar regelsystemen verstikte. De Romantische reactie was levensnoodzakelijk om het individu, de spontaniteit en de gevoelsmatigheid weer lucht te geven. Even levensnoodzakelijk was weer de reactie op die reactie: een (hopelijk gematigd) eerherstel van de kunst van de logos. De opkomst van de zg. ‘nieuwe retorika’ begint in 1949 met het verschijnen van E.R. Curtius' ‘epochemachende’ boek: Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, gevolgd door Ch. Perelman-L. Olbrechts-Tyteca, La nouvelle rhétorique, Traité de l'argumentation (1958-9), en H. Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik (1960). In ons land schreef de Amsterdamse Latinist Anton Leeman zijn Orationis Ratio (1963). De opkomende literatuurwetenschap en later de receptie- en de teksttheorie herkenden in het antieke, retorische regelsysteem hun eigen doelstellingen en uitgangspunten. Aan de universiteiten werden de zg. taalbeheersers volwassen, sterk beïnvloed door de Amerikaanse traditie van ‘public speaking’ en ‘speech departments’. Door de geografische afstand was de Romantische reactie in de USA niet zo hevig doorgeslagen. Op het Neolatijnse congres te Tours (1976) werd door Brian Vickers (Zürich) en enkele andere aanwezigen in een koffieclub de International Society for the History of Rhetoric opgericht, waarvan Anton Leeman later terecht de president werd. De Society hield in de afgelopen junimaand te Florence zijn 4de congres, dat even confuus was als Guépins boek. Tijdschriften als Retorica schieten als paddestoelen uit de grond. De renaissance van de retorika is in volle gang en Guépins boek (De beschaving, uitg. Bert Bakker) is er zelfs een symptoom en een gevolg van. Diverse hoofdstukken zijn trouwens in de jaren zeventig geconcipieerd voor de zomercursussen ‘Rhetorica’, ‘Godsdienstwetenschap’, ‘Cultuurpolitiek’ ten behoeve van Nederlandse classici.

Ik geloof niet dat Guépins boek binnen deze revival op den duur een grote rol kan spelen. Daarvoor is het te chaotisch en te amateuristisch, maar het heeft de grote verdienste van blikvanger bij het grote publiek en van katalysator van reacties. Guépin is een reusactige schotelantenne, die de signalen van de tijd ragfijn en met een journalistieke neus opvangt maar, helaas, met te veel ruis en misvorming doorgeeft.

Een structurele revival binnen het Nederlandse onderwijssysteem zal moeten komen van de academische taalbeheersers, wier geestdriftige kopman, Toine Braet (medewerker te Leiden), met vele artikelen en (school)boeken over de ‘nieuwe’ retorika de fakkel brandend houdt. Er is binnen Guépin een ijzeren wet, dat hij datgene bestrijdt wat hij eigenlijk zou moeten waarderen en liefhebben; de academische taalbeheersers krijgen dus een veeg uit de pan. Braet promoveert volgend jaar te Leiden op een proefschrift over de antieke statustheorie van Hermagoras en haar moderne relevantie. Guépin gebruikt ook deze statustheorie met veel vrucht (p. 113 e.v.), maar in zijn historisch overzicht heeft hij Hermagoras en Braet verdrongen.

Guépins boek omvat vijf hoofdstukken: in hoofdstuk 5 doet hij zijn godsdiensthistorisch proefschrift The Tragic Paradox (1968) nog eens over; op de openbare discussie-avond in Paradiso (23 januari) zal mijn collega, de godsdiensthistoricus H.S. Versnel (Leiden), hierover oppositie voeren. De hoofdstukken 4 en 3 gaan vaak over stijl en bevatten veel (Neo) latijn; hierover zal ik zelf als Latinist op 23 januari met Guépin van gedachten wisselen. Hoofdstuk 2 over politiek en emoties vond ik een onleesbare brij, maar misschien denken een theoreticus van de affectenleer en een polemoloog er anders over. Mijn onderwerp in dit artikel is hoofdstuk 1, getiteld ‘Dialectiek’. De opbouw van Guépins boek is vergelijkbaar met die van Aristoteles' Rhetorica (boek 1 dialectiek, boek 2 emotieleer, boek 3 stijl); Guépin doet er nog een ethica en politica bij. Dit is niet toevallig, al is het misschien onbedoeld. Uit het voorwoord van Perelman blijkt dat hij zich met zijn Nouvelle Rhétorique ook een nieuwe Aristoteles waande. Hoofdstuk 5 van Guépin had ik liever in de vorm van een Platoonse mythe gezien; dat zou estetisch bevredigender zijn geweest.

Hoofdstuk 1 bevat veel nuttige informatie over de geschiedenis van de retorika en de dia-

[p. 20]

lektiek, over wetenschapstheorie en -geschiedenis. (Merkwaardig is dat achter in het hoofdstuk eenmaal de term ramisten valt zonder dat de rol van Petrus Ramus (Pierre de la Ramée, 16de eeuw) in het historisch overzicht zelfs maar genoemd wordt). Het hoofdstuk wordt evenwel door een aantal grove (zelf)misleidingen verminkt en vervormd. Ik zal deze hier signaleren. Mijn uitgangspunt is paragraaf 22 ‘symbolen en indices’: Guépins heftige verzet tegen wetenschappen en stromingen (psychologie, structuralisme), die zich baseren op indices: ‘onbedoelde tekens, zij verraden (bij menselijk gedrag) een betekenis tegen de bedoeling van een mens in’ (p. 125). Verklaring van menselijk gedrag op grond van indices is volgens Guépin ‘de ziekte van deze tijd’ (p. 136).

Al gaat Guépin nog zo tegen Freudianen en structuralisten te keer, hij kan mij moeilijk beletten zijn eerste hoofdstuk op de onderliggende structuren te diagnosticeren. Ik zal dit met terughoudendheid doen, want op beide gebieden ben ik een amateur, evenals Guépin, en als vriend van Guépin ben ik ook een amateur van hemzelf. Ik moet maar hopen dat de vriendschap het houdt. De misvormde delen van het hoofdstuk, met zijn getrap tegen de universitaire wetenschap, met zijn details uit het concrete leven (het voorbeeld van Seneca's brieven in Spanje is een toespeling op Guépins sympathieke zuster, Hispaniste, om maar een voorbeeld te noemen, p. 67), lees ik als een onbedoelde, intellectuele autobiografie, die mij heeft ontroerd en geërgerd. Maar als Guépin publiceert, hebben het publiek en de aangevallen partij recht op rechtzetting.

Het eerste hoofdstuk met zijn felle aanval als zelfverdediging is, niet wat humor maar wel wat retorische trucs betreft, volledig vergelijkbaar met de Huizinga-lezing van Van het Reve, wiens zg. verpletterende aanval op de literatuurwetenschap uiteindelijk als een zelfrechtvaardiging, als een apologia pro vita sua is te diagnosticeren. Voor beide heren vormt de desperate aanval de laatste vorm van desperate zelfverdediging. Retorische procédé's als amplificatie, weglating, pathetiek zijn ook psychische mechanismen (overdrijving, verdringing, emotionaliteit), die iemands visie op de werkelijkheid misvormen. Beide heren willen uiteindelijk niet het publiek maar zichzelf overtuigen. Beide heren zijn zeer sterk in het procédé van de suggestieve associatie, van het suggestieve voorbeeld. Beide heren gooien het kind met het badwater weg.

Wie zijn bij Guépin de bêtes noirs, de vaders, de Caesars, die hij - Brutus - wil vermoorden en toch eigenlijk weer niet? Allereerst de academische, theoretische specialismen met hun streven naar waarheid, naar systemen en heldere begripsbepalingen. Wat wil hij verdedigen en rechtvaardigen? Zijn essayistische betoogtrant (zij verhoogt inderdaad de leesbaarheid), zijn vage begrippen, zijn brede eruditie van de ‘dilettante’, zijn door de Volkskrant gesignaleerde ongedwongenheid, die evenwel dwangmatig is, zijn hobbyisme (vgl. p. 122-3). De aanval en de verdediging worden gevoerd met de techniek van de suggestieve associatie en door de beperkte misbruiken van de vakspecialismen en theorieën zo te amplificeren, dat de wetenschap als geheel wordt verworpen. Hierbij enkele voorbeelden:

p. 37: ‘De dogmaticus streeft naar algemene en universele uitspraken en het ideaal is dan een sluitend systeem’... p. 43: ‘De totalitaire staat, dat is de ideale wereld van de dogmatici’. Ik ben een academische professional, die naar algemene uitspraken, naar sluitende systemen streeft (mag ik?) en ik wens niet met totalitaire staten geassocieerd te worden. Dan voel ik mij bijna lichamelijk bezoedeld. Dat pik ik niet.

Over het vakwetenschappelijk opstellen van classificaties deelt Guépin het volgende mede (p. 82): ‘Het komt erop neer dat van de vele trekken die voor iets kenmerkend gevonden kunnen worden - karakteristieke trekken - er maar een, als typische trek, meetelt in de classificatie, en differentia specifica wordt. Nog steeds is er niets aan de hand, en een indeling van menselijke rassen naar gele, bruine, zwarte, rode en roze mensen ziet er redelijk genoeg uit’ etc. etc. Op p. 94 lezen wij: ‘maar als men mocht denken dat bij voorbeeld psychologische classificaties van persoon, karakter of ras wel voorgoed voorbij zouden zijn: wil, verstand, vernuft, geest, ziel, flegmatisch, melancholisch... arisch.... joods; of de sociologische van Parsons - hij wordt wel opgeschrikt door de linguisten, die de ramistische voorkeur voor in tweeën vertakte boompjes opnieuw uitvinden; door semantici’ etc. etc. Toevallig ben ik een academische professional, die classificaties gebruikt, maar ik ben geen racist. Ik vind Guépins betoogtrant, die ongetwijfeld onbedoeld is, intens gemeen, en om het eens gemeen terug te zeggen: tegenover de vakwetenschappen redeneert Guépin als een Goebbels (vgl. de weerzinwekkende p. 128).

Ook in zijn zelfpromotie past Guépin de techniek van het suggestieve voorbeeld, van de suggestieve associatie toe. Hij wil bij ons overkomen als een tweede Wittgenstein. Men leze p. 37: ‘De scepticus weerlegt deze pretentie door alweer op de geschiedenis van filosofie en wetenschap te wijzen. Hij wordt bij zo veel verwaandheid kwaad of hij schiet in de lach bij zo veel domheid. Voor de late Wittgenstein van de Philosophische Untersuchungen maak ik een uitzondering, maar dan prijs ik uitsluitend zijn instelling - zijn trant van filosoferen die een nabootsing is van een innerlijk debat - en de

[p. 22]

poëtische willekeur van zijn invallen’.

En inderdaad op p. 111 vindt de vereenzelviging tussen Guépin en Wittgenstein plaats (een vrij doorzichtige truc overigens):

‘Maar valt de overeenkomst niet ook op? Als iemand die overeenkomst zou willen preciseren, zou hij één parafrase van de twee teksten moeten maken en wel zodanig dat geen element in de parafrase in tegenspraak zou zijn met een element in beide teksten. Een onmogelijke opgaaf. Wel zou zo iemand - als hij het werk de moeite waard zou vinden - gelijke uitgangspunten kunnen vaststellen en natuurlijk bij mij een duidelijke beïnvloeding door Wittgenstein, zelfs meer dan één directe toespeling. Men zou iets dergelijks kunnen doen bij de overeenkomsten tussen Wittgensteins voorkeur voor betekenis als “gebruik” en mijn nadruk op de “onderhandelingssituatie”. In hoeverre is Wittgenstein een pragmaticus? Etiketten bieden dan uitkomst, want door middel van dergelijke etiketten worden scholen, maar ook onafhankelijke overeenkomsten in de Geschiedenissen van de Filosofie gekarakteriseerd’.

Gelukkig heeft Guépin zelf al mijn reactie op p. 103 geformuleerd:

‘Een a fortiori-argument komt nooit louter theoretisch uit de lucht vallen. Het is een antwoord op een geconstateerde onmogelijkheid of onzekerheid of een verbod. Als antwoord op een onzekerheid: “Als hij op het ijs kan lopen, kan ik het ook”, als antwoord op een verbod: “Als hij mag liegen, mag ik het ook”, dat wil zeggen als hij ongestraft kan liegen. Maar een kind wordt al snel verstandig genoeg om dergelijke argumenten alleen in noodgevallen te gebruiken: “Als Jantje het mag, mag ik het toch zeker ook”. “Maar jij bent Jantje niet”. Om het a fortiori-argument te ontkrachten wordt een verschil geconstrueerd: quod licet Iovi non licet bovi, “Als Nixon het mag, mag jij het nog niet”.’

Een opmerkelijke schending van retorische spelregels, die op een dieper niveau toch geen schending is, wil ik hier tot slot nog signaleren (p. 114-8). In de Vrij Nederland-recensie heeft Eijkelboom al terecht opgemerkt dat Guépin ten zeerste getraumatiseerd lijkt door de stadsguerrilla in Italië. Nu zijn wij allemaal onder de indruk van de rode brigades met hun geweld en van de moord (is het moord?) op Moro, maar Guépin is er wel zeer emotioneel bij betrokken. Ik denk dat dit trauma dieper moet worden geanalyseerd, maar ik heb er geen behoefte aan. Op p. 114 haalt Guépin fel uit tegen de zg. ‘tribunalen’. Hij volgt hier de retorische traditie van de disputatio in utramque partem: twee gesprekspartners of twee fictieve personages spreken over de vraag: mag er gekraakt worden?, mocht Brutus Caesar doden? etc. Guépin vervult zelf de rol van aanklager tegen de krakers, tegen de tribunalen, en uitgaande van de letterlijke, technische betekenis van ‘tribunaal’ zegt hij onder meer in een emotioneel ingekleurd betoog met een zg. a-technisch bewijs (de Volkskrant van 23 maart 1981): ‘Erger is dat een tegenpleiter ontbrak’ (p. 115). Nu zou men volgens de spelregels mogen verwachten dat dan een verdediger van de tribunalen of van de krakers het woord krijgt (Guépin gooit op p. 114 Vietnam, Indianen en Russische dissidenten op een hoop, dus de verdediging is niet moeilijk). Maar neen, een pleiter ontbreekt in zijn boek en zal op de openbare discussie (als die nu nog doorgaat) aanwezig moeten zijn. Guépin stapt in zijn betoog over naar het historische voorbeeld: ‘Heeft Brutus Caesar nu terecht vermoord of niet’ (p. 118). Op een dieper liggend, onbedoeld niveau heeft Guépin zich dan toch nog aan de spelregels een beetje gehouden, want de vraag: mocht Brutus Caesar doden is bijvoorbeeld in de Franse en Nederlandse politiekreligieuze oorlogen (tweede helft 16de eeuw) inderdaad als historisch analogon, als projectie gebruikt voor de vraag: mogen burgers tegen het gezag in opstand komen, mocht Brutus Caesar ‘kraken?’

Ik wilde het hierbij laten. Guépin zou goede boeken kunnen schrijven, als hij zijn zelfmisleiding en dwangmatigheden wist te overwinnen, als er een eind kwam aan: ‘Het is Guépin, maar hij gedraagt zich vreemd’ (p. 97). Als hij al zijn eigen staart kan vinden, bijt hij er ook nog in. Begrijp mij goed, niets menselijks is mij vreemd; ‘mijn ontmaskering is geen beschuldiging’. Maar houd er eens mee op.

Je vriend Piet.