Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 16]

De vijftig grote ondernemingen
E. Damen

Toen in de jaren vijftig de industrialisatie in Nederland op gang was gekomen en de Koreacrisis achter de rug was, werd het beleggen in Nederlandse aandelen een nationale sport en leek de beurs een hele tijd een loterij zonder nieten. Er kwam overbesteding van, een flinke verkorting van de arbeidstijd (vrije zaterdag) en daarmee een grote invoer van gastarbeiders in de jaren zestig. Het publiek begon het Nederlandse bedrijfsleven meer kritisch te bekijken en in dat kader ontstond een zekere nieuwsgierigheid wat het nu allemaal eigenlijk voorstelde. Mede hierdoor ontwikkelden zich in de publiciteit ‘ranglijsten’ uitgaande van de vraag: wie is de grootste? Dat begon bij de beurs. Het Algemeen Handelsblad, Het Vaderland en het toenmalige Elsevier's Weekblad voor de Zakenman rekenden uit, wat de geplaatste aandelenkapitalen op de laatste beursdag van het jaar waard waren (kapitaal maal koers) en kwamen op die manier tot een rangschikking van de beursfondsen. Dat waren er in het begin van de jaren zestig nog enkele honderden, maar door de fusies en de concentraties zijn het er nu veel minder. De Vereniging voor de Effectenhandel publiceert nu, meteen na de sluiting van de handel op de laatste beursdag van het jaar, een lijst van de eerste vijftig beursfondsen in volgorde van de waarde der vermogens; ze hebben er nu computers voor en het karwei is in 'n paar minuten geklaard. Bovendien hebben de computers geheugens, zodat er achter de nummers van 1 tot en met 50 meteen kan worden gezet welk volgnummer het fonds (bedrijf) een jaar eerder had. De lijst van eind 1982 zag er als volgt uit (bedragen in miljoenen guldens):

Waarde beursfondsen eind 1982

1982	1981	Bedrijf	vermogen in mln. gld.
1	1	Kon. Ned. Petroleum Mij	25.141,9
2	3	Unilever	6.120,0
3	2	Robeco Beleggingsfonds	4.996,2
4	4	Philips	4.686,4
5	6	Rorento Beleggingsfonds	3.562,5
6	5	Rolinco Beleggingsfonds	2.942,5
7	8	Nationale-Nederlanden
		Verzekeringen	2.392,4
8	7	ABN Bank	2.381,6
9	9	Amrobank	1.516,4
10	13	Heineken Bier	1.329,4
11	14	Akzo	1.044,7
12	12	AMEV Verzekeringen	1.020,8
13	10	Dordtsche Petroleum	982,3
14	11	Ned. Middenstandsbank	782,9
15	15	Rodamco Beleggingsfonds	697,2
16	22	Heineken Holding	575,1
17	23	Gist-Brocades	554,6
18	18	KLM	544,0
19	17	Ennia Verzekeringen	478,2
20	19	Wereldhave Beleggingen	430,4
21	32	Ahold (Albert Heijn)	387,3
22	20	Sarakreek Beleggingen	380,3
23	16	Nedlloyd Groep	360,7
24	24	Lucas Bols	345,3
25	44	Océ - van der Grinten	310,1
26	30	Elsevier - NDU	278,5
27	-	Douwe Egberts	264,3
28	29	Alvamij	254,4
29	25	Stad Rotterdam Verzekeringen	253,2
30	49	Kon. Wessanen	236,7
31	37	CSM	231,6
32	33	Holl. Beton Groep	221,0
33	26	Crédit Lyonnais Nederland	217,3
34	39	Smit Internationale	215,8
35	35	BOG Beleggingen	212,6
36	21	Van Ommeren	205,5
37	34	Amfas Verzekeringen	195,7
38	36	Obam Beleggingsfonds	195,3
39	38	Moeara Enim	194,4
40	27	Kon. Ned. Hoogovens en Staalfabrieken	171,7
41	40	Pakhoed Holding	161,9
42	50	VNU Uitgeverijen	161,4
43	41	Kluwer	147,2
44	36	Calvé Delft	142,3
45	42	Bührmann-Tetterode	116,5

[p. 17]

46	-	Ballast-Nedam Groep	114,6
47	-	Ceteco	114,2
48	43	Volker-Stevin	113,7
49	-	De Telegraaf Holding	106,0
50	49	Caland Holdings	102,2

In de loop van 1983 zijn veruit de meeste van deze vermogens nog aanzienlijk gestegen als gevolg van de beurshausse die in september 1983 soms tot dagelijkse omzetten van ongeveer 100 miljard gulden leidde. Opmerkelijk zwaar wegen in deze lijst de financiële instellingen, banken, beleggingsfondsen, verzekeringsmaatschappijen e.d.

Heel andere methodes van ranglijsten volgden intussen de Amrobank en Pierson, Heldring en Pierson. De Amrobank publiceert om het half-jaar een boekje met Kerngetallen, zoals ze dat noemen, waarin de beursfondsen in alfabetische volgorde worden opgenomen, met enorm veel gegevens over omzet, activiteitensoort, winstenontwikkeling en vooruitzichten. Pierson beperkt zich tot een kleine vijftig aandelen, waarvan alle belangrijke gegevens over de laatste jaren worden vermeld en waarbij ze bovendien vertellen wat koopwaardig is voor beleggers (Stocks recommended fur purchase or accumulations). Dat waren er dit najaar nogal wat: Albert Heijn (Ahold), AMEV, Akzo, Amfas, Amrobank, CSM, Elsevier-NDU, Gist-Brocades, Heineken, KNP, Nationale-Nederlanden, Océ-van der Grinten, Pakhoed, Kon. Ned. Petroleum Mij (Royal Dutch), Unilever, VNU en Kon. Wessanen.

Omzetcriterium

Vermogen en beursstanding mogen dan een en ander zeggen over de status van een deel der ondernemingen, toch zijn niet àlle voor het nationale economische leven belangrijke bedrijven voor hun kapitaalvoorziening op de beurs aangewezen. Vandaar dat de cijferaars en ranglijstadepten al spoedig ook eens naar de afzet (omzetcijfers) gingen kijken. De Wet op de Jaarrekening schrijft die tegenwoordig voor, hoewel deze wet niet alle ondernemingen regardeert en bij banken bezwaarlijk met omzetcijfers kan worden gewerkt, noch bij verzekeringsmaatschappijen. Het Financiële Dagblad dat zich al een reeks van jaren met deze ranglijstmaterie bezighoudt, gaat nu voor de omzetten uit van alle jaarverslagen die het in handen weet te krijgen (dat zijn er tegenwoordig heel wat meer dan alleen de beursfondsen) en het gebruikt voor de omzet van de verzekeringsmaatschappijen e.d. de totalen aan ontvangen premies, terwijl voor de banken wordt gewerkt met de balanstotalen. Het blad gaat uit van de ‘eerste honderd’ Nederlandse ondernemingen naar omzetgrootte, maar maakt vanuit dat gegeven een hele produktie van alle mogelijke andere gegevens, waarin zelfs een overheidsbedrijf als DSM (de vroegere staatsmijnen) is opgenomen, maar de Ned. Spoorwegen niet, hoewel daar ook heel wat omzet - en werkgelegenheid - is. Aansluitend op de omzetten en de relevante financiële gegevens is in de FD-Special over de ondernemingen ook te vinden wie de eerste vijftig bedrijven zijn met het grotere aantal werknemers. Dan blijkt dat de ranglijst al een aanmerkelijk percentage van de Nederlandse beroepsbevolking omvat. Aan de omzetlijst zijn de volgende vijftig bedrijven ontleend:

Bedrijven gerangschikt naar volgorde van omzetgrootte

1982	1981	Ondernemingen	Omzet 1982 in mln. gld.
1	1	Kon./Shell Groep	202.988
2	2	Unilever	55.903
3	3	Philips	42.991
4	4	DSM	18.172
5	5
6	6	SHV	10.758
7	7	Vendex International (V&D)	10.700
8	8	Ahold (Albert Heijn)	8.730
9	9	Hoogovens	5.943
10	10	Esso Nederland	5.623
11	12	KLM	4.776
12	11	Chevron Nederland	4.444
13	14	Thyssen-Bornemisza	4.355
14	13	Nedlloyd Groep	4.230
15	18	Cebeco-Handelsraad	3.900
16	15	Dow Chemical Nederland	3.888
17	21	Transol	3.593
18	20	KBB (Bijenkorf)	3.365
19	23	Heineken	3.050
20	19	Holl. Beton Groep	3.232
21	17	BP Nederland	3.110
22	22	Volker-Stevin	3.056
23	25	Wessanen	3.014
24	24	Polygram	2.900
25	16	Internatio-Müller	2.887
26	29	DMV-Campina	2.787
27	27	Bührmann-Tetterode	2.679
28	28	NCZ	2.638
29	30	Coberco	2.604
30	31	Douwe Egberts	2.598
31	26	Boskalis-Westminster	2.529
32	42	Ballast-Nedam	2.518
33	38	Van Leer	2.396
34	32	Hagemeyer	2.101
35	33	Cehave	2.003

[p. 18]

36	37	CCF	1.795
37	39	VMF-Stork	1.731
38	46	Melkunie Holland	1.709
39	34	Mobil Nederland	1.693
40	45	Frico	1.690
41	48	IBM Nederland	1.677
42	36	Deli-Mij	1.669
43	40	Océ-van der Grinten	1.654
44	43	DAF-Trucks	1.634
45	49	ICI Holland	1.605
46	44	Hoechst Holland	1.517
47	47	Gist-Brocades	1.513
48	41	Hunter Douglas	1.471
49	35	Schouten/Giessen	1.387
50	59	Volvo Car	1.346

Werkgelegenheid

Hoewel er natuurlijk samenhang is tussen vermogen, omzet en werkgelegenheid, wisselt het beeld toch weer wanneer ernaar gekeken wordt hoeveel mensen er bij de bedrijven in dienst zijn. Gerangschikt naar de personeelsbezetting vormen onderstaande ondernemingen de ‘top-50’ van Nederland.

1982	1981	Bedrijf	Aantal werknemers
1	1	Philips	336.000
2	2	Unilever	283.000
3	3	Kon/Shell Groep	163.000
4	4	Akzo	73.700
5	5	Vendex	31.905
6	6	Hoogovens	29.785
7	7	DSM	28.610
8	9	ABN Bank	28.453
9	8	SHV	28.200
10	10	Rabobank	28.020
11	11	Ahold	26.955
12	12	Amrobank	23.797
13	13	Heineken	20.931
14	15	KLM	18.811
15	16	Nedlloyd Groep	18.293
16	14	HBG	17.980
17	19	Nationale Nederlanden	17.752
18	17	Thyssen-Bornemisza	17.000
19	18	Volker-Stevin	13.765
20	22	VMF-Stork	13.545
21	23	Van Leer	13.508
22	21	KBB	13.189
23	23	Polygram	12.400
24	20	Internatio-Müller	12.350
25	25	Océ-van der Grinten	11.278
26	26	Ned. Middenstandsbank	10.948
27	27	Rijkspostspaarbank/Giro	10.842
28	28	Ballast-Nedam	9.860
29	29	Fokker	9.527
30	30	DAF-Trucks	8.939
31	31	Bührmann-Tetterode	8.679
32	33	VNU	8.484
33	34	Van Gend & Loos	8.225
34	32	Boskalis-Westminster	7.800
35	36	Elsevier-NDU	7.206
36	38	AMEV	7.008
37	36	Hunter Douglas	6.673
38	39	Douwe Egberts	6.048
39	40	Gist-Brocades	6.013
40	41	IBM Nederland	5.905
41	42	Volvo Car	5.635
42	44	T&D Verblifa	5.410
43	37	Holec	5.341
44	43	KNP	5.095
45	45	Bredero VB	5.050
46	50	Van Ommeren	4.780
47	47	Ceteco	4.690
48	46	Hagemeyer	4.505
49	49	Macintosh	4.443
50	48	Meneba	4.374

Dat zijn dan bij elkaar meer dan anderhalf miljoen werknemers in die ‘top-vijftig’.

Aan de hand van vermogen, omzet en aantallen werknemers is er op die manier toch een bepaald beeld ontstaan van de bedrijven die voor de Nederlandse economische activiteit van primair belang zijn. Volstrekt duidelijk is zo'n beeld natuurlijk toch nog niet. Het ontbreken van de NS die eigenlijk een tak is van dienstverlening door de overheid - en de natie dan ook een massa geld kost doordat de treingebruikers zwaar worden gesubsidieerd - wil niet zeggen dat Nederland rustig zou kunnen doordraaien als de NS uitviel; het is een onmisbare infrastructurele activiteit. Een instelling als de Rabobank komt niet tot uiting bij de beurskapitalen omdat het nu eenmaal een coöperatie is, terwijl een bank moeilijk onder te brengen is onder omzetcijfers. Dat neemt dan nog niet weg dat de Rabobank om commerciële, politieke, sociale en monetaire redenen een onmisbaar element in de vaderlandse economische samenleving is.

Versluiering

Overigens is het een hele grote vraag, in hoeverre het belang van een onderneming alleen maar gemeten moet worden in economische kerncijfers. Hoeveel bedrijven subsidiëren er

[p. 19]

[p. 20]

geen sportactiviteiten die een belangrijk onderdeel van het sociale leven vormen? Hoeveel besteden de (winstgevende) ondernemingen aan de bevordering van de kunst of in het algemeen van de cultuur? Daar geeft zelfs de Vereniging voor de Effectenhandel het nodige voor uit. Hoeveel dragen de bedrijven vaak niet bij aan de kosten van de middagboterham (cantine-eten) en/of aan de bestedingen door personeelsverenigingen. Dat zijn allemaal sociale en eventueel culturele bijdragen aan de samenleving die niet zo duidelijk in de jaarverslagen tot uiting komen. Er zijn meer versluieringen. C & A is erg geheimzinnig over de resultaten en houdt niet van de vakbeweging. Maar het is wel een uitstekende werkgever. Een instelling als de Triodosbank is evenzeer een belangrijke verrijking van de economische samenleving als de boerenleenbanken, maar komt in dit soort statistieken niet voor, ook niet als ze wijder uitgestrekt zouden worden dan de ‘top-vijftig’.

Met statististisch materiaal kan een stukje welvaart worden gemeten, zoals met spaarcijfers en met belastingopbrengsten en nationaal inkomen. Over welzijn zeggen de statistieken weinig of niets. De mensen in de Zaanstreek, om maar 'n voorbeeld te noemen, werken graag bij Albert Heijn, bij CSM of Wessanen, terwijl er in ettelijke staatsbedrijven enorm wordt gekankerd, maar daarom bestaan de besturen van Albert Heijn, CSM of Wessanen nog niet uit heiligen en de bestuurders van de staatsbedrijven uit a-sociale elementen. De banken zijn nog enorme werkgevers, maar hoe lang nog? Er zullen altijd wel mensen aan de loketten moeten staan, maar de robots en de computers zullen daar in de komende jaren veel werkgelegenheid doen verdwijnen. Of daar wat anders voor in de plaats komt? In de hele industrie, in de handel en in het bankwezen neemt de hoeveelheid arbeid per produkt steeds verder af, terwijl de hoeveelheid te verrichten arbeid in de (zeer) kleine ondernemingen misschien wel wat toeneemt, maar alleen leidt tot harder werken van de bezetting, zelden tot meer werkgelegenheid.

Wat er eigenlijk nog bij zou moeten, is een rentabiliteitsstatistiek: wat wordt er verdiend en wat gebeurt er met die winst. Er is wel aan enige cijfers te komen, als winst per aandeel of winst in procenten van de omzet en winst in procenten van het geïnvesteerde vermogen, of hoe lang duurt het, voordat een ingezet stuk vermogen weer is ‘terugverdiend’. Afgezien van het feit dat 't een enorme rekenarij is, zeggen dat soort cijfers weinig, zoals uitgekeerde dividenden ook niet veel zeggen over het zinvolle karakter van een onderneming.

En wat is trouwens ‘zinvolle’ economische activiteit? Het maken van een kleurentelevisieontvanger? Het slachten van koeien? Het brouwen van bier? Het verzekeren van fietsen tegen diefstallen? Daar valt over te filosoferen en dan kon er wel eens uitkomen dat niet de ‘topvijftig’ het materiële leven op aarde in stand houden, maar de lui met een heel ander soort activiteiten, o.a. in de ontwikkelingslanden - waar overigens de ‘top-vijftig’ op hun manier nog een hoop goed doen ook.