Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 38]

Noem mij uw huisdier
P.J. Stolk

Over de waardering van honden en katten is de mensheid opmerkelijk verdeeld. Voor zover ik weet maakt geen enkele psychologische test daar gebruik van, en toch moet hier de sleutel liggen van bepaalde kanten van onze persoonlijkheid. Er zijn mensen die zowel katten als honden aardig vinden; anderen worden niet heet of koud bij zowel honden als katten. Maar er zijn er die alleen maar enthousiast kunnen worden over honden, zoals er ook mensen zijn die zich voelen wegsmelten bij het zien van een kat. En merkwaardigerwijs tref je bij de ene categorie niet zelden een diep wortelende haat jegens de oogappels van de andere categorie.

Hoe is zoiets te verklaren? Kat en hond zijn beide volkomen gedomesticeerde dieren; wat voor fundamenteel verschil is er dan tussen hen, dat ze toch zulke tegenstrijdige emoties oproepen? Waarom zouden sommige mensen hun leven wagen voor een dier dat anderen met afschuw vervult? Hoe komt het dat er mensen zijn die bang zijn voor honden of voor katten, maar nauwelijks mensen die bang zijn voor allebei?

Deze vragen intrigeerden mij zodanig dat ik er met een groot aantal mensen over ging praten. Hun mededelingen bleken met elkaar een duidelijk patroon te vormen. Onbekend, zo bleek al spoedig, maakt onbemind, en dit geldt vooral ten aanzien van katten. Veel mensen dachten aanvankelijk dat er aan een kat niets te beleven valt, dat het slaperige en domme beesten zijn wier uitwerpselen bovendien walgelijk stinken (een misverstand dat verband houdt met de onjuiste gewoonte, katten melk te laten drinken waarvan ze diarrhee krijgen); toen er huns ondanks toch een kat in huis kwam, vielen deze lieden van de ene verbazing in de andere.

Voor honden geldt dit veel minder. Als je bij iemand op bezoek bent die een hond heeft, dan leer je het dier bij die gelegenheid wel een beetje kennen. De hond manifesteert zich in elk geval. Een enkele kat heeft de hinderlijke gewoonte, bij bezoek op schoot te willen kruipen; maar meestal trekt poes zich schuw terug als er vreemd volk over de vloer is, of neemt in elk geval een afwachtende houding aan. Een kat zal zelden gaan spelen als er vreemden in de kamer zijn, heel jonge katjes uitgezonderd. Vandaar dat het bezoek de indruk krijgt dat ook deze kat weer een saai beest is. Hieruit blijkt al hoezeer kat en hond verschiillende dieren zijn; vele van hun eigenschappen staan zelfs diametraal tegenover elkaar. De mens heeft dan ook van meet af aan een verschillende relatie met beide gehad.

De hond treedt al vroeg in de geschiedenis op; de kat werd pas betrekkelijk recent een huisdier. De hond is altijd overwegend gewaardeerd, hij was metgezel maar vooral ook helper van de mens. En soms een formidabele helper: je hebt ook onder de honden zwakzinnigen en genieën, engelen en mispunten; maar sommige honden zijn geweldig. Naar een geleidehond, een speurhond, een schapenhond kijk je ademloos van bewondering. Kenmerkend ook voor deze honden is wel altijd weer, dat ze hun krachten in dienst stellen van het gezag. De kat kent geen gezag. Vandaar dat men wel eens denkt dat katten dom zijn.

De geschiedenis van de kat is uiterst dramatisch: hij is letterlijk verafgood, maar hij is ook hardvochtig vervolgd. Tot op de huidige dag zijn er volksfeesten waarbij, al dan niet symbolisch, de kat het moet ontgelden. Dergelijke gebruiken waren in de middeleeuwen zeer verbreid. Katten werden van de toren gegooid, levend verbrand of in stukken getrokken op het hoogtepunt van het feest.

Meestal heeft zoiets te maken met angst: het slachtoffer personifiëert een boze macht. In sprookjes worden de kwaadaardige stiefmoeder of de heks tenslotte gedood en vernietigd: de bevrijding van het beangstigende kwaad. De vraag is dus, van welk kwaad is de kat het symbool en waarom.

Het ligt voor de hand dat de geheimzinnigheid van de kat, het raadselachtige in zijn wezen, hier een rol speelt. De boze heks verandert zich in een kat, of laat zich vergezellen door een zwarte kat. Andere dieren die zich in haar gezelschap thuisvoelen zijn de kraai en de raaf, en vooral de uil die daarvan de ellende lang heeft moeten verduren, evenals de vleermuis. Er is dus een duidelijke affiniteit tussen de heks en de nachtdieren; de kraai is weliswaar geen nachtdier, maar hij is zelf zo zwart als de nacht. Het boze en beangstigende heeft blijkbaar iets te maken met de nacht, de duistere kant van het leven. Het lijkt niet te gewaagd hiervoor te lezen: de duistere kant van onszelf.

Overigens gaat de hond hier niet geheel vrijuit, al is hij geen nachtdier. De weerwolf is de expressie van het beangstigende dat een hond

[p. 39]

kan hebben. In het donker is het bepaald niet aangenaam, een dreigende hond tegen te komen; maar overdag is dat niet zo erg veel beter. Ook deze eigenschap wordt weer dienstbaar door de waakhond. Maar de dreiging van de hond is een heel andere dan die van de kat. Bij de hond denk je aan blikkerende tanden, bij de kat aan een loerende blik. Typerend is dat de man zich in een weerwolf verandert, en de vrouw in een kat.

Vraag je waarom iemand een hekel heeft aan katten, dan ligt het antwoord meestal in dezelfde sfeer: de kat is gluiperig, onbetrouwbaar, griezelig, vals. Mensen die dat zo aanvoelen, waarderen in de hond gewoonlijk juist zijn trouw, zijn toewijding, zijn oprechtheid. Wat dit laatste betreft, ongetwijfeld geeft een hond duidelijker uiting aan zijn gevoelens, van een hond weet je veel beter wat je aan hem hebt. Kattenliefhebbers zullen dit betwisten, maar dit komt omdat ze vertrouwd zijn geworden met de subtiele gedragingen van hun dieren. Het is toch een heel verschil: kwispelstaarten en luid blaffend tegen je opspringen, dan wel een kopje geven; ofwel vervaarlijk grommen en tanden laten zien, vergeleken met het iets platter leggen van de oren en het zwiepen met de staart, eventueel alleen maar met het puntje van de staart. Om een hond kan je niet heen, op de kat moet je letten.

Als kattenliefhebbers een hekel hebben aan honden, is dat meestal hierom. Ze verwijten de hond dat hij er te véél is: ze vinden een hond gauw opdringerig, onbeschoft, hinderlijk. Zijn enthousiasme wordt lawaaiig gevonden, zijn trouw wordt ervaren als onderdanigheid en slaafsheid. Wie een hekel heeft aan honden, heeft dat vooral om de overlast die hij ervan ondervindt: het luide blaffen, het lastig vallen van voorbijgangers, de ontlasting op de trottoirs. Wie een hekel heeft aan honden, ergert zich aan wat ze doen; wie een hekel heeft aan katten, ergert zich aan hoe ze zijn.

Zeker, ook katten geven enige overlast: de geurvlaggen van de katers, maar die worden bij voorkeur, helaas niet uitsluitend, geplaatst in de buurt waar de poezen wonen; het nachtelijke krijsen, het omgraven van een incidentele bloembol. Ook vernielt het dier nogal eens iets aan meubilair of behang, maar daar heeft de buitenstaander geen last van. Alles bij elkaar valt het nogal mee. De haat jegens de kat heeft dan ook niet in de eerste plaats te maken met die overlast, maar wortelt dieper.

Het verschil tussen beide dieren hangt natuurlijk samen met hun afkomst, hoe weinig duidelijk die uiteindelijk ook is. De hond is van oorsprong een sociaal dier, hij zoekt een leider en maakt zich dienstbaar aan de groep. De mens waardeert in hem dan ook vooral het gezelschapsdier, de kameraad. Iemand die graag een hond heeft, heeft blijkbaar behoefte aan contact, aan vriendschap. Hoewel voor sommige hondenbezitters andere karaktertrekken van hun dieren belangrijker lijken te zijn: de hond is gehoorzaam, hij laat zich commanderen. Het bezit van een hond kan dus iemands gevoel van eigenwaarde verhogen: hij is geen onbetekenend persoon, hij wordt gehoorzaamd! Hoe meer plezier men beleeft aan het gehoorzamen van zijn hond, hoe meer behoefte men daar kennelijk aan heeft. Dit wijst op onzekerheid: de hond moet bevestigen dat men machtig is. De onzekerheid kan natuurlijk ook aan de omstandigheden liggen; voor wie afgelegen woont is een hond een veilig idee. - De kat heeft niets van dit alles. Wie een kat tot gehoorzaamheid wil dwingen kan een haal krijgen, en als beschermer is een kat volstrekt niets waard.

Omgekeerd zoekt een kat ook geen bescherming bij de mens, in tijden van gevaar zoekt hij het zelf wel uit. Je hebt alleen contact met je kat zolang alles goed gaat. Dat een hond blijft treuren bij het graf van zijn baas zie je niet dagelijks, maar het is denkbaar. Katten houden zich ook wel eens op kerkhoven op, maar dat houdt uitsluitend verband met de jachtfaciliteiten aldaar. Iedere kattenliefhebber zal toegeven, zelfs met voldoening, dat de kat volstrekt eigengereid is. Poes kan erg lief zijn, maar alleen als zijn stemming ernaar is.

Vanwaar die eigenaardige liefde voor katten? Desgevraagd zegt men vaak: de kat is mooi, nobel, bewonderenswaardig. Dat alles kan moeilijk worden ontkend, maar er is nog iets anders. De kat laat ons iets beleven wat eigenlijk niet kan. Een kat is weliswaar gedomesticeerd, maar alleen in die betekenis dat het dier in huis te handhaven is, en van zijn kant de mogelijkheden van het huis en het gezelschap van de mens verdraagt en uitbuit. Maar anders dan de hond gaf de kat zijn eigen aard daarbij niet prijs. De kat blijft een stukje wildernis, hij maakt van onze nette huiskamer een oerwoud waarin hij beschutte plekjes bewoont, avontuurlijke tochten onderneemt, en bij tijd en wijle een prooi besluipt of woest achtervolgt, al is die prooi ook maar een prop papier.

Sommige mensen worden erdoor ontroerd wanneer dit roofdier zijn wereld opeens verlaat en op schoot komt zitten. Een kat die ons aankijkt is een sensatie, een grondeloze blik vanuit een ander bestaan. Het fascinerende van het contact met de kat is, dat het nooit vulgariseert tot verstandhouding. Wie luistert naar hondenen kattenenthousiasten kortom, hoort de eersten spreken in termen van trots en waardering, de tweeden in termen van eerbied en bewondering.

Dit alles maakt wel begrijpelijker dat onze twee belangrijkste huisdieren verschillende

[p. 40]

emoties in ons wakker roepen, maar de mate van liefde en de diepte van de haat zijn hiermee nog altijd niet begrepen. Ik meen dat deze gevoelens duidelijker worden wanneer we ons er rekenschap van geven wat zich in het contact tussen mens en dier in feite afspeelt. Een moeilijkheid is dat enig generaliseren nodig is, terwijl ook dieren individueel zo verschillen. Er zijn honden die schoothonden zijn, terwijl sommige katten graag uit wandelen gaan aan de riem. Maar globaal kan men toch het volgende constateren.

Vergeleken met een kat is de hond een robuust dier. Zijn bouw is krachtig, zijn haren vrij stug. Het contact met de hond heeft mede daardoor een jongensachtig of mannelijk karakter. Een hond klop je waarderend op zijn rug, zeggend: ‘zo, ouwe jongen’ of woorden van deze strekking. Een vrouw voelt in een forse hond haar beschermer, een man een speelkameraad. Het gaat daarbij niet alleen om de innerlijke behoefte waaraan het dier beantwoordt, de behoefte aan contact bij voorbeeld; van belang is ook dat men zich kan identificeren met het dier. Wat de hond presteert, aldus vindt zijn baas onbewust, presteert hijzelf. De baas is trots op zijn hond, en daarmee ook op zichzelf. De hond is als het ware een aspect van de baas, wat de hond aan ontzag inboezemt straalt op de baas af. We zien hetzelfde gebeuren bij de auto: de chauffeur vereenzelvigt zich met de prestaties van zijn voertuig, hoewel hij dit niet eens zelf gebouwd of ontworpen heeft. Dat doet er niet toe, want het is toch zíjn auto. Hij denkt niet: ‘mijn auto kan sneller’, maar ‘ik kan sneller’.

De kat laat degene die behoefte heeft aan zelf-bevestigende identificatie volledig in de kou staan. Weliswaar levert het dier opmerkelijke prestaties, maar daarbij gaat het om evenwichtskunsten, precies afgemeten sprongen, uitgekiend de prettigste plekjes veroveren; geen dingen waarmee je in de masculiene sfeer hoge ogen gooit. Uitgesproken hondenliefhebbers hebben voor kattenliefhebbers daarom niet zelden een diepe verachting.

De kat is graciel van bouw, beweegt zich soepel en met charmante gebaartjes, en hij is gehuld in fluweelzacht bont: de kat appelleert aan onze introverte kant. Bij de kat vinden we bezinning en intimiteit. Een kat klop je niet vriendschappelijk op zijn schouder, een kat moet worden gestreeld; en hij beantwoordt dit, als zijn grillige humeur daar tenminste naar is, met een innige vrijage. Poes duwt zich tegen je aan, graaft zich met haar poten in je kleding waarvan te hopen is dat die niet te dun is, kronkelt zich en kreunt en knort van zaligheid. Soms raakt zij zo opgewonden dat het eindigt met een agressieve explosie. De kat is met zijn hele wezen sensueel. Het verraderlijke is dat de poes toch het roofdier blijft. In het warme bont zit een stel vlijmscherpe nagels verborgen. De kat is een personificatie van de zinnelijkheid, die verlokkend is en gevaarlijk.

Niet iedereen zal dit verband tussen kat en zinnelijkheid direkt vanzelfsprekend vinden. Wie eraan twijfelt bedenke, dat jonge meisjes wel poezen worden genoemd, eventueel met toevoeging die het erotische aspect nog benadrukt, bij voorbeeld stoeipoes. En van dat meisje wordt met name het geslachtsorgaan ook weer met poesje aangeduid. Verder wijst een aantal zegswijzen op het verband tussen kat en seksualiteit, bij voorbeeld de kat in het donker knijpen.

Men begrijpe mij niet verkeerd: ik beweer niet dat een vrouw een erotischer wezen zou zijn dan een man, noch ook dat zachtheid en ‘aaibaarheid’ (zoals Kousbroek het noemt) uitsluitend vrouwelijk zijn. Wat ik wel meen is dat een sensuele sfeer, zwoelheid, verleidelijkheid, verlokkend mysterie, dat zulke gevoelskwaliteiten appelleren aan een kant van onze persoonlijkheid die we met enig recht vrouwelijk zouden kunnen noemen. Ik meen ook dat het niet verwonderlijk is dat deze gevoelskwaliteiten, zover mij bekend is, in elke cultuur altijd door vrouwelijke wezens worden gesymboliseerd.

Dat sommige mensen een afkeer van katten hebben is dus niet onbegrijpelijk. Dat hangt niet zozeer samen met afkeer van vrouwen, als wel met afkeer van (angst voor) zinnelijkheid. De kat is zinnelijk maar hooghartig: de omgang met dit dier is intens maar riskant. Een kat beweegt zich geluidloos, opeens voel je hem langs je been strijken. Geen wonder dat dit dier afweerreacties oproept bij mensen die met hun erotische verlangens niet helemaal in vrede leven. Ze vinden katten vies of griezelig.

Ik geef toe, het is allemaal betrekkelijk. Meestal doet uw poes zich volmaakt onschuldig voor. Couperus constateerde het al: ‘Zij is ditmaal niet de schitterende courtisane, die pausen en artisten betoverde, en zij is ook niet mijn eigen helse prinses, rosblonde Zinnezucht, dochter van Satan, zij is ditmaal alleen maar mijn poes.’