Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 30]

Sancta Simplicitas
Afscheid van een hoogleraar
Bastiaan Bommeljé⁺

De afgelopen weken heb ik mij enigszins verdiept in het oeuvre van Professor Dr. J.C. Boogman, die in 1958 Pieter Geyl als hoogleraar geschiedenis in Utrecht opvolgde en onlangs afscheid nam van het Historisch Instituut dat onder zijn handen tot wasdom kwam. In 1982 verscheen ter gelegenheid van zijn vertrek een bundel verspreide opstellen, Van Spel en Spelers, die bij mijn weten nog nergens in de pers gesignaleerd is. Ten onrechte. Zelden heb ik mij zo vermaakt met geschiedkundige studies.

Nu was de inhoud van de meeste pennevruchten van prof. Boogman mij wel bekend. Zijn academische lifetime's harvest laat zich immers, anders dan in het geval van zijn voorganger, op een verloren zomeravond ten naaste bij geheel doorlezen. Maar zoals bekend heeft zelfs in de wetenschap kwantiteit weinig of niets te maken met kwaliteit. Het dient in ieder geval gezegd dat uit de onderhavige verzameling opstellen een zeer onderhoudend beeld oprijst van een bijkans mateloos boeiende geschiedbenadering.

Het werk van prof. Boogman is opgebouwd rondom twee gedachten. In de eerste plaats het inzicht dat er in de Nederlandse geschiedenis sprake is van een Hollandse Traditie, dat wil zeggen van een maritieme, niet op territoriaal gewin gerichte en zelfs naar contractie neigende geest, die zich uitte in het streven naar vrijhandel, neutraliteit en machtsevenwicht. Deze traditie was de kern van de voortdurende belangentegenstelling tussen de Staten van Holland en de Oranjes, die niet vies waren van expansie in de Bourgondische traditie.

In de tweede plaats heeft Boogman de overtuiging naar voren gebracht dat de ontwikkelingen rond de grondwetshervormingen door Thorbecke in 1848 veel meer een onvoorspelbaar verloop hadden dan vaak is aangenomen. De ‘bloedeloze revolutie’ maakte dan wel een einde aan een nationale identiteitscrisis, maar was volgens Boogman in velerlei opzicht ook ‘te modern’ voor Nederland. Het waren vooral de ‘conservatief-liberalen’ die een stabiliserende rol in de gebeurtenissen speelden.

Wanneer ik hier stel dat Boogmans historische opstellen rond deze gedachten zijn opgebouwd, dan is dat wellicht te voorzichtig geformuleerd. Liever kan men zeggen dat hij met volhardende toewijding zijn inzichten aan de geïnteresseerde lezer duidelijk heeft willen maken. Om het leergierige volkje niet al te zeer te vermoeien heeft hij met grote ruimhartigheid de didaktische meestergreep van de schier eindeloze herhaling toegepast. En als ik hier schrijf herhaling, dan bedoel ik niet aleen het parafraseren, samenvatten en uittrekken, maar ook, en in de eerste plaats, de volmaakte, letterlijke en woordelijke herhaling.

Professor Boogman is, zo blijkt uit Van Spel en Spelers, een waarlijke maestro in deze hoogste der academische kunsten. Voor de geschoolde puzzelaar is zijn bundeltje een verrukkelijke Fundgrube van perfect identieke passages. Hoewel ik zelf niet zo bedreven ben in deze vorm van hersengymnastiek kan ik een paar vindplaatsen wel verklappen. Het boek begint, wellicht om een beetje warm te draaien, met een heel eenvoudige opgave. Iedere lezer die de bladzijden 4 (onderste helft), 6, 7, en 8 (bovenste helft) vergelijkt met de bladzijden 18, 19, 20, 21 (midden), 22, en 23 (bovenste helft) zal ogenblikkelijk zien dat de hooggeleerde met verbluffende handigheid zijn inaugurele rede uit 1959 kaalgeplukt heeft ten behoeve van een voordracht in 1970.

Voor wat meer gevorderde spelers begint het spel vanaf het derde artikel in de bundel, Kanttekeningen bij het verschijnsel conservatisme (1975). In dat stuk vindt men bijvoorbeeld verscheidene pagina's die bestaan uit bewonderenswaardig ingenieuze collages van zinsneden die precies zo te vinden zijn in een artikel over Johan de Witt uit hetzelfde jaar (men vergelijke p. 37 (midden), p. 38 (midden) met p. 164/5, p. 171 (bovenste helft), of overgenomen zijn van een rede over Thorbecke uit 1972 (men vergelijke bv. p. 42, 43 met p. 120, 121). Letterlijk deze zelfde passages ontmoet men trouwens al in een toespraak uit 1961 (men zie p. 200, 201), terwijl ze eveneens gebruikt zijn in een voordracht uit 1979 (p. 39, 81).

Een heel fijn stuk is ook het opstel Achtergronden, tendenties en traditie van het buitenlands beleid van Nederland uit 1978. Dit is een

+ J.C. Boogman: Van Spel en Spelers. Martinus Nijhoff, 1982. Den Haag

[p. 31]

zeer geëlaboreerde aaneenrijging van meest korte passages die elders al waren afgedrukt of nog moesten worden afgedrukt. Zo vinden we op p. 216 van de bundel een adembenemend complex van zinnen van de bladzijden 16, 75, 76, 152, 153, 154 en 167. Op p. 220 ontmoeten we wederom passages van de bladzijden 185, 186 en 188, terwijl we tot onze vreugde op de pagina's 217, 218, 219 en 228 alinea's van respectievelijk de bladzijden 165-6, 176, 178 en 195 terug zien.

Maar wat zal ik u vermoeien met deze details. Laat ik volstaan met de mededeling dat in Van Spel en Spelers ongeveer 3235 geschreven regels staan, waarvan er (voor zover ik heb kunnen achterhalen) bij benadering 943, dat wil zeggen meer can 28%, letterlijk identiek elders voorkomen - soms op drie of vier plaatsen. Ogenblikkelijk moet ik hieraan toevoegen dat ik wel zo onsportief ben geweest om tijdens mijn onschuldig tijdverdrijf ook enige opstellen van Boogman te betrekken die niet in de onderhavige bundel zijn afgedrukt. De redacteuren van het boek verklaren hun betreurenswaardige beslissing om deze stukken buiten te sluiten met de opmerking dat daardoor ‘overlappingen grotendeels voorkomen konden worden’.

Deze observatie is ongetwijfeld maar al te waar. Men zoekt in de bundel helaas tevergeefs naar Boogmans Die Suche nach den nationalen Identität: die Niederlände 1813_1848, een redevoering uit 1967. Dit prachtvolle stuk is voor 85% een voortreffelijke, letterlijke vertaling van The Netherlands in the European Scene uit 1966, terwijl ook enige alinea's van een artikel uit 1962 kunstig door het betoog geweven zijn. Eveneens missen we node het opstel Enkele aspecten van het Nederlandse natie-besef (1966), dat voor 50% woordelijk identiek is aan de voordracht J.R. Thorbecke _ Uitdaging en antwoord uit datzelfde jaar. Van dit laatste stuk mogen we trouwens ook weer menige zinsnede begroeten in Boogmans boek Rondom 1848 (1978), dat overigens tevens op smaakvolle wijze verscheidene passages uit zijn dissertatie, Nederland en de Duitse Bond (1955), van de vergetelheid redt. (Men vergelijke bv. 1848: p. 11 met Duitse Bond: 72, 73; 1848: p. 17, 18 met DB: 63, 64, 65 en 157; 1848: p. 50 met DB: 268, 273, 278; enz.).

Nu ik Boogmans oeuvre doorgenomen heb, ben ik in ieder geval, zo kan ik niet ontkennen, diep doordrongen van zijn gezichtspunten. De aloude principes van repetitio en permutatio hebben hier hun heilzaam werk verricht. Natuurlijk zullen er wel ergens droogstoppels te vinden zijn wier gramstorigheid gewekt wordt door zulk een openlijk geëtaleerde herhalingsdrang, maar dat is onterecht.

Ik voor mij sta in dit geval volkomen aan de zijde van prof. Boogman. Iedere deskundige in de wetenschap, en ook iedere leek langzamerhand, behoort te weten dat 90 procent van de wetenschappelijke leveranties geregeld van fatsoenlijke diefstallen aan elkaar wordt gelijmd; in enkele gevallen noemt men de naam van de bestolene, in 95 procent van de gevallen niet. En Boogman heeft zelfs in genen dele gestolen, doch slechts met een zekere volharding van zichzelf geleend.

Daarbij heeft toch niemand enige schade ondervonden van zijn neiging tot recycling? Hadden wij dan soms naïevelijk telkenmale van prof. Boogman een origineel werk mogen verwachten? Integendeel, het valt slechts toe te juichen dat deze geleerde de zaken altijd meteen zo onverbeterlijk opschreef dat hij zijn formuleringen keer op keer kon gebruiken.

In der Wiederholung zeigt sich der Meister.