Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 22]

Brief uit Java
K. Ruys

‘Tusschen zijn gewaarwordingen door had hij gehoord tòch, de reuzige ademingen van den tropennacht, het heftige trillende gerucht van insekten, dat zich sidderend opstootte tot een wild en machtig deinend gesuisel. En plotseling in klaar besef vond hij het zóó vreemd en zóó zeldzaam, dit leven van hem in dezen zoo gansch ongewonen opgang der gebeurtenissen, dat hij zichzelf te betasten begon om zekerheid te hebben, om te voelen, dat hij nu wakker was en zich zelf, los van alle droomerij...’

Uit: Tropenwee, Henri van Booven (2e dr., blz. 67)

Colo, Midden-Java, 11 juni 1982

Beste Jan,

Voor 't eerst sinds mijn aankomst (twee weken geleden) voel ik me in staat om aan zo iets bewerkelijks als een brief te beginnen; niet omdat ik aan tropenwee lijd, maar omdat je zo'n bezigheid onder deze omstandigheden moet vergelijken met de poging om in een sauna droog te blijven. Van Booven heeft niet overdreven: de tropenkolder ligt als een tijger op de loer. Men is permanent ten prooi aan een geraffineerd samenspel van invloeden, dat nadenken bijkans onmogelijk maakt en in de plaats daarvan doet duizelen en raaskallen. Teruggeworpen op het bestaan in zijn meest elementaire vormen.

Hitte, ondoorzichtigheid van de hele gang van zaken en de permanente aanwezigheid van geïnteresseerden brengen je in een staat van algehele verlamming, waar alleen met een ijzeren wil en een verkoelend bad aan te ontsnappen is. Je hebt er geen voorstelling van. Op sommige momenten slaat de versloming zó hard toe, dat je zelfs gaat opzien tegen het aansteken van een sigaret of het optillen van een glas van de tafel, terwijl je een keel hebt als een emmer zand. Maar tegelijk het gevoel hebben dat je iets móet doen om de naderbij sluipende verveling te verdrijven. En dan nog zo'n fit kind naast je (ik heb een Indonesisch vriendinnetje) dat allerlei initiatieven ontplooit en je blijft vragen of je wel goed bent. Nee, ‘tidak sakit’ (= niet ziek), ‘only sloom’. Je kan niks, voor je uitstaren is het enige. En onderwijl krijgt de verstening van de bilpartij steeds vastere vorm, maar je doet er niks tegen. Tot het te uitputtend is geworden om te blijven zitten en je tien van die vloeibare ijsblokken over je kop gooit om het weer een half uurtje te kunnen redden.

De strijd tegen de slomitis, een bij deze geïntroduceerde tropenziekte. En tegelijk een ‘strijd’ om helderheid, om overzicht. Je kan 't vergelijken met de poging van een prachtig uitzicht te genieten terwijl er permanent vogels voor je neus vliegen. Je slaat wild om je heen, waardoor ze telkens voor even wegblijven of je probeert je erbij neer te leggen en verschuift je aandacht naar de vogels zelf in hun onvoorspelbare gefladder.

Dat klinkt negatief, maar ik begin te ervaren dat 't dat helemaal niet is. Alleen door me niet meer op een afstand op te stellen zal ik er op den duur iets van gaan begrijpen, zal ik iets van de dagelijkse realiteit hier kunnen ervaren. 't Werkelijke leven komt niet op je af, je zal er zelf naartoe moeten. En dat betekent concessies doen. Een ‘primitieve’ manier van reizen (toeristische centra mijdend) is een eerste aanzet. Maar die zal alleen z'n vruchten afwerpen als ik afstand doe van mijn behoefte aan privacy, als ik niet probeer koste wat kost mijn vertrouwde omgeving na te bootsen door me met niemand in te laten, de deur achter me dicht te trekken, de gordijnen te sluiten voor de gluurders, de insecten te verwijderen met insectensprays en de hitte te laten wegbrullen door de airconditioning. Want anders kan ik me net zo goed bij een reisgezelschap aansluiten. Wat bij aankomst in Jakarta overigens een zeer verleidelijke mogelijkheid is, want in die drakenmuil verlang je alleen maar naar een 5 sterren-De Luxe-suite en een peloton bedienden. Maar ik ben bang dat als je daar één keer aan toegeeft je zó afhankelijk wordt van de luxe dat je er niet meer wegkomt. Om je piekfijne, koele, insectenvrije hotelkamer te verlaten en die barre stinkende stadswoestenij in te trekken moet je wel een héél goede reden hebben. En wat doe je dan? Je neemt sightseeingtours, lekker comfortabel, en

[p. 23]

alleen als 't nodig moet stap je je bus uit. Er komen toch alleen maar bedelaars op je af en aan die wurgende hitte wen je toch nooit. Ik heb ze ontmoet, meneer Groenink, het echtpaar Hoekstra en consorten uit De kus van Wolkers. Ze waren blij als ze weer ‘thuis’ waren, in hun hotel ‘letje’, na zo'n afmattende rondtoer. Want daar wacht alles wat de harten begeren: een rijsttafel, een wayangvoorstelling, een Balinese dans (‘Allemaal authentiek, hoor! Je hoeft je hotel echt niet altijd uit om wat te zien!’), een lekkere douche in plaats van dat vreemde gegooi met zo'n waterbakje, de Hollandse krant van maar drie dagen geleden. Wat wil je nog meer? Wat móet je op je eentje als 't zo òòk kan?

En ondertussen maakt iedereen elkaar bang voor die dieven en bedelaars - ‘De kampong, daar kunt u niet in gaan, hoor, als westerling!’ - om maar een rechtvaardiging te vinden voor hun manier van reizen. Voor je 't weet durf je niks meer alleen en laat je alles maar over aan de Hollands sprekende reisleider die je door alle gevaren heenloodst. Je ervaart niet meer van Indonesië dan iemand in een lift van een warenhuis ervaart. O ja, je zíet wel veel, veel meer dan ik ervan zal zien, maar dat is dan ook wel het enige. Er zijn zelfs tours waar ze dagelijks aardappels met boerenkool te eten krijgen. Als 't maar vertrouwd is, dan is 't goed. Ze gaan tot het uiterste om je je gevoel voor eigenwaarde maar te laten koesteren. Nu is het ook weer niet zo dat ik elke luxe heb uitgebannen en me in een kartonnen hutje langs de spoorlijn lig te vermeien, of dat ik verschwartzt in een sarong over de straten marcheer, zoals sommige vergeelde hippies hier doen, maar voor mijn doen ben ik toch aardig aan het vorderen. Want als er iemand niet tegen hitte kan, als er iemand bang is voor insecten en reptielen en als er iemand last heeft van engtevrees, ben ik het wel. Niet dat 't me zonder zweetdruppels afgaat, maar ik slaap toch maar met lucifersdozen van kakkerlakken in m'n buurt, loop toch maar eventjes loodzware kilometers vol bij 35°C en laat me rustig met twintig anderen in een busje proppen waar hooguit plaats is voor tien.

Hoewel ik erbij moet zeggen dat de mensen 't je ook wel gemakkelijker maken. Aan de ene kant zo vriendelijk en nieuwsgierig dat je je warempel nog bijzonder gaat voelen ook (wat genoemde onwennigheden prompt naar de achtergrond doet schuiven), en aan de andere kant

[p. 24]

tolerant tot in het oneindige. Als je de enige bent die ergens moeilijk over doet is 't makkelijker relativeren.

Wanneer je je knarsetandend van opgekropte ergernis in zo'n busje hebt laten persen kijken ze je aan of ze water zien branden. Voor hen is 't natuurlijk allemaal even vanzelfsprekend, zoals 't voor mij vanzelfsprekend is dat er op een bank voor twee personen twee personen zitten. Hier zitten ze bij elkaar op schoot, bonken met hun hoofden tegen het dak, vallen van de banken, zweten zich een ongeluk, en dat vaak uren en uren achtereen. Je hoort geen onvertogen woord, sterker: je hoort ze praten en lachen alsof 't een plezierreisje is. Op 't laatst voel je niets meer van je sufgebonkte achterwerk en zit je je alleen nog maar te verwonderen.

En dan nog die overweldigende vriendelijkheid. Temidden van mensen die je nog nooit eerder hebt gezien voel je je in een minimum van tijd volkomen veilig, ook al versta je geen woord van wat ze zeggen. Contactbehoefte is hier nog niet iets waar je je voor hoeft te schamen, en dat is, in al zijn simpelheid, een ontwapenende ervaring. Je wordt aangeraakt. Zomaar. Uit gewoonte. Ze pakken je hand vast. Komen dicht tegen je aan zitten. Knijpen in je arm. Bevestigen constant dat je bestaat. Het meisje, met wie ik reis, vertelde dat kinderen hier vaak tot hun veertiende bij hun moeder in bed slapen. Misschien dat die aanrakingsgewoonte daar vandaan komt. In tegenstelling tot bij ons leren ze niet om zich alleen te kunnen redden, maar om in een gemeenschap te kunnen functioneren. Bij warme mama slapen in plaats van alleen in een spijlenbed. Afhankelijkheid is geen teken van zwakte. Integendeel. Van hoe meer mensen je afhankelijk bent, des te sterker je staat.

Voor ons iets onbegrijpelijks. Maar ook hier komen er steeds meer die er anders over denken, of beter: er anders over zouden willen denken. In contacten met beter gesitueerden en studenten (de enige groepen waarmee ik van gedachten kan wisselen; de anderen spreken geen Engels en ik geen Indonesisch) merk ik dat heel sterk. Vooral bij de studenten. Ze wringen zich in allerlei bochten om westerse allures te demonstreren, maar de manier waarop ze je benaderen past slecht bij het beoogde image. Je wordt besprongen. Geroemd. Aanbeden. Je bent Superman. Je weet alles. Je kan alles. Strelend, natuurlijk, maar ook verraderlijk. Je moet sterk in je schoenen staan om er niet onmiddellijk naast te gaan lopen. Het heeft ook iets van minachting. Je realiseert je dat 't ze niet werkelijk om jou kan gaan, als persoon, maar louter om een identificatiemogelijkheid. Je bent een ambassadeur van Het Westen - lustoord zonder weerga, waar geen mens hoeft te werken, waar iedereen zijn dagen in privézwembaden slijt, in sportwagens rondtoert en met willekeurig wie de liefde bedrijft.

Om je gunsten te winnen zetten ze zonnebrillen of koptelefoons op het hoofd, overladen je met tips over discotheken, restaurants met t-bone-steaks en plaatsen waar je de hallucinerendste middelen kunt kopen. Ze putten zich uit in laatdunkendheid als 't gaat over hun eigen land. Dat zullen ze op een goede dag zeker de rug toekeren en verruilen voor een plaatsje in het westers paradijs.

Nee, dan sta ik liever wat minder in het middelpunt. Ze bedoelen het allemaal hoogstvriendelijk, maar begrijpen niets, maar dan ook helemaal niets van je als je er anders over denkt. Ondertussen bieden ze wel je enige verbale contactmogelijkheid. Wil je dus iets van het ‘gewone’, zichzelf respecterende Indonesië leren kennen, dan is het spreken van de taal een eerste vereiste. Pas dan kan 't werkelijk beginnen. Pas dan is er van een confrontatie sprake. Dan kan je die brillen van je afslaan en de dorpen intrekken. Want daar gebeurt 't. In alle stilte. Dankzij die schat van een Lasmiani heb ik daar een begin mee kunnen maken. Kindertaal via het woordenboek, maar het is iets.

Wat kunnen de dingen toch wonderlijk snel veranderen. Nog geen maand geleden liep ik met projektmappen onder mijn arm door de ministeriële gangen, mijmerend over de armoede van de stakkers die nog geen rijksdaalder per dag te besteden hadden, die 't zonder stromend water moesten stellen, zonder electriciteit, zonder scholen, literatuur en bioscopen, en nu zit ik er zelf tussenin en verlang niets anders dan deelgenoot te worden van hun werkelijkheid.

Nee, armoede is iets anders. Iets wezenlijk anders.

Goed, hier laat ik 't bij. Ik hoop niet dat ik je verveeld heb. 't Was voor mij in elk geval prettig om 's tegen iemand aan te praten zonder gefronste wenkbrauwen voor me te zien.

Hoe is 't trouwens met je studie? Vordert je Van Booven-scriptie een beetje? Zie je nog weleens mensen uit mijn jaar? Hoe waren de reacties op mijn plotselinge afhaken? Ik ben benieuwd.

Mocht je zin hebben, dan zou je me binnen een maand kunnen schrijven naar Denpasar, Bali. Stuur je brief dan naar het hoofdpostkantoor (poste restante). Of anders naar Jakarta; daar kom ik in elk geval nog een keer langs.

Het allerbeste,

Edwin

p.s. Als je Jolande weer 's ziet, doe haar dan de groeten als je wilt?