Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 38]

± Chronologisch
D. Hillenius

Een meisje, heel lelijk, bolle ogen, vooruitstekende, niet sluitende lippen, maar nog zo jong dat ze zich niet bewust is dat ze lelijk is, gewoon gezond, vrolijk, en daardoor helemaal niet lelijk. Ik heb ook wel eens een volwassen vrouw ontmoet die lelijk was, maar die - uitzonderlijk - zich daar niet naar gedroeg en daardoor aantrekkelijk. Alsof het natuurlijk is om aantrekkelijk te zijn - voor de sexe die daarvoor gevoelig is. W.s. was dat secundair, dat betekent dat ze deze andere schoonheid veroverd had.

‘Je moet oppassen dat je er niet van bezeten raakt.’

‘Ik heb geen last van bezetenheid.’

‘Dat is altijd zo; alleen de omstanders hebben last van bezetenheid.’

Du-Perron-avond, georganiseerd door de Maatschappij van Letterkunde op wens van de prijswinnaar Oscar de Wit. Ik had oude Libertinagemensen verwacht. Van Leeuwen, Gomperts, van Galen Last, maar in plaats daarvan waren er veel oudere Duperronisten als Koets en Nieuwenhuys en van tegenwoordig Goedegebuure.

De heilige ernst, zo in strijd met het beeld dat ik van Du Perron heb. De verschrikkelijke kloof die zowel De Wit als Goedegebuure zien tussen de kwaliteit van Du Perron en het beste wat nu geschreven wordt. De Wit sprak ook herhaaldelijk over Du Perrons politiek engagement, maar was daarin zo vaag dat je er alle kanten mee op kon. Zowel De Wit als Goedegebuure zetten zich sterk af tegen Renate en Karel van het Reve. Gezeur om het ontbreken van Du Perrons invloed, terwijl juist Renate en Karel van het Reve me daar voorbeelden van lijken.

Du Perron werd afgeschilderd als een cultuurheros, terwijl hij zo duidelijk zijn beperkingen had: geen Engelse poëzie, geen Amerikaanse, eigenlijk alleen Franse en dan nog stoppend voor het surrealisme. Geen oog voor schilderkunst, geen oor voor muziek, geen zintuig voor theater. Dat hoeft ook niet allemaal - en ik vind Du Perron prachtig zoals hij is - maar dan moet je niet van iemands culturele veelzijdigheid spreken.

Ik lees een biografie van Stendhal, met bijzonder begrip voor zijn behoefte aan verliefdheid en de samenhang die er was met zijn creativiteit. Alter laat zien hoe de beste boeken van Stendhal improvisaties zijn, gekenmerkt door snel ontstaan (na hele lange draagtijd). Dat is misschien een reden waarom Nabokov zo tegen hem is. Bij Nabokov moet alles gepland zijn, geen ruimte voor - Freudiaanse - insluipsels, bij Stendhal just that.

Het vreemde is dat ze ook uitzonderlijke overeenkomten vertonen, o.a. in de relativerende terzijdes. Ik denk dat deel van Nabokovs animositeit - zowel tegen Stendhal als Freud - voortkomt uit zijn tegenzin om via zijn schrijfsels persoonlijk gekend te worden.

Jaren geleden, het was in de tijd dat Menten naar Zwitserland was gevlucht, zag ik op de televisie hoe Van Agt werd aangevallen door de PvdA-er Kosto en de VVD-mevrouw Kappeyne van de Coppello. De aanvallen werden steeds kwaadaardiger, zoals van honden die elkaar ophitsen. Duidelijk was de zucht om Van Agt te vernederen, niet formeel - want om tactische redenen wilde de PvdA geen motie van wantrouwen indienen - maar wel bijna lijfelijk. Politiek leek me dit alles erg onverstandig, omdat er geen enkel concreet doel mee bereikt werd en integendeel de mogelijkheden tot samenwerking tot een schurend minimum werden teruggebracht. Van Agt zei niets, bleef uiterlijk onbewogen, maar ik dacht toen dat als hij maar een gram menselijkheid in zich zou hebben hij vanaf dat moment uit zou zien naar wraak.

De formatie 1977 en het langdurig gemodder later, waarbij de PvdA enige malen misgreep bewezen dat van Agt inderdaad menselijk is. Juist de schijnheiligheid die hij zich een tijd lang kon veroorloven moet hem een geweldige voldoening hebben gegeven. Hoewel hij politiek en menselijk (twee verschillende terreinen) ver verwijderd is van mijn sympathie gun ik hem die triomf.

Boeiend stuk over de invloed van het gereformeerde verleden op 't Hart, Wolkers, Biesheuvel, Siebelink in de Haagse Post. Maarten 't

[p. 39]

Hart oppert de gedachte - in strijd met Freud, volgens welke God de uitgebreide projectie van een dominante vader is - dat de vader bekleed wordt met eigenschappen van God, en vandaar eerbied, angst, liefde etc.. Daarmee toont Maarten - al zei hij het w.s. alleen als gedachtenvariatie - zich nog steeds gelovig.

The Thirties, door hemzelf voor publicatie bewerkt dagboek van Edmund Wilson, is door velen lovend besproken. Alle besprekers hadden het in het bijzonder over de lange notities na de dood van zijn tweede vrouw. W.s. hebben ze allemaal in de index gezocht naar het betreffende stuk, en andere notities van latere herinneringen en dromen over haar. Die zijn inderdaad boeiend, roerend. Maar het grootste deel van het boek bestaat uit telegramachtige beschrijvingen van landschappen, gesprekken, zonder kraak of smaak, vingeroefeningen waar nooit een vleug inspiratie bij kwam. Onbegrijpelijk dat hij, die normaal zo kritisch was op zichzelf en anderen, deze saaie bladzijden heeft willen publiceren.

Naipaul is ondanks zijn grote kwaliteiten toch een vooral journalistiek gevoed auteur, gelovend in wat hij ziet en dat een precieze beschrijving daarvan de werkelijkheid raakt. Borges is voor hem een abstract speler met woorden. Alle diepzinnigheid die de vele commentatoren in Borges vonden zou nep zijn. Borges zelf zou daarom moeten lachen als hij de commentatoren vriendelijk dankt voor de diepten die ze in zijn werk ontdekken. Naipaul ontkent op deze manier eer belangrijke waarde van kunst, misschien ce enige waarde: de droom, de vormgeving van het onbewuste. Ook al zou het waar zijn - wat ik betwijfel - dat Borges zelf niets in de gaten heeft van de bronnen van geheim die hij met zijn schrijven raakt, dan nog blijft te verdedigen dan dát de waarde er van is. Denk aan al de uitleg, goed samenhangend en consequent, die Edmund Wilson kon geven van de namen in Dr. Zhivago, en Pasternak die beleefd te kennen geeft dat hem daar niets van bekend is. Misschien is dat zelfs een toe te voegen eis: dat de kunstenaar zelf op het moment van schrijven of ander maken niet in de gaten heeft waarom hij die woorden en beelden gebruikt. Bewuste beeldspraak kan een hulpmiddel zijn, maar als daarmee geen diepere lagen in de kunstenaar gewekt worden tot uiting, blijft het een oppervlakkig bouwprincipe.

Tegen de feministen en andere idealisten die menen dat wetenschap, met name de moderne biologische theorieën over de mens, allemaal verkapte, male, chauvinistic, capitalistic strategies zijn en dat ‘feiten’ (Vroon e.a.) altijd gekleurd zijn door degene die ze meent te zien: hoe moet je dan verklaren dat het enige goed gedocumenteerde geval van een geniale aap, die meer dan één waardevolle ontdekking deed, een jong wijfje is. De meeste onderzoekers die haar hebben beschreven - en haar culturele invloed - waren mannen, Japanse (= w.s. nogal traditionele) mannen. Is dit nu een geval van Kretenzer leugenaar?

Van tijd tot tijd ontmoet ik mensen die een absoluut verschil maken tussen waarom en waardoor, tussen daarom en daardoor. Als ik vraag wat het verschil is, dat bovendien in andere talen niet goed na te proeven is, krijg ik onbevredigende antwoorden. Voor iemand die overtuigd is dat alles een oorzaak heeft is er geen reden om een principieel verschil tussen deze twee vormen te maken. Ik word daarin ondersteund door Van Dale, die bij waarom noteert: ‘II wat antwoord geeft op de vraag waarom? reden of oorzaak.’ Het gaat om een schijnprobleem.

Later zag ik dat Van Dale inconsequent is. Bij omdat schrijft hij ‘Men gebruike omdat niet ter aanduiding van een oorzaak.’

Te verdedigen zou nog zijn dat men de vormen met om gebruikt als men niet de directe oorzaak noemt, maar a.h.w. een kortsluiting tussen begin en eindpunt van een causale reeks. Aangezien dat in onze zintuigelijke wereld bijna altijd het geval is zou men altijd (bijna altijd) de vorm met om moeten gebruiken.

Kort geleden hadden we in het Koninklijk Paleis een lezing van Kenzo Tange, een beroemd Japans architect. Aldo van Eyck hield een inleiding en daardoor pas wilde ik geloven dat die Japanner iets te betekenen had. Maar toen Tange zijn eigen verhaal hield (nauwelijks te begrijpen) kwam er twijfel. Mijn argwaan concentreerde zich om zijn ontwerp voor een nieuwe hoofdstad, ik meen voor Nigeria, midden in het niets. Een soort Brasilia zonder enig begrip voor de omgeving. Het had in deze vorm net zo goed kunnen staan in Japan als in Zuid Arabië, waar hij ook voor ontworpen heeft.

Een vrouw uit het gezelschap vroeg hem of het wel juist was dat hij zo weinig met de plaatselijke tradities rekening had gehouden. Tange antwoordde dat er helemaal geen architecturale tradities in West Afrika waren. De inboorlingen bouwden wat met modder en dat was alles. Pijnlijk voor Aldo die zo'n groot bewonderaar is van de fantastisch geboetseerde huizen, graanschuren, moskeeën waar Tange w.s. nooit nog van gehoord had.

Modieuze wetenschapscritiek vertelt ons dat onze waarnemingen beïnvloed worden door onze vooroordelen. Aan onze universiteiten

[p. 40]

worden zelfs in deze tijd van wurgende bezuiniging nieuwe formaties gecreëerd, o.a. voor vrouwenstudies, om te onderzoeken hoezeer het wereldbeeld bepaald is door de bevooroordeelde male chauvinistic blik van de meeste onderzoekers. Hoe men ooit nog een onderzoek op poten durft te zetten als men uitgaat van de veronderstelling dat je toch nooit iets kan waarnemen buiten de vooroordelen om, is een grote vraag. Of wil men gewoon het eigen vooroordeel plaatsen tegen het andere? Dan zou je ook geen onderzoek meer nodig hebben.

De Huizinga-lezing van Themerson heb ik in verkorte vorm in de NRC Handelsblad gelezen. Zijn voornaamste stelling/thema was dat tederheid biologisch bepaald zou zijn en agressie cultureel. Dat is natuurlijk wel aardig bedacht, maar de enige argumenten liggen in de wanhopige wens dat het zo is, omdat dat zou betekenen dat tederheid ondanks alle slechte omstandigheden onuitroeibaar zou zijn en dat agressie door een betere opvoeding zou kunnen verdwijnen. Zijn argumenten voor de erfelijke bepaaldheid van tederheid - dat het bestaat zonder dat daar wetten of regels voor zijn - gelden net zo zeer voor agressie. Voorzover wetten zich met agressie bezighouden gaat het om kanalisatie, afremming. (Dat geldt trouwens voor tederheid net zo.) Sommig soort idealisten, o.a. sommige feministen, ontkennen trouwens met klem dat tederheid aangeboren is, je kunt er gerust van af. Eén generatie zonder ouderlijk geknuffel (en ook zonder alle surrogaten, speelgoedbeesten, poppen, dweilen, zachte dekentjes, alle haren moeten ook regelmatig gemillimeterd) helpt ons van deze belasting af. (Soms denk ik juist dat dit soort idealisme het resultaat is van een dergelijke opvoeding.)

In The Collected Papers van Darwin komt al heel vroeg een leuk leesbaar artikel voor (1839) waarin hij schrijft over de betekenis van aardwormen voor de vorming van humus. Hij vermeldt netjes dat het zijn schoonvader, Wedgwood, was die hem op het idee bracht. Ook in zijn laatste boek (Over de vorming van teelaarde door aardwormen) wordt die correcte verwijzing gegeven.

Als je dit voegt bij wat we nu weten van de geschiedenissen met Wallace (Brackman) en Blyth (Eiseley), krijg je een toch wel heel ander beeld van Darwin, nl. dat van iemand die net als een gewoon onderzoeker zijn ideeën overal opdoet, een methodisch onderzoeker naar de waarde van die ideeën - als zodanig een belangrijk wetenschapper - maar zeker niet het uit het niets opkomende genie dat o.a. Dobzhansky in zijn inleiding tot de Papers in hem ziet.

Thérèse vertelde dat ze een gekregen grammofoonplaat opzette om te beoordelen. Na een paar maten wist ze al dat dit geen muziek was voor haar, maar omdat ze het onbeleefd vindt een plaat stop te zetten ging ze even een blokje om, tot de plaat afgedraaid was.

Er is regelmatig het geluid van een wielewaal, maar ik aarzel om de duidelijke spreeuwaccenten die er direct op volgen. In ieder geval is er ook een kievitspreeuw en een wulpspreeuw.

Het zal wel tijdens perioden van grote besmettingen zijn geweest. De ouders die in dichte samenhang met hun kinderen en elkaar leefden hadden meer kans te sterven dan kille woordhanteerders. Zo is het begonnen, de afstand, de hygiëne i.p.v. zinnelijkheid, manicheïsme, gereformeerdheid.

Het doet er niet zo veel toe of de genoemde neigingen erfelijk waren of cultureel. Culturele trekjes kunnen bijna net zo hardnekkig zijn als erfelijke. Maar het is waar, bijna in de vorige zin geeft hoop en áls culturele zaken kenteren kan een volledige verandering binnen een generatie plaatsvinden.

Het 5e deel uitgelezen van de Brieven van Virginia Woolf. Prompt daarop begonnen aan de biografie van Graves door Seymour Smith. Hoe frivool vaak en van de hak op de tak springend Virginia in haar brieven is, ze is zo'n superieure schrijfster dat de biograaf er ver door in de schaduw wordt gesteld. Doordat ik zo langzaam lees ben ik in zo'n brievenboek wekenlang bezig en ik merk hoe mijn dagen daarvan doortrokken zijn. Als het boek uit is - en dit was het laatste deel - voel je je verweesd en als je daarna aan een boek begint met noodzakelijkerwijs minder kwaliteit is dat een koude bezigheid. Daar komt bij dat Virginia ooit nogal minachtend over Graves schreef en ook al was ik twintig jaar of meer onder de indruk van Graves, nu vraag ik me af of dat terecht was.

Jacobs Room uitgelezen. Nog toen ik halverwege was zei ik dat ik alleen maar doorlas omdat ik haar brieven en dagboeken zo goed vind. Maar geleidelijk begon het boek toch te werken. De fragmenten die zo oppervlakkig lijken, inderdaad nooit iets vertellen van karakter, nooit een gesprek voluit, alleen stukjes van zinnen, stemmingen, werken tenslotte net als in het werkelijke leven waarin je ook nooit volledige verhalen krijgt. Toen ik plotseling, pas op de laatste bladzij, begreep dat Jacob gesneuveld was, was ik diep onder de indruk, alsof het om een goede bekende ging.

Natuurlijk ben ik overtuigd van de absolute causaliteit, dat er geen spontaniteit is, dat alles

[p. 41]

[p. 42]

zijn oorzaak heeft, toeval niet bestaat, in consequentie dat alles voorbestemd is, puur gedetermineerd. Het zegt me niets dat de bestudeerders van de kleinste deeltjes overtuigd zijn van onzekerheden, ontsnappingen aan de oorzakelijkheid. Het heeft in ieder geval geen betekenis voor de zintuigelijke wereld, waar biologen en gewone mensen zich mee bezig houden. Dáár is nog nooit een ontsnapping aan het causale aangetoond. Toch heeft het determinisme net zo weinig praktische betekenis als het solipsisme en om dezelfde reden. Beide komen neer op naamgeven, de werkelijkheid verandert er niet door en ook niet het gedrag wat men nog van plan is. Determinisme, fatalisme, solipsisme zijn doekjes voor het bloeden, in dat opzicht nuttig, maar ze voorkomen het bloeden niet.

Alles wijst er op dat de grote machten geen oorlog met elkaar beginnen, uit eigen belang. In ieder geval laten ze het niet na uit menslievendheid, gezien de bloedige daden die beide kanten volbrachten bij minder gevaarlijke tegenstanders. A priori staat vast dat de grote blokken niet even welvarend zijn. Statistisch zou dat al onwaarschijnlijk zijn, maar het is vrij simpel te constateren. Er zijn dus twee niet menslievende blokken, die niet even welvarend zijn. Conclusie: er zal nooit een bewapeningsevenwicht komen. De welvarendste zal de bewapening steeds hoger opvoeren omdat men weet dat de ander zal moeten volgen. Net zo lang tot de zwakste ziet dat hij de race niet kan volhouden. Dan wordt het gevaarlijk. Gezien de gewetenloosheid als het geen kwaad kan kun je verwachten dat de winnaar van de wapenrace de overmacht ooit zal gebruiken. Dat weet de zwakste ook en die kan dus in de verleiding komen om sneller in actie te komen.

Als je in een film ziet hoe een echtpaar, dat je eerste via verliefdheid tot huwelijk hebt zien komen, langzaam via overspel, verveling, neigt tot scheiding, bevangt je een treurig gevoel, duidelijk bewust dat dit niet goed is. Toch maak je die uit elkaar groeiingen mee zonder veel gevoel van rampspoed, behalve als het je zelf betreft of als je aandacht hebt voor kinderen. Maar in een film is de tijd zo gecomprimeerd dat je nog scherpe herinnering hebt aan de idylle van het begin. Overspel smaakt dan opeens vies.