Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 31]

De brief
Bernard Sijtsma

Het was een sombere, nevelige dag in januari. Mevrouw Winsius stuurde haar kleine auto behoedzaam de oprit bij haar bungalow in. De hele lange rit van Nijmegen naar huis had ze net zo behoedzaam gereden.

Dat kwam omdat ze kóókte van binnen. en als ze kwaad was, gekwetst, gekrenkt, diende ze extra voorzichtig te rijden en beslist niet toe te geven aan de impuls het gaspedaal zo diep in te drukken als maar kon. Ze wist uit ondervinding dat zoiets fatale gevolgen kon hebben. Ze reed ruim dertig jaar auto en had dus ervaring genoeg.

Ze remde, zette de auto op de handrem, draaide het contactsleuteltje om, opende het portier en klom zo snel ze kon de wagen uit. Ze haalde haar koffer en tasje van de achterbank, smeet het portier dicht en liep naar de voordeur. Daar ontdekte ze dat het sleutelbosje nog in de auto hing. Ze zette de koffer op de stoep en stampvoette van ergernis. Ze had er een hekel aan fouten te maken en kon soms uren dubben over het geringste falen.

Zij ijlde naar de auto, kwiek en vlug was ze met haar zeventig jaren, rukte het portier open, greep de sleutels, kwakte het portier weer dicht en ijlde terug.

Het huis was koud en stil. De staartklok in de hal, met de onverstoorbare tik, accentueerde die stilte.

Mevrouw Winsius zette de verwarming hoog, liep naar de woonkamer (‘salon’, zei ze zelf) en drukte de knop van de radio in. Hilversum Vier. Mozart. Een pianoconcert. Dat stemde haar niet milder, maar ze erkende dat het minder had gekund. Bartòk haatte ze bijvoorbeeld.

Zie liep naar de keuken. Vòòr alles moesten de planten water hebben. Ze had veel planten. Of ze er echt van hield, betwijfelde ze, maar het gaf haar een grote voldoening te zien dat de planten zich wèl voelden bij haar behandeling.

Zodra ze klaar was, ging ze aan haar secretaire zitten en haalde postpapier te voorschijn. Ze schreef met een kroontjespen, die ze bedachtzaam in de kristallen inktpot doopte. Iedereen roemde haar fraaie, zeer leesbare handschrift en ze schepte er behagen in ‘op schrijfsnelheid woorden te tekenen’, zoals ze het zelf noemde. Bij de brief die ze zonder uitstel moest schrijven, zou er van ‘tekenen’ niet veel komen, want ze had vliegende haast. Dat het leesbaar zou blijven: daar zorgde ze wel voor.

Maar ze zat direct al met een idioot probleem. De aanhef. Het kwam maar zelden voor dat ze met Lieve zoon begon. Bij de dood van haar man en bij de geboorte van de kleinkinderen Aletta en Jochem, had ze inderdaad Lieve zoon geschreven. Toen ze herstellende was van een niet-alledaagse ziekte, een keer: Lieve Willem. De geijkte aanhef was: Mijn beste zoon. En als haar humeur niet je dàt was: Beste Willem. Maar hoe ze nu moest beginnen? Ze wist het niet, want van binnen kóókte ze. Nog steeds.

‘Ransdaal, 28 januari 19..

Zoon,

Ik weet niet of het wezenlijk tot je door zal dringen, maar je hebt mij in mijn zeventigjarige leven een van de akeligste weekeindes bezorgd...’

Dat was niet goed. Ze legde de penhouder neer en leunde achterover. Vreemd. Het schrijven van brieven ging haar altijd moeiteloos af. Vooral als het om verwijtende brieven ging. De volzinnen kwamen dan als vanzelf. Aanklacht, het nodige sarcasme, het terechte aanwrijven.

De aanhef was goed. Zoon. Niet meer en niet minder.

‘Zoon,

Ik begrijp niet waarom je jezelf in dit afgelopen vreselijke weekeinde niet beter in de hand hebt kunnen houden. Uiteraard is het mij niet ontgaan dat je, vooral rond de maaltijden, de alcoholische dranken bepaald niet hebt gemeden, maar dat is voor mij nog geen...’

Ze gooide de penhouder neer. Het leek nergens op. Bovendien was Mozart afgelopen en nu was er een meneer bezig uit te leggen waarom Richard Wagner toen en toen, dat en dat... Ze stond op, liep vlug naar de radio en zette die af. Terug bij het schrijfblad. Een volgend vel:

‘Ransdaal, 28 januari 19..

Zoon,

Ik ben gekwetst en ten diepste geschokt naar

[p. 32]

huis teruggereden. Een aantal jaren had ik het idee, dat je nu, rond je veertigste, eindelijk enigszins volwassen was geworden, zodat je zou begrijpen dat ieder mens, óók je moeder dus, door het leven wordt gedwongen bepaalde dingen te láten (dingen die juist gedáán moeten worden) en bepaalde dingen te doen, die ze, achteraf, nu eenmaal beter niet had kunnen doen. Lieve help. Wat heb je mij dit weekeinde niet allemaal verweten. Ik heb maar één verwijt: dat je dit alles zo'n twintig jaar lang hebt verzwegen, en dat je jezelf niet één keer hebt kunnen dwingen eens openhartig met je moeder te spreken. Vòòr alles moet ik je duidelijk maken dat ik het je ten zeerste kwalijk neem dat je zo nadrukkelijk al je grieven in het bijzijn van Meta uitte. ‘Natuurlijk, want zij is mijn vrouw’, zul je zeggen. En toch, zoon, kunnen er kwesties in een familie spelen, waarbij het gewoon verstandiger is dat wat is aangetrouwd juist dáár buiten te laten.

En ga nu niet roepen dat ik onuitstaanbaar conservatief ben, want ik was vijftig jaar geleden, als vrouw, reeds heel wat vooruitstrevender dan menig sexegenote nú.’

Mevrouw Winsius leunde weer achterover. Tot nog toe was ze wel tevreden over haar tekst.

Maar dat vijftig jaar geleden. Lieve hemel, een halve eeuw geleden dus, twintig jaar was ze toen, een hàlve eeuw geleden, dat was toch onbegrijpelijk? De tijd ging snel. Een tot het bot afgekloven cliché. Maar, hoe dan ook, de tijd ging walgelijk snel. Onuitstaanbaar.

Ze was twintig in 1932, en wilde naar de Kunstacademie. Grote consternatie. Vader in alle staten... Mama in tranen. En zij, onnozel wicht: ‘Maar waarom zou ik als meisje niet de kans mogen hebben...’

En papa, wangen purper van woede, schrikwekkend van stem: ‘Een meisje Van Brixum dat náákte mènsen uit gaat tekenen. Nooit en te nimmer. Net zo goed kan ze een hoer zijn...’

Alsnog kromp mevrouw Winsius, vijftig jaar later, ineen. Hoer. Een woord. Nier meer dan een woord. Vandaag aan de dag wàs het ook niet meer dan een woord. (Gelukkig?) Woorden waren niet meer geláden, zoals toen. Men sprak ze onbevangen uit. In het openbaar. Radio. Televisie. Hoer, flikker, junkie, pot.

Ze doopte haar pen in.

‘Je verwijt mij dat ik, terwijl ik mijn uitgesproken sterke karakter méé had, in '33 geen bewuste keus heb gemaakt. Je verwijt mij dat ik toen, let wel, ik was éénentwintig jaar, geen weerstand heb geboden, en dat ik dus niet naar de Kunstacademie ging, maar een adspirantechtgenoot accepteerde, die mijn ouders mij, om het zo maar te noemen, opdrongen. De heer J.W. Winsius. Candidaat-notaris te Hasselt. Vraag je voor alles af wat jij gedaan zou hebben op die leeftijd. En hoe zou jij je kunnen voorstellen wat er met je gebeurt als je zwanger raakt? Ik wilde helemaal niet. Let wel. Francien is geboren, zonder dat ik er als het ware “aan mee deed”. Dat heb je mij ook verweten, dit weekeinde. Het eerste kind werd geboren, zonder dat ik...’

De telefoon rinkelde. Ze schrok er van. De telefoon rinkelde. Weer had ze een fout gemaakt: ze had, voor ze aan de brief begon, de stekker er uit moeten trekken.

Ze pakte de hoorn op. ‘Met mevrouw Winsius.’

‘Ik was vanmorgen al aan de deur. Met poelier Brands spreekt u. U hebt toch een gans besteld?’

Had ze dat? Had ze een gans besteld?

‘Een gans’, zei ze verbluft. Ze stak een sigaret op en inhaleerde diep. ‘Inderdaad eh... Brands’, zei ze koel. ‘Maar het komt erg ongelegen om nu over een gans te praten. Ik bel u later in de middag wel op.’

Ze legde neer en trok onmiddellijk de stop uit het contact. Woensdag kwamen de Ploegsma's eten. Vandaar die malle gans. Ze rookte en las het geschrevene haastig over. Misschien kon het beter, maar tot nog toe was ze tevreden.

‘Het eerste kind werd geboren, zonder dat ik er ook maar een seconde over had nagedacht dat ik voor het moederschap feitelijk niet deugde, heb je mij verweten. Hoe zei je het ook weer? “Geen wonder dat Francien nu, op haar vijfenveertigste, totaal verknipt is, man en kind verlaten heeft en van pure ellende op de lesbische toer is gegaan”. Ik zag dat Meta (die heel wat gevoeliger is dan jij vaak denkt) ineenkromp bij die afschuwelijke woorden. Wat een geluk, dat toen je kinderen naar beneden kwamen om aan te kondigen dat ze gingen tennissen. Aletta keek mij zorgelijk aan en Jochem gaf mij een kus op de wang. Ze moeten gevoeld hebben dat ik, uniek gebeuren, bezig was mijn zelfbeheersing te verliezen.

Geef in vredesnaam toe dat die bewering absurd is en dat het zeldzaam grof is zulks tegen de moeder van een dochter te beweren.’

Haar hand beefde. Ze stak een sigaret op. Zelfbeheersing. Het was een principe waarmee ze was grootgebracht, en wat ze ook haar kinderen had willen leren. Met weinig succes, kennelijk.

Wat haar het meest had dwarsgezeten in Franciens baby- en kindertijd, was dat ze domweg te arm waren geweest om een kindermeisje te nemen. Ze hadden een meid voor het grove werk, maar dat was het dan ook. Ze werd letterlijk onpasselijk van de vuile luiers en verafschuwde kleverige kinderhandjes, die wie

[p. 33]

weet waar aan hadden gezeten. Johannes had zich vaker met het kind bezig gehouden dan zij. Ze gaf het toe. En dan dat vreselijke Hasselt. En hij bléef maar candidaat. Ze kwamen niet weg. Ze wilde dolgraag naar Den Haag of Amsterdam. Groningen of Maastricht desnoods, als het maar geen Hasselt was.

Johannes was over het algemeen een vrij kalme man geweest. Maar hij had zijn driftbuien. Toen ze zich terecht beklaagde over het geldgebrek (ze wilde dolgraag op een korte herfstvakantie naar Luxemburg):

‘Dan vraag je je ouders maar om geld. Ze zijn immers rijk. Wat let je?’

‘Daar ben ik te trots voor. En dat zou jij waarachtig ook moeten zijn.’

‘Goed. Wéés dan trots en lamenteer niet eeuwig.’

Een dichtknallende deur. Zij in tranen. Francien, ze was toen drie, ook in tranen. Ze had die meid geroepen en die had het kind naar de kinderkamer gebracht.

Die zoon van haar leek wel gek. Ze had er nimmer een geheim van gemaakt dat ze zelf ook liever nog geen kind had willen hebben. En nu had hij dit weekeinde gedaan alsof het om een volstrekt nieuw onderwerp ging.

Mevrouw Winsius ging verder:

‘Goddank hèb ik mij beheerst. Ik heb je gezegd dat je je maar eens in ernst af moest vragen waarom je zo onmatig veel port en andere wijnen drinkt. Die opmerking leek mij heel gezond. En ik zag dat Meta dat ook vond. En dat je niet “de omstandigheden” en zeker niet míj moest gebruiken om je te kunnen verontschuldigen, maar dat je de oorzaak in eerste aanleg bij jezelf moest zoeken. Zonder al die wijn zou je zulke krankzinnige dingen over je zuster niet hebben gezegd. Ik geloof overigens absoluut niet dat het wel en wee van Francien je zo bezig zou houden. Je deinst er niet voor terug haar, en ook je broer, als excuus te gebruiken, ze tot een rookgordijn te maken waarachter je je eigen falen en mislukken kunt verhullen.

Ik heb mij nooit verbeeld een modelmoeder te zijn en ik heb dit ook nimmer gepretendeerd. Ook niet naar mijn kinderen toe. Maar, en je gestorven vader zal mijn getuige zijn...’

De deurbel. Afschuwelijk. Lang en aanhoudend. Als een alarm. Ze zou niet open doen. Mevrouw Wanda Winsius wàs er eenvoudig niet. Maar stel dat het de postbode zou zijn. Met een pakje. Met iets. Misschien een telegram vol verontschuldigingen van Willem.

Ze legde de pen neer en liep naar de voordeur. Ze loerde door het kijkgaatje. Een man in uniform. Leger des Heils. Een collecte of zo, nam ze aan. Ze haalde haar schouders op en ging terug naar de salon. Die man leek wel gek om op zulk een wijze aan te bellen.

Je gestorven vader zal mijn getuige zijn. Was dat niet al te dramatisch? Ze liet het staan. Haar zoon moest het maar eens goed in zijn oren knopen.

‘... ik heb mijn kinderen, voor zover dat in mijn vermogen lag, altijd goed willen verzorgen en ben mijn verantwoordelijkheid niet uit de weg gegaan.

Zondagochtend, bij de koffie, ik mag aanne-

[p. 34]

men dat je toen nuchter was, beweerde je in alle ernst dat ik, ná Francien, er hoe dan ook voor had moeten zorgen geen kinderen meer te krijgen. Ik was te onthutst om het hoe en waarom van die opmerking te kunnen overzien. Ik zei dus: had ik je vader soms het bed moeten weigeren? Had ik mij soms door een dubieus vrouwmens moeten laten aborteren? Jullie werden geboren. Dat was onvermijdelijk.

Nu ik aan mijn secretaire zit, weet ik wat ik met jouw opmerking aan moet. Omdat jij zelf een kwelling van je bestaan maakt, verwijt je mij dat je bestaat...’

Ze stak weer een sigaret op.

Dat nam niet weg dat ze inderdaad geen kinderen had moeten krijgen. Haar mond werd een dunne streep. Ze had weinig liefde van Johannes ondervonden. In de eerste tien jaar van haar huwelijk had ze gehunkerd naar meer aandacht en tederheid. Ondervinden dat hij van haar hield. Maar hij was zo saai en zo stijf en zo fantasieloos. En zijn werk slokte hem helemaal op. Ze had dikwijls gedacht dat hij er eigenlijk te dom voor was. Dat een wat intelligenter mens alles drie keer zo snel kon doen.

In bed werd hij bepaald nog niet een hartstochtelijk minaar. Maar in de aandacht die hij aan haar schonk, herkende ze iets van dat waar ze zo naar hunkerde. Dus had zij zo vaak het kon het initiatief genomen.

‘Tja, en daar komen kindertjes van’, zei ze hardop. Was dat sarcasme? Ze wist het niet.

In de zomer van '37 had hij eindelijk zijn notariaat gekregen. Een groot dorp in de buurt van Rotterdam. Zelden had ze zich zo opgelucht en tevreden gevoeld. Weg uit Hasselt.

Tot Willem in februari '40 werd geboren ging alles tamelijk goed. Ze kon een kindermeisje nemen. Ze kon korte reisjes maken (alleen) naar Parijs en Wenen. Weliswaar bleef er het eeuwige geldtekort, maar Johannes wist dat praktisch en mentaal aardig op te vangen.

In mei '39 werd ze dus zwanger van Willem. Dat haalde een streep door de rekening, want ze had allerlei plannen. Nu ze Francien niet meer hoefde te verzorgen en ze wat meer geld in handen had, wilde ze lessen gaan nemen bij een portretschilder in Amsterdam, die erg in de mode was en die ze op een partij bij haar ouders had ontmoet. Instinctief hadden ze zich direct tot elkaar aangetrokken gevoeld.

‘We hebben dezelfde golflengte’, had Jasper opgemerkt. En bij haar verklaring dat ze zelf vond dat ze talent had: ‘Dat zou me helemaal niet verbazen. In ieder geval móét ik je eenvoudig op het doek zetten.’

Mevrouw Winsius stond op, liep naar de keuken en schonk een glas koude melk in. Ze dwaalde hopeloos af. Die geschiedenis met Jasper had niets, maar dan ook helemaal niets met deze brief van doen.

Saaie mannen, en Johannes wàs saai, drijven hun vrouwen vaak tot wanhoop en dus in de armen van een andere man. Maar het was geen ordinaire vrijage geweest. Goddank niet. Het was iets verhevens, bijna iets mystieks geworden. Ze wist dat ze reeds zwanger was, maar het deed er niets toe. Het werden wonderbaarlijke zomermaanden. Jasper vond oprecht dat ze uitgesproken talent had. In de winter zou hij haar les gaan geven. In september begon zich haar zwangerschap af te tekenen. Zelf had ze toen ieder contact verder vermeden. Ze had haar melk op en keerde terug naar de secretaire.

‘Omdat jij zelf een kwelling van je bestaan maakt, verwijt je mij dat je bestaat.’ Het klonk hard. Geen woord zou ze veranderen.

Het was de waarheid.

‘Je zelfbeklag en zelfmedelijden ben je nooit eens als een màn te lijf gegaan. Ik verdenk je er van dat je het heerlijk vindt jezelf te kwellen, en het net zo heerlijk vindt daar schuldigen voor aan te wijzen. O.a. ik, je moeder. Maar werken aan jezelf? Iets doen aan jezelf? Het komt niet in je op.

‘Terwijl u mij reeds droeg’, riep je pathetisch uit (en ik zie weer Meta's grote ogen), ‘zette u schaamteloos uw verhouding met die kunstschilder voort.’

Verhouding. Hoe kon je het zo smerig laten klinken. Vooral omdat Meta getuige was, ben ik blij dat ik de tegenwoordigheid van geest had je duidelijk te maken dat vrouwen als ik geen ‘verhoudingen’ hebben. Maar hoe kon ik je duidelijk maken dat dit hemelhoog boven het stoffelijke, het lichamelijke uitsteeg? Jij, die zo gevoelig bent, zo ontvankelijk, zoals je zelf altijd beweert, begreep er geen snars van. Pas maar op: want in Meta's ogen zag ik herkenningen.

Eens heb ik je, openhartig, uitgelegd dat ik het was die met pijn in mijn hart en in mijn ziel een wanhopige Jasper voorgoed had weggezonden, omdat ik mijn taak als vrouw en moeder maar al te goed kende. Moet ik nu spijt hebben van die openhartigheid omdat jij, ruim twintig jaar later, jouw burgermansmoraal hanteert?

Met ‘schaamteloos’ zul je wel bedoelen dat praktisch iedereen de situatie kende. Zelfs je vader. Ik kan niet anders zeggen dan dat daarin het bewijs ligt van mijn stellingen dat hetgeen er tussen Jasper en mij was, de menselijke maatstaf brak. Vrijwillig heb ik je dit alles een jaar of tien geleden uitgelegd. Ik heb je toen ook verteld dat ik in de herfst van '39 precies hetzelfde tegen je vader heb gezegd.

Hij was een man van weinig woorden. ‘Ik dank je voor je openhartigheid. Laten we nu naar de geboorte van ons kind toe leven.’ Dat was zo ongeveer alles wat hij zei. Misschien was mijn liefde voor hem praktisch over. Maar er

[p. 35]

kwam iets anders voor in de plaats: achting. En dat gevoel is Goddank tot aan zijn dood toe zo gebleven. Ik zou willen, en je kent mij goed genoeg om te weten dat ik het meen, dat ik voor mijn oudste zoon nog eens eenzelfde gevoel van achting zou kunnen hebben. Niet omdat ik hem niet lief zou hebben, maar omdat ik er het bewijs in zou zien dat hij eindelijk een màn is geworden. Nu kun je natuurlijk weer zeggen dat ik alles op jou projecteer: ik wil je zowel liefhebben als achten, omdat mijn verhouding met je vader enz. enz.. Ik heb er maar één woord voor: onzin. Aangezien je mijn kind bent, houdt dat zonder meer in dat ik je liefheb. Daarmee is niets aan de hand. En zodra ik achting voor je kan voelen, weet ik dat je in evenwicht bent. En dat is de voorwaarde tot enig geluk. Ik ben inmiddels oud genoeg om te weten dat het zo inelkaar steekt.’

Mevrouw Winsius legde de pen neer, stond op, liep traag naar het grote raam en staarde de tuin in. Het was eind januari. Somber en nevelig. In de tuin viel niets te beleven. Er waren zelfs geen vogels. Roerloos stonden coniferen en jeneverbesstruiken.

Ze perste haar nagels in haar handen tot het pijn deed. Ze wist het maar al te goed: de oudste, Francien, was mislukt en gestrand. Pieter, de jongste, was een lieve jongen, maar zeldzaam oppervlakkig en een losbol. Willem, intelligent, gevoelig, talentvol architect èn een toegewijde vrouw en twee prima kinderen. Alles wàs er om van hem een gelukkig mens te maken. En hij was het niet. Het leek wel alsof hij het vertikte gelukkig te zijn. De beste eigenschappen van zijn vader en van haarzelf vond je bij hem terug. Waarom in vredesnaam dat absurde zelfbeklag?

Hij was in februari geboren en in mei stond Rotterdam in brand. Vanuit hun dorp een vreeswekkende aanblik. Daarna de ellendige bezetting. Oorlog. Je kon het land niet uit. Zij, die zo graag had willen reizen. Kleurloze vakanties op de Veluwe en in Friesland. Maar het kind had er geen weet van. Het kind had nergens last van. Het was een blijmoedige kleuter. Het kwam ook niets te kort. Zelfs in de hongerwinter hadden ze niet ècht gebrek geleden. Melk en eieren van de boeren, die de notaris zeer respecteerden. En mama, in Blaricum, scheen over een gigantische conservenvoorraad te beschikken.

In oktober '43 werd Pieter geboren. Vanaf toen was haar huwelijk een tragedie geworden. Johannes beschuldigde haar hardnekkig van ontrouw. Ze had in Den Haag een officier leren kennen. Ze wist nauwelijks meer hoe het in z'n

[p. 36]

werk was gegaan. Paul. Een Oostenrijker. Een kunstschilder. Een artiest in uniform. Een groot kind. Hij haatte de oorlog en alles wat er bij hoorde. Bij haar had hij troost gevonden. En zij bij hem. Dat was alles. Iemand moest hen gesignaleerd hebben en het aan Johannes doorverteld.

Ze huiverde nog steeds als ze aan de scène dacht.

‘Een mof’, had hij geschreeuwd. ‘Je mag me alles aan doen, en je doet het ook, maar dit is het einde.’

Vergeefs had ze gepoogd hem uit te leggen dat het een Oostenrijker was. En een kunstenaar.

‘Denk er goed aan: we gaan nooit echtscheiden. Maar in dit huis leven we voortaan gescheiden.’

‘Belachelijk’.

Toen had hij haar een klap gegeven. De enige die ze ooit van hem had gekregen. Het werd een naargeestige tijd. De bevrijding, die heerlijke bevrijding bracht geen verandering in de situatie. Papa stierf. Mama werd ziek en stierf ook. Zij was de enige erfgename. Maar er veranderde niets. ‘Johannes was niet te koop.’ Zo drukte hij het uit. Misschien was het vreemd: maar ze wilde hem terug. Het was haar innigste wens bij hem te horen.

In ieder geval was er geld voor modelscholen en modelopleidingen voor de kinderen. En er was geld voor heerlijke reizen. Alléén, en toen de kinderen groter werden ook met hen. Johannes ging niet mee. Een onmogelijke man. Toen Francien en Willem groter en ouder werden, bleek het steeds moeilijker verborgen te houden dat het huwelijk een schijnvertoning was. Geen van de kinderen had ooit partij getrokken. Zij had daar veel meer last van gehad dan Johannes. Die onmogelijke man.

Ze ging terug naar haar pen en schrijfpapier. Driftig doopte ze in.

‘En dan je halsstarrig volhouden dat ik voortdurend bezig geweest zou zijn jullie voor mij te winnen en van je vader te vervreemden. Ja, en dat ik zulks dan op zeer geraffineerde wijze gedaan zou hebben. Ik ben verbijsterd. Zelfs Francien is nog niet op zo'n bespottelijk idee gekomen. Als echtgenoot heeft je vader zich altijd zonderling gedragen. Hij deed zijn best een goed vader te zijn. Maar hoe kon dat lukken als hij het bestaan van de moeder van zijn kinderen praktisch negeerde? Ik heb jullie altijd respect voor jullie vader bijgebracht en in kwesties van opvoeding week ik nimmer van zijn lijn af. Dat kun jij weten.

Ik ken mijn zwakheden en tekortkomingen maar al te goed. Ik heb fouten gemaakt. Ik ben nu zeventig jaar...’

Mevrouw Winsius stokte. Ze schudde krachtig het hoofd en stak een sigaret op. Ze hoestte. Ze vond het ineens bijzonder onrechtvaardig dat ze op haar zeventigste als het ware werd gedwongen dit allemaal op papier te zetten.

Ze kreeg het voor elkaar al het geschrevene nog eens rustig over te lezen. In elke poging tot weerlegging, tot rechtvaardiging, proefde ze iets onwaarachtigs.

Ze stak al weer een sigaret op en hoestte.

En toch, en toch... Zó was haar leven verlopen. Er was niets aan te doen. Ze had niet anders gekund.

Ze stond op.

Flegma en zelfbeheersing. Dáár ging het om.

Ze nam de beschreven vellen en verscheurde ze. Ze ging weer zitten, pakte een correspondentiekaart en schreef:

‘Ransdaal, 28 januari 19..

Mijn beste zoon,

Je hebt dit afgelopen weekeinde dus grondig je hart gelucht. Ik heb begrepen dat dit eenvoudig mòèst. Ik zie het, hoe dan ook, als een bewijs van vertrouwen in mij. Alle bittere woorden ten spijt. Ik hoop dat er zich spoedig een gelegenheid zal voordoen, waarin jij en ik dit alles nog eens grondig kunnen bespreken. Misschien zouden we sámen eens een korte reis kunnen maken?

Groet Meta en de kinderen hartelijk s.v.p.

Je liefhebbende moeder.’

Ze pakte een envelop, zette naam en adres in blokletters, plakte de juiste postzegel er op en sloot de envelop. Nu eerst die poelier bellen en dan naar de brievenbus.