Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 8]

Hoogovens, Nederland en de staalcrisis
E. Damen

Omdat ze in 1968 vijftig jaar bestonden, gaven Hoogovens toen een boek van meer dan 700 bladzijden uit, waaraan sinds 1964 was gewerkt, dus in een periode dat ze geld genoeg hadden. Tegen dat ze in 1993 vijfenzeventig jaar bestaan, is er misschien weer geld genoeg, maar nu ze in 1983 zogezegd de pensioengerechtigde leeftijd hebben bereikt, is zuinigheid het parool, al kon er dan toch gelukkig nog 'n aardig boekje af: Staal aan zee, voortbouwend op een oud motief dat eigenlijk al zo oud is als Hoogovens zelf.

Het was in 1918 een tamelijk revolutionaire gedachte om een staalfabriek te bouwen, ver van de kolen en ver van de ertsen, maar ook (tamelijk) ver van de verbruikers, zeker van de grote buitenlandse verbruikers die auto's maakten en zware machines, aan de Ruhr en in de Borinage. Het was de zee, die de Hollandse zakenlieden van die tijd fascineerde en die in zijn rusteloosheid aansloot op het volkskarakter. Dat volkskarakter had historisch weinig op met nauwe relaties tussen de Staat en het bedrijfsleven, maar een van de grote doorzetters van het hoogovenproject, H.J.W. Wenckebach, had altijd in nauw contact met de overheid gestaan, wier dienaar hij o.a. als directeur van de Staatsmijnen in Limburg was geweest. Hij begreep dat een ambitieus investeringsproject als een ijzer- en staalfabriek zúlke bedragen zou vergen dat het zonder overheidsdeelneming niet zou gaan. De directeuren van het bankwezen en andere financiële instellingen in het Nederland van eind negentiende, begin twintigste eeuw waren geen denkers in industriële innovaties, zo ze al aan iets anders dachten dan aan winst-per-aandeel en dan bij voorkeur van handels- en scheepvaartondernemingen. Industriële visie was er niet.

Zelfs de industriële ondernemers van de tijd rond de eeuwwisseling waren uiterst bedachtzaam: grote kassen stonden voorop. Toen in de jaren twintig de toenmalige Staatsmijnen in Limburg een enorme chemische industrie opzetten, waren er in hun eigen kring nog volop mensen die het maar 'n riskante geldsmijterij vonden. Over de zin van investeringen als nationaal-economische activiteit, naast de aantrekkelijkheid van enig privaat-economisch profijt, werd het algemene denken pas helderder na de crisis van de jaren dertig, na Keynes en na de Tweede Wereldoorlog; er was heel wat hersenspoeling voor nodig geweest.

Misschien was die gedachte van een gemengde economie van private sector en overheid - achteraf bezien - wel een van de belangrijkste sociaal-economische aspecten van de stichting van de Kon. Ned. Hoogovens en Staalfabrieken in IJmuiden. Er is namelijk sinds 1918 een duidelijke relatie geweest tussen de sociaal-economische geschiedenis van Nederland en de geschiedenis van Hoogovens. Als er af en toe wat mis ging, was de nationale schade aanzienlijk, maar als er een gunstige ontwikkeling viel waar te nemen, was de bijdrage aan het nationale inkomen (de volkswelvaart) niet gering. Nu is er dan de periode van het handophouden, maar dat gaat dan om ondersteuning, niet om consumptieve bijstand: het miljard uit de algemene middelen voor Hoogovens moet worden terugverdiend en terugbetaald (met rente en/of dividend).

Duitsland

De plaats van Nederland in Europa en de structuur van zijn economische activiteiten maakten historisch een Nederlands-Duitse relatie onvermijdelijk. Als handelsland nam Nederland altijd een flinke portie van de Duitse in- en uitvoer voor zijn rekening. Rotterdam mag wel de ‘trotse Maasstad’ zijn, het is ook het eindpunt van de Rijn - of het beginpunt - en van de Ruhr, waar een massa Nederlandse agrarische produkten naar toe plegen te worden vervoerd.

De Nederlands-Duitse relatie vond al vroeg een parallel in de relatie tussen Hoogovens en de Ruhr. Aan de relatie van Hoogovens met de Vereinigte Stahlwerke heeft Hoogovens in het verleden betrekkelijk weinig plezier beleefd. Ze hielden er na de Tweede Wereldoorlog wel een belang aan over in het aandelenkapitaal van (na hergroeperingen) Hoesch AG (14,53 procent en nu gewaardeerd op 34,6 miljoen gulden). Met dat belang als basis kwam in 1982 Estel tot stand, de samensmelting van Hoogovens en Hoesch. Vennootschappelijk waren er voor een

[p. 9]

volledige fusie weliswaar nog enkele bezwaren met juridische en fiscale achtergronden, maar in industriëel opzicht was het een ‘Europese fusie’ waarvan toen beide partners zich heel wat voorstelden. In hoeverre zowel het lukken als het latere mislukken van de fusie toe te schrijven is aan menselijke managementelementen, is moeilijk na te gaan. Zeker is achteraf dat de bestuurders, die in de jaren zeventig de fusie tot stand brachten, internationale industriële visie bezaten en geen politieke ambities hadden. Zeker is ook dat indertijd een oude Hoeschbaas aftrad die het niet zag zitten en het niet wilde.

Zeker is ook dat na de ontvlechting van Estel bij Hoesch mensen verdwenen zijn (o.a. vroegtijdig pensioen) die voor het Estelconcept zo warm waren gelopen dat ze zelfs Nederlands hadden geleerd. Bij de diverse pogingen tot herstructurering van de Duitse (Ruhr)staalindustrie werd het duidelijk dat persoonlijke, politieke en regionale ambities het optimaal functioneren van het Estelconcept in de weg stonden. Dat Hoesch het boekjaar 1982 afsloot met een kleine winst, terwijl Hoogovens dat jaar nog ruim honderd miljoen gulden verlies moest afboeken, berust op vier opmerkelijke elementen. In de eerste plaats is het een kwestie van boekhouden, zonder dat nu meteen aan ‘cosmetic accounting’ behoeft te worden gedacht. In de tweede plaats behoren tot het Hoesch-concern een aanzienlijk aantal goedlopende verwerkende industrieën die hun staal van Hoesch betrekken. In de derde plaats heeft Hoesch belangrijke voordelen gehad van enkele duizenden programma's in de Bondsrepubliek, die tot een ondersteuning van de industriële activiteit hebben geleid die meer dan 100 miljard heeft gekost. Ten slotte was een machtige vakbeweging aan de Ruhr sterk op de hand van Hoesch, terwijl in Nederland de vakbeweging ten opzichte van Hoogovens nog sterk wordt gedragen door de onzalige polarisatiepolitiek van de jaren zeventig.

Fundamentele verschillen in uitgangspunt bij de vakbeweging in een oud industrieland en de vakbeweging in een oud handelsland komen daarbij tot uiting. De Nederlandse vakbeweging ‘haalt er uit, wat er (nog) in zit’, terwijl de Duitse, met uitzondering van die van het overheidspersoneel, vooruitziet naar de (mogelijke) welvaart van morgen.

Overleven

Op het moment gaat het zowel voor Hoogovens als voor Nederland om het overleven. Het huidige politieke bewind van het Koninkrijk wordt vrijwel volledig in beslag genomen door terugdringing van loonkosten en financieringstekort, maar bij Hoogovens gaat het om de rentabiliteitsmarges. Het eigenlijke bedrijfsresultaat was in 1982 ondanks het bar slechte staaljaar weer positief (162 miljoen gulden), wat neerkomt op 2,7 procent van de omzet van circa zes miljard. Maar het netto-resultaat (o.a. na betaalde rente van ruim driehonderd miljoen) was bij een verlies van 106 miljoen gulden (minus) 11,5 procent van het eigen vermogen, zodat bij herhaling van dergelijke verliezen de financiële middelen als sneeuw voor de zon zouden wegsmelten en daarmee verdere innovatiemogelijkheden, zodat de in 1982 begonnen afbouw van de produktiecapaciteit met de afbraak van één hoogoven zich dreigt voort te zetten. De staalproduktie is in 1982 al met ruim 20 procent verminderd en zoiets kun je maar vijf keer doen. Van de hele concern-omzet aan derden bestaat meer dan de helft nog altijd uit staal, hoewel het belang van de diversificaties van jaar tot jaar toeneemt (zij het met tegenvallers zoals Demka). Het belang bij export is aanzienlijk, want van de omzet gaat niet veel meer dan een kwart naar Nederland en dat aandeel is tamelijk stabiel. In de export ondervindt Hoogovens veel protectionistische tegenwerking (Amerika).

Dat er tijdens een conjuncturele recessie sprake is van dalend staalverbruik ligt voor de hand. In hoeverre er echter bovendien sprake is van een structureel overschot aan produktiecapaciteit voor staal is nog niet helemaal duidelijk. Op het moment is er voor de Europese Gemeenschap sprake van een ‘crise manifeste’ (terminologie van het Verdrag op de EG, resp. EGKS) en daarom is de Europese Commissie er op uit de staalproduktiecapaciteit in Europa te reduceren, waarna het in 1984 afgelopen zou moeten zijn met het verstrekken van nationale subsidies aan de staalindustrie.

[p. 10]

Het is tot dusverre niet gelukt voor de tienduizenden werkkrachten die door de staalindustrie werden uitgestoten ander en/of zinvoller werk te vinden. Met dat probleem wordt niet alleen Hoogovens geconfronteerd, maar de hele westerse industriële maatschappij en wellicht binnenkort Japan ook. Vroeger konden bedrijven overleven zo lang ze ten minste de afschrijvingen verdienden. Tegenwoordig komt daar meer bij kijken. Om te overleven zijn er herstructureringen nodig, waarvan de kosten boven de afschrijvingen uitgaan. De vrij recente jaarcijfers van Unilever - toch een rendabele onderneming in een weinig problematische sector - lieten al zien dat de cash-flow (winst plus afschrijvingen) alléen niet meer voldoende is om aan de gang te blijven. Er komt nog een stuk winst aan te pas. Als die winst er dan niet meer is, gaan de overlevingskansen hard achteruit. In die bedreigde positie zit niet alleen Hoogovens, maar het hele westerse bedrijfsleven. Hoe moeilijk en moeizaam het dan is een onderneming van de rand van de afgrond te halen, heeft de sanering van VMF-Stork laten zien.

Bij VMF-Stork lukte het met creatief management en uithoudingsvermogen bij de vakbeweging. Bij een scheepsbouwer als Van der Giessen-De Noord lukte het ook met kunde, maar bij Rijn-Schelde-Verolme ging het mis omdat de problematiek te complex was; het was daar niet alleen een kwestie van management dat niet tegen zijn taak was opgewassen (en voorbereid). Bij Hoogovens moet inventief management optornen tegen een structuurprobleem dat op zijn gunstigst niet helemaal doorzichtig is: heeft het westerse staal een toekomst? Wat in de jaren voorafgaand aan de oprichting in 1918 een vraag was die de bedachtzame financiers, de overheid en veruit de meeste ondernemers met huivering vervulde, is nu actueel geworden door recessie, sociale politiek en derde-wereldpositie. Zal het staalverbruik per hoofd der bevolking in de komende tien jaar verder dalen, hoewel de wereldbevolking vermoedelijk van vier naar vijf miljard groeit? Dat weten we niet en dat kunnen we eenvoudig niet weten, terwijl we in ieder geval hebben geleerd dat je met schijnbare ‘trends’ bijzonder voorzichtig moet zijn. Het is altijd zinvol om optimistisch te zijn, maar als je met een modaal inkomen in Heemskerk in een eigen huisje woont met een hypotheek van een ton, verdwijnt dat optimisme alras wanneer je bij Hoogovens moet ‘afvloeien’ omdat ze in Korea staal kunnen maken voor 'n krats.

Staal aan zee

Nog altijd wordt bij Hoogovens hoog opgegeven van de voordelen van de vestiging aan zee, die ook door veel Duitse staalbedrijven als een ‘Standortvorteil’ wordt beschouwd. Toch verdedigde een der Duitse voorvechters van de fusie van Hoogovens met Estel de stelling, dat bij de staalbedrijven rond 80 procent van de produktie werd afgezet binnen een straal van 100 tot hooguit 150 kilometer rond de walserijen. Voor Hoogovens ligt dat percentage binnen een dergelijke kring bij ongeveer 20. Bij de oprichting van Hoogovens was er een inspirerend voorbeeld in Lübeck, maar Lübeck is tegenwoordig meer bekend vanwege zijn marsepein dan vanwege staal. De voordelen in IJmuiden moeten komen van de gemakkelijke en relatief goedkope aan- en afvoer voor grondstoffen en produkten over het water. De grondstoffen liggen ver weg en de afnemers meestal ook, zodat het de vraag is of de voordelen van 1918 ook in 1988 nog bestaan.

Vervolgens is er het probleem van de Europese Gemeenschap. Die gaat langzaam maar zeker ten onder in bureaucratie, juristerij, protectie en geldgebrek. Het beginsel van de ‘marché commun’ wordt juist op het terrein van de drie grote probleemgebieden (kolen, staal, landbouw) dagelijks geweld aan gedaan. Ongetwijfeld zijn er sinds de Verdragen van Parijs en van Rome op de EG en de EGKS vrijheden gekomen, betrekkingen verbeterd en handelswegen opengelegd. Of die internationalisering en die grotere verkeersvrijheid in de welvaartsjaren 1955 tot 1975 niet evengoed zonder de EG zouden zijn ontstaan, is achteraf niet te bewijzen of zelfs na te gaan, maar wel in hoge mate waarschijnlijk.

Mogelijk ligt hier bij agrarische produkten de zaak iets anders dan bij industrieprodukten, maar ook daar is in ieder geval evenveel overproduktie(capaciteit) als bij staal, terwijl het in stand houden van het systeem een verschrikkelijke hoop geld kost, zodat de EG met al het idealisme toch van de ene crisis in de andere rolt, annex de daaruit resulterende belachelijke nachtzittingen van ministers in Brussel. De verdediging van de EG ligt in de eerste plaats bij een paar duizend ambtenaren die er een zeer goede boterham aan hebben, en verder bij een handvol politici en hun begeleiders die op het bestuur van de Gemeenschap in feite geen reële invloed uitoefenen. De moed van een echt-kritische analyse hadden alleen de Britse socialisten, maar hun afwijzing van althans de Gemeenschap in haar huidige structuur hebben ze daar politiekemotioneel verziekt, zodat hun bezwaren geen gewicht in de schaal leggen. Het concept was grandioos toen Robert Schuman er (voor kolen en staal) na de Tweede Wereldoorlog mee voor den dag kwam, maar de praktijk en de ontwikkelingen zijn erbarmelijk. Naarmate de feitelijke mislukking van de Gemeenschap zich meer naar buiten gaat openbaren, zal de strijd om het bestaan voor een in wezen volkomen gezond en

[p. 11]

goed geleid bedrijf als Hoogovens moeilijker worden. Wat Hoesch sinds de ontvlechting voor zichzelf in de wacht wist te slepen is in dit opzicht zeer illustratief.

Conjunctuur

De staalindustrie is in hoge mate conjunctuurgevoelig en Hoogovens heeft dat 'n paar maal ondervonden in de afgelopen 65 jaar, zowel ten goede als ten kwade. Na de kleine recessies van de laatste veertig jaar is toen de grote recessie gekomen, die niemand had voorzien en waarop niemand had gerekend. De conjuncturele misère heeft inmiddels de afmetingen bereikt van de crisis van de jaren dertig. De misère is uiteraard anders doordat ze van een veel hoger welvaartsniveau uitgaat, maar de politieke aanpak is weinig beter dan in de jaren dertig. Het kabinet-Lubbers is met enkele technische correcties identiek aan het crisiskabinet-Colijn en de minister van financiën heeft door het niet volgen van de politiek onontkoombare opwaardering van de DM enkele maanden geleden in feite zijn eerste devaluatie al achter de rug - overigens tegen het advies van de centrale bank in en daardoor een dubbele blamage. Voeg daarbij de behoorlijk verscherpte fiscaliteit op de toch al dalende inkomens en winsten, dan is er niet zoveel aanleiding een spoedig conjunctureel herstel te verwachten met meer investeringen en minder werkloosheid. Vandaar dat de ‘toekomstparagraaf’ van Hoogovens in het jaarverslag over 1982, dat begin mei werd gepubliceerd, geen optimistische perspectieven weet te schetsen. In zijn mondelinge toelichting was de raad van bestuur van Hoogovens iets minder mismoedig doordat de goede ondernemer nu eenmaal geen pessimist kan zijn. In het verleden heeft Hoogovens wel kansen gemist door te weinig optimistisch en te voorzichtig te zijn, en vooral door te zeer op de kas te zitten. Nu betalen ze 300 miljoen rente per jaar en aarzelen niet nieuw vermogen daarvandaan te halen waar nog wat is en waar anderen zijn voorgegaan: in Den Haag. Alleen: dit vermogen is geen subsidie aan buitenlandse consumenten. Als het ondanks het zorgvuldige bestedingsplan toch verloren mocht gaan, is heel Nederland niet meer te redden. Ondanks het onzedelijk dure aardgas.