Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 3]

[426]

Journaal over een betere wereld
J.J. Peereboom

In Pretoria hebben ze de meeste stadsparken voor zwarten ontoegankelijk gemaakt. Er komt nooit iets aardigs of verstandigs uit die politiek van Zuid-Afrika, maar zij denken ook niet dat wij dat zullen vinden. Zou het hun iets kunnen schelen dat zij het grootste en luidste deel van de rest van de wereld tegen zich hebben; of zouden zij zich troosten met de instemming van elkaar?

Ik denk het laatste. Als ik zelf Zuidafrikaan was zou ik misschien soms ongelukkig worden en soms benauwd van het obligate anti-racisme van de buitenwereld. Het is ondenkbaar dat ik ervoor zou willen zwichten en de parken zou openstellen. Het zou mij al te duidelijk zijn dat het die buitenlanders onverschillig laat of ik mijn positie en mijn bezit ga verliezen, en dat zij zelf geen nadeel kunnen ondervinden als hun opvattingen in praktijk gebracht worden.

Ook als Nederlander heb ik weinig op met onze betuigingen van rechtschapenheid. Altijd hetzelfde lied: hoor toch hoe vroom. Wat een ongelukkig idee van Breyten Breytenbach, net een maand vrij uit zijn Zuidafrikaanse gevangenis, om Nederlanders wijs te maken dat het boycotten van zijn land een ‘nobele zaak’ zou zijn. Ik denk niet dat hij zou kunnen ophelderen wat er nobel is aan het veroordelen van anderen als je er zelf geen gevaar bij loopt en niets voor hoeft te offeren.

Toen ik laatst weer eens twijfelachtig deed over de hetze tegen Zuid-Afrika vergeleken met de tolerantie voor andere onmenselijke regeringen, werd mij uitgelegd dat het natuurlijk erger is cat vier miljoen er vijftien miljoen onder de duim houden dan dat in Rusland een samenleving van 250 miljoen enkele tienduizenden in hun vrijheid beperkt. Dat leek mij redeneren zonder inhoud. Ik zou het omgekeerde zeggen.

Maar wat geeft het wat iemand vindt? Meningen zijn goed om beleid te helpen bepalen; als dat niet in aanmerking komt blijft alleen samengelijkhebben over, wat sommige mensen prettig vinden.

Wij moeten politieke uitdrukking geven aan onze weerzin tegen de apartheid, zeggen de voorstanders van een boycot van Zuid-Afrika. De implicatie daarvan is dat geen enkele andere regering ter wereld ons in vergelijkbare mate tegenstaat. De Russen, de Oostduitsers, de Vietnamezen, de Perzen - nergens merken wij verder iets op dat ons misnoegen wekt, zelfs niet bij de Chilenen die toch rechts zijn.

Dat zijn andersoortige gevallen, wordt er gezegd, voornamelijk omdat in geen ervan de regering uit beginsel discrimineert naar huidskleur. Aan deze onderscheiding moet ten grondslag liggen een vergelijking van vormen van vrijheidsbeperking, met het resultaat blijkbaar dat rassendiscriminatie als ergste genoteerd wordt: concentratiekampen voor politieke gevangenen, muren om ongelukkige ingezetenen het vertrek te beletten, massaal verjagen van lastige groepen, terechtstellingen wegens onzedig gedrag, dat gaat voor ons niet over de schreef. Alleen racisme maakt ons razend.

De onderscheiding blijft willekeurig. Een regering die zijn burgers gevangen zet achter een stadsmuur zou tenminste gestraft moeten worden met een gedeeltelijke boycot, en quota's, en een demonstratie ieder kwartaal. Er zou dan ook een ministerie van handelsbeperking ingesteld kunnen worden, waar de maatregelen uitgerekend werden en maandelijks gecorrigeerd.

De Westduitse regering blijkt verscheidene SS-mannen vrijuit te laten gaan? Verbod op Rijnvaart in de weekends. Mevrouw Thatcher verwaarloost de werkloosheidsbestrijding? Geen bloembollen meer, voorlopig voor zes maanden.

Keats heeft de term negative capability bedacht voor het vermogen om de wereld en de literatuur aan te zien en te doorgronden zonder overal de logica van te willen formuleren. Het begrip voor waarheid en schoonheid was het meest gebaat bij ontvankelijkheid, dacht hij, without any irritable reaching after fact and reason.

De term lijkt mij ook goed bruikbaar in een iets anders gerichte betekenis, voor het vermogen om de wereld aan te zien en te doorgronden zonder meteen te willen uitmaken hoe hij verbeterd moet worden. Ik zou niet zeggen dat ontvankelijkheid genoeg is om de waarheid te ontdekken; irritable reaching after fact verdient aanbeveling, maar het bepalen van de reason kan beter zo lang mogelijk uitgesteld worden.

Het Nederlandse gebruik om gedragsregels

[p. 4]

uit te delen aan de hele wereld valt buitenlanders misschien weinig op; binnenslands is het hinderlijk, en het schaadt het begripsvermogen. Het hoort in Nederland niet eens erkend te worden dat de eerste taak van de regering is het belang van het land te behartigen. Als onze economische en strategische zorgen ter sprake komen in verband met politieke situaties in andere landen is het gewoonlijk minachtend, alsof het ereplicht was ze te verwaarlozen zodra ons een preekje invalt. Een regering die dat ook vond zou ontslag verdienen; maar de openbaarheid wil stichting.

Nog veel minder kans heeft de overweging dat uitsluiting uit de groene parken van de samenleving tot het lot behoort van iedereen. Het beeld vat heel goed een deel van mijn eigen levensgevoel samen. Dat ik buitengesloten ben op grond niet van huidskleur maar van persoonlijke eigenschappen en tekortkomingen maakt het erger, niet beter.

Ik kan een wandeling in het Vondelpark gaan maken om het ongenoegen van deze gedachte van mij af te zetten, dat is zo. Het is onwaarschijnlijk dat de vergelijking dan ook niet meer op zal gaan. Uitsluiting uit allerlei hoven van Eden en stadsparken hoort tot onze levensondervinding, niet alleen in zwevende mediterende zin maar met concrete voorbeelden van mensen en groepen die ons buiten willen houden.

Daarmee is geen reden gegeven om de blanken van Pretoria de zwarten buiten de parken te laten zetten. Het verband moet anders gelegd worden. Als je de onverschilligheid of voldoening ziet waarmee Nederlanders in hun eigen omgeving mensen buitensluiten, komt de bewogenheid over de verre verschopten van Zuid-Afrika beter in perspectief te staan.

Wilkinson, aan de telefoon over een opvoering door studenten van een stuk van Tom Stoppard, zei dat het een mooie voorstelling is al houdt hij niet van het stuk. Ik houd juist wel van het stuk, zei ik, en zal er dus nog meer plezier in hebben.

Het was ongebruikelijk van mij om een tegenwaardering uit te spreken. Gewoonlijk zou ik de mensen beleefd aan hun opinie overlaten, zoals geloof ik in Japan gebruikelijk is en in sommige andere gepolijste beschavingen. In het ongepolijste Nederlands klinkt het soms minder als beleefd dan als een zwijgende versie van lulmaar-raak. Een derde interpretatie is vaak de beste. Ik heb het altijd een navoelbare uitspraak gevonden die de filosoof in een Indische herinnering van E.M. Forster deed tegen de vorst: Maharajah, you think that I am mad, and I think that you are mad.

Toen Bram P. laatst op bezoek was en met zijn radicale geschut vuurde keerde ik terug naar het Indisch gemotiveerde zwijgen. Ik heb vroeger wel met hem gedebatteerd, en het zal nog wel eens gebeuren; maar het kost veel tijd, met steeds luidere stemmen, en opgehelderd wordt er niets. Je kan net zo goed bedaard naar hem luisteren, terwijl hij zijn kaarsrechte violente schoten door de weerloze reputaties jaagt. ‘Daar zaten ze, allemaal directeuren van multinationals en zulk soort tuig.’ De pretentie van een oordeel is er niet meer in te herkennen, verdrongen door de partijkeuze.

Ik wind mij niet op als iemand het met zo'n schuttersvaardigheid doet als hij, maar meer verbazend is dat hij zich niet ergert aan mij. Voor mij verduidelijken politieke ideeën gewoonlijk niet meer dan de grillen van degeen die ze uitspreekt; voor hem komen ze er op aan, en hij is van de leer dat wie geen politieke keuze doet ook politiek bedrijft.

Je moet zijn tolerantie bewonderen, maar het blijft een onaanvaardbaar idee van hem dat de percentages tuig ongelijk verdeeld zouden zijn over de maatschappelijke groeperingen.

Doorredenerend over Zuid-Afrika, nog steeds negatively capable om op te merken zonder aan te merken, lijkt het mij duidelijk dat Nederland een dubbelrol speelt. De boventoon wordt gevoerd door de wereldverbeteraars die de blanken af willen straffen door hun economie in de war te sturen. Daaronder, in het halfdonker van de praktische politiek, gaan de relaties tussen Nederland en Zuid-Afrika gewoon door, tot zakelijk voordeel van zowel idealisten als Realpolitiker. Zo heeft iedereen reden om blij te zijn met de ander, want het komt de Realpolitik ook goed uit dat wij in de rest van Afrika bekend staan als verwoede nonracisten.

Dat de inhouden van woorden en gedrag dan niet identiek zijn maar complementair is geen reden voor verontwaardiging, maar juist geruststellend. Morele waarderingen vervullen een belangrijke rol in het politieke verkeer omdat zij kunnen helpen tegenstanders in diskrediet te brengen en vrienden gunstig voor te stellen; zij moeten nooit voor de hele waarheid aangezien worden. De illusie dat er eindelijk op de wereld een smetteloos belang bestaat om voorgoed morele steun aan te geven begint altijd na een paar jaar te verkleuren, en het kan niet tot onze morele plichten gerekend worden om te doen of wij dat nooit vermoed hebben. Iemand die zich lijfelijk in de strijd wil storten heeft misschien recht op oogkleppen; wie rustig thuis blijft zitten hoort met handhaving van zijn voorkeuren te kunnen inzien dat de politieke strijd niet tussen zwart en wit gaat, ook niet als de gebruikelijke waardering omgekeerd wordt.

De complementaire relatie van woorden en gedrag laat zich in het leven der particulieren ook vaak waarnemen. ‘We moeten gauw wat afspreken; ik bel op,’ is bijvoorbeeld een toe-

[p. 5]

zegging die van zichzelf zo genereus klinkt dat uitvoering van het voornemen in veel gevallen overdadig zou zijn. De woorden en het gedrag zijn tegenstrijdig maar horen bij elkaar: zij geven de spreker een genereuze allure zonder dat hij een fles hoeft open te trekken. Op een vergelijkbare manier worden verwijten over gebrek aan hartelijkheid of belangstelling uitgesproken door mensen die zich nooit het hoofd breken over hun eigen onvriendelijkheden: uit hun aanmerkingen blijkt voldoende dat zij het menszijn niet licht opvatten.

Het is zo moeilijk om iets bij de naam te noemen dat het mensen niet hard verweten mag worden als zij liever woorden zonder inhoud gebruiken. Je zou alleen soms willen dat zij er ongeloviger of zelfspottender bij keken.

D.B.-S. vond het zondag nog steeds geen geslaagde formule die ik in de beoordeling van Fielding gebruikt heb: dat heel aanzienlijke genieën soms iets opmerkelijks mee te delen hebben met een op de tien dingen die zij beweren in hun geschriften; dit te vergelijken met gewone mensen in gesprek, bij wie de verhouding dichter bij de een op tienduizend zal zijn.

Voor mij was het sterke punt dat in die termen negen tiende van wat de genieën zeggen weinig beteken is heeft. Dat klinkt onliterair en idiomatisch zoals de bedoeling was, maar camoufleert een numerieke willekeur: negen tiende, of acht-en-twintig dertigste, of eigenlijk negen-en-zestig zeventigste, wie zal het zeggen? De pointe is dat ook bij meesterwerken, en vooral als het romans zijn, een groot deel van de leestijd zonder profijt voorbij gaat - en dan af en toe is er een passage of een zinswending die direct in de verbeelding van de lezer doordringt, en hem een uur lang (of drie uur, of een kwartiertje) benieuwd houdt naar het volgende.

Later toen wij aan tafel zaten en over andere dingen spraken kwam er een moment waarbij mijn stemming zo goed was dat ik van harte lachte en bedacht dat wij in het volgende seizoen eens met z'n vieren naar de opera moeten. Van zulke goedgestemde momenten lijkt het soms of er veel meer waren in de legendarische periode bekend als ‘vroeger’. Bewijzen heb ik er niet voor. Zou ik aan het veranderen zijn van een jonge springende hond in een oude sloffende, met een grijze snoet?

Een op de tien zijn de mooie momenten nooit voorgekomen. Misschien heb ik wel eens een tijdje lang een op de honderd gehaald; nu is het minder. Verder overweegt het besef dat leven makkelijker is dan doodgaan, want afwisselender.

Het was diezelfde bezoeker al eerder opgevallen, toen hij pas een jaar in Nederland was, dat het leven hier niet zo verstikkend van rechtschapenheid is als de toon waarop de mensen vaak spreken zou doen denken.

Dit sluit aan bij de indruk dat er een openbare denktrant bestaat net zoals er een openbaar idioom gebruikt wordt. ‘Voorshands ligt het echter niet in mijn bedoeling op een eventueel Italiaans aanbod in te gaan,’ zeggen voetballers volgens de krant, en zo kan iemands morele allure ook opgeschroefd worden wanneer hij in het openbaar moet verschijnen. De uitzending van Van den Heuvels televisieprogramma onlangs, toen Gerard Reve zich kwam verantwoorden voor een paar ruwe woorden die hij over zwarten gebruikt had in een interview voor Het Parool, gaf een toonbeeld van de rechtschapenheid die zich nooit ontspant. Als het zo doorging zou Nederland in een permanente zondagsstemming komen te verkeren. Gelukkig is nog nooit het vertrouwen beschaamd in de dubbelzinnigheid van de mens, noch in de aanwezigheid, buiten de grenzen van de publiciteit, van een toeziende meerderheid die er weinig van gelooft maar geleerd heeft de zondagse toon te respecteren.

Het valt niet mee om hierover van gedachten te wisselen. De mensen willen zichzelf gewoonlijk als oprecht zien, en onthouden zich van beschouwingen over de wijzen waarop zij hun zelfpresentatie verzorgen. Niettemin hebben zij daar wijzen voor, en het leven blijft onder de druk staan niet alleen van de wetenschap dat er dingen zijn die je niet hoort te zeggen; maar van de vrees dat de weldenkende massa's werkelijk menen niets ontoelaatbaars te zeggen omdat zulke dingen nooit bij hen opkomen.

Met dat soort mensen valt niet te leven.

De openbare toon wordt bepaald door een ontkerstende vroomheid die met de oude christelijke gemeen heeft een heilige onwil om het menselijk gedrag te onderzoeken. De oude vroomheid steunde op irrationaliteit in zoverre dat zij Gods wil ter verklaring aanvoerde als de praktijk zich niet naar haar wensen voegde; de nieuwe probeert het met partijdigheid in zoverre dat zij de schuld voor alle rivaliteit en conflicten van de wereld afschuift op vaste groepen boosdoeners.

Beide vroomheden werken verlammend op de belangstelling niet van hun aanhangers waarschijnlijk, maar van de rest van de samenleving die zij in zekere mate weten te domineren. Het is een pijnlijke kwestie met dat domineren, en die zekere mate. Wie zit er in de hoek te pruilen omdat hij overstemd wordt? Is it me? Maar meneer! - u hebt vrijheid van meningsuiting: als u het allemaal verheugend vindt, slegs vir blankes en napalm, kolonelsbestuur en verdwijningen, massamoord en verschroeide geslachtsdelen, verhongerde kinderen en nuclear fall-out, legt u dat dan vooral uit aan de vriend-

[p. 6]

jes die u misschien toch hebt, maar beklaagt u zich niet wanneer veel andere mensen zeggen: wat een nare meneer, als hij het voor het zeggen had was het nog vreselijker op de wereld.

Jawel, maar afgezien van de vraag of ik kwaad en wreedheid wens aan te moedigen, de praktijk van de vrije meningsuiting is er maar voor een klein deel een van gedachtenwisseling. Het is een slagveld van rivaliserende groepen en personen, ieder in wisselende relaties met macht en mode en inzicht en geestigheid en opstandigheid en vriendjes. Wie in ernst te weten wil komen hoe het werkt zal ook weer een grote negative capability moeten bezitten, om niet zo ontmoedigd te raken dat hij maar liever op de gewone manier partij kiest.

In afwachting kan iedereen de dominerende rol van de nieuwe vroomheid alom vaststellen. Op de Nederlandse televisie is denk ik in dertig jaar nog nooit één onvroom woord gesproken zonder dat het met ontsteltenis en protest beantwoord werd. Natuurlijk legt dat een druk op ons. Probeer maar eens onbekommerd iets onvrooms te zeggen.

Maar dat moet je ook niet willen.

Eindelijk is er tijd genoeg om aan de studie van Lord Hervey's Memoirs te beginnen, die al jaren liggen te wachten. Ik heb ze vroeger alleen in verkorte vorm gelezen; nu zit ik voor het volledige werk, omringd door nauwkeurige beschrijvingen van 18de-eeuwse intriganten aan het hof en in de regering. Bolingbroke die ging stoken tegen Walpole, gesteund door zijn vrouw die zich in het vertrouwen drong van de koninklijke maitresse, de hertogin van Kendal; de vrouw van de oppositieleider Pulteney die waarschijnlijk nooit met Lord Chesterfield en Mr. Berkeley naar bed geweest was maar zich zo ijdel en coquet gedroeg dat iedereen dacht van wel; George II die zo'n Hanoveriaanse haat koesterde tegen zijn vader dat hij diens testament dat hem door de Aartsbisschop van Canterbury overhandigd werd nijdig in zijn zak propte, en Hervey zelf die het met ogen als koolspitsen aanziet en zonder commentaar zijn eigen manoeuvres vermeldt - waar wonen zulke mensen in Amsterdam of Den Haag?

Het is heel goed denkbaar dat iemand erover zou lezen met een gevoel dat het een andere wereld was. Voor mijzelf is zo'n misvatting lang een beletsel geweest voor het begrip zowel van literatuur als van geschiedenis. De oorlogservaring had er misschien aan bijgedragen. Slecht waren Duitsers en Japanners, de duivels die verslagen moesten worden; gewone mensen zoals wij waren in principe goed, met uitzonderingen waarover wij ons verwonderden.

Nog steeds heb ik geen bevredigend patroon van goed en kwaad op mijn ervaring van de wereld kunnen toepassen. Het is des te moeilijker doordat veel kwaad uit een bodem van zieligheid groeit, geloof ik: zielige oplichters, zielige mooipraters, zielige dictators, die inzakken tot lamme hoopjes als zij hun zin niet krijgen, waar minder slechte mensen over zuchten of schouderophalen.

Hervey had er weinig moeite mee, dank zij een 18de-eeuwse hauteur tegenover alle pretenties. Bij ons worden pretenties hooggeacht zolang ze met de voorgeschreven gezindheid corresponderen.

Hervey's mémoires bleven honderd jaar ongepubliceerd. Ook toen waren gegevens over het menselijk gedrag niet in trek, en het zou onverantwoord zijn om die voorouders op te hemelen in vergelijking met ons. Zij hadden ook al de hang naar ijdele idealen, en probeerden het voor te stellen alsof het hun politieke tegenstanders waren die de verwezenlijking ervan verhinderden.

Het zou de zaak van de werkelijkheidszin ten goede komen als met overtuiging gezegd kon worden dat daar de wereld pas echt beter mee kan worden gemaakt; maar dan was het geen werkelijkheidszin meer. Er is geen begrip van de wereld denkbaar zonder het inzicht dat al die miljarden mensen wel iets geschikts hebben als je ze op hun goede ogenblikken treft, maar dat zij niet kunnen ontkomen aan conflicten waarin de vileine elementen van hun natuur zich ontwikkelen. Zij betreuren dat ook niet altijd, want zij hebben een zeker plezier in gemene dingen, maar het loopt nogal eens uit de hand en wordt zo bloederig dat ook liefhebbers moeten toegeven dat het te hard gaat.

Er is veel doorzettingsvermogen nodig om onder de druk van de Nederlandse vroomheid een beeld van de wereld te ontwerpen dat niet op verbetering gericht is. Je zou moeten zeggen: de verbetering is voor mij het determineren van de werkelijkheid, niet het opgeven van de wijzigingen die ik wel zou willen. Misschien kunnen heel goede mensen wel eens een verzachting van sommige harde karakters veroorzaken, maar er is geen teken dat zulke mensen de samenleving beginnen te leiden. Ik heb er zelf nog nooit een gezien. Mijn omgeving bestaat uit volmaakt normale gelijkhebbers, twijfelaars, ruziezoekers, liefhebbers, grappenmakers, ontwijkers en wanhopers. Niemand geeft ooit een ogenblik de indruk dat hij het begin van een betere wereld vertegenwoordigt; en ik merk het bij mijzelf evenmin.

Een beetje wereldverbeteren kan geen kwaad. Als het een praktische rol vervult zoals mensen uit gevangenissen praten is het zelfs te loven; verder heeft het als een afwijking die optreedt bij een beperkte groep zonderlingen iets innemends.

Het is als zij een massa vormen, als de zonder-

[p. 7]

lingen de toon gaan aangeven, dat het dringend wordt om te ontkomen aan de lauwe lucht die zij verspreiden. De mens heeft zich nooit de kunst eigen gemaakt om een goedgeworden wereld uit te beelden zonder lachlust en weerzin op te roepen bij de toeschouwer: ‘...the Streets also were paved with Gold, and in them walked many men, with Crowns on their heads, Palms in their hands, and golden Harps to sing praises withal. - There were also of them that had wings, and they answered one another without intermission, saying Holy, Holy, Holy is the Lord.’ (Bunyan)

Dan liever de stemming van Why this is hell, nor am I out of it. Soms kan ik mij voorstellen dat in de bomen en de dakgoten van Amsterdam de duivels gehurkt zitten, grijnzend met monden van oor tot oor maar toch herkenbaar als de intellectuelen, moralisten en publicisten die zij in hun wereldse gedaante zijn. Het is een beangstigende blik, maar zo goed past de mens bij de wereld dat ik er beter bij ademen kan dan wanneer de vromen opdringen. De mens is als duivel betrouwbaarder dan wanneer hij staat te galmen over zijn goede bedoelingen en de slechtheid van anderen.