Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 18]

Een geleerde tussen de Indianen
J.M.A. Biesheuvel

Professor mr dr G.H.J. baron van Wissekerke tot Kortgene zat, terwijl de ramen van zijn kamer in Leiden wijd open stonden, tijdens een zachte zomeravond, achter zijn monumentale bureau. Hij beheerste 34 talen, hij kende Fins, Japans, Hongaars, Grieks, Hebreeuws, Latijn, Russisch, veertien Kaukasische dialecten, Sorbisch, Kasjoebies, vijf talen uit India, Welsh, Gaelic, en nog veel meer. Na het ontbijt ging hij meestal naar zijn instituut waar hij les gaf. Zodra een student zich op het wetenschaps-terrein begaf waarop de baron zich juist bewoog, verliet hij dat onmiddellijk en ging iets anders doen. Een paar dagen geleden had hij een indianentaal ontdekt die nog maar door ongeveer honderd mannen en vrouwen werd gesproken, er was geen woordenlijst, geen woordenboek, geen grammatica, geen boek in die taal. De baron zou het verschrikkelijk vinden als die taal zomaar verloren ging. Misschien was de taal al een miljoen jaar oud! En daarover zat hij nu te piekeren. De laatste drie weken had hij zich een Slobodische taal, het Koschi, eigen gemaakt die nog maar door ongeveer drieduizend mensen werd gesproken. Bij toeval had hij een goede grammatica gevonden, binnen tien dagen had hij die in zijn hoofd gepompt. In een obscure bibliotheek in Brussel had hij een woordenboek Koschi-Russisch gevonden. Russisch kon hij lezen als een krant. Hij vond ook een bijbel die in het Koschi was geschreven en met die dingen gewapend ging hij triomfantelijk in de trein zitten en reisde hij naar huis. Toen hij op zijn studeerkamer kwam had hij Genesis en het Hooglied al gelezen, en de betekenis van veel vreemde uitdrukkingen opgestoken! Binnen drie weken was hij zo het Koschi de baas geworden. Hij was als het ware een taalfetisjist. Hij hield ervan Tolstoj in het Fins, Dickens in het Japans, Multatuli in het Engels, Elsschot in het Roemeens, en de sprookjes van 1001 nacht nacht in het Spaans te lezen. Hij was een verwoed lezer en een grote talenkenner. Ach, kende de gemiddelde lezer maar een kwart van het aantal talen dat hij kende! De baron ging viermaal per jaar naar een congres in het buitenland om te kunnen pochen op zijn geleerdheid, hij zat graag in een vliegtuig. Nu zat hij achter zijn bureau, hij zag de treinen, komende uit Den Haag en rijdende in de richting van Amsterdam en andersom, hij woonde vlak bij het station aan een drukke verkeersweg. Hij was een coryfee van de Leidse universiteit en in de universiteitsbibliotheek werd hij geëerd als een kleine god. Zijn studenten waren bang voor hem. Hij was een grapjas, hield van drinken, pinda's, kaas en anekdotes, hij was pas vijftig jaar oud. Hij was getrouwd met een Estlandse vrouw die hem maar eens in de twee jaar kwam opzoeken.

Hij keek naar de boeken voor zich op het bureau. Hij corrigeerde een derde druk van de Sorbische sprookjes die hij verzameld had en gebundeld in een boek dat haast niemand kon lezen, de drukken bestonden uit zevenhonderdvijftig exemplaren, een boek met die sprookjes kostte vierhonderdnegentig gulden. Maar hij was niet helemaal met zijn gedachten bij het corrigeren. Voortdurend piekerde hij over de Indianen in een reservaat in de buurt van Seattle U.S.A. die een taal spraken die binnenkort waarschijnlijk zou zijn uitgestorven. Hij legde de Sorbische sprookjes opzij en begon een brief te schrijven aan de Amerikaanse ambassadeur en aan de rector van de Berkeley universiteit. Drie maanden later stapte hij op de trein naar het vliegveld, hij vloog naar Seattle in de staat Washington en vond de Indianen die hij spreken wilde. Het was nu herfst en in de buurt van Seattle, vooral bij het reservaat Bear Paws stonden de hoge bomen in een prachtige, gouden gloed. Hij wandelde door het hek dat om het reservaat stond en zag huisjes, caravans, huisjes van hout, huisjes van takken en gedroogde klei en hier en daar een eigenwijze wigwam. Veel Indianen woonden in een caravan en reden in een luxe Amerikaanse auto. Het is moeilijk om over Indianen te schrijven die in reservaten zitten. Soms vieren ze feest en maken dan Uncle Sam belachelijk. Een van de Indianen verkleedt zich in een zwart jasje beschilderd met dollartekens, hij wandelt langzaam in een gestreepte broek, hij draagt een hoge hoed en monocle. Zijn geestverwanten sluipen om hem heen en sissen hem bezweringen en verwensingen toe. Indianen, de oorspronkelijke bewoners van Amerika, hebben een gruwelijke hekel aan Ieren, Joden, Polen, Nederlanders en Italianen. Zij hebben de grond verdeeld in Amerika, zij

[p. 19]

kwamen met wetten en verordeningen. Een Indiaan heeft er nooit over nagedacht van wie de lucht, de bossen, de grond en de heuvels zijn: wij mensen zijn de bewoners van de aarde en alles is van ons. Nee, van grenzen en koop-contracten, van uitzetting en deurwaarders begrijpen de Indianen niets. Nu liggen er overal snelwegen, fabrieken en grote steden in hun oude jachtgebieden. Sommige Indianen wonen in een reservaat, maar werken af en toe twee maanden achter elkaar in een fabriek, dan hebben ze zoveel geld verdiend dat ze zich twee weken kunnen bezatten. Op de reservaten ligt de grond dan ook volledig bezaaid met Gin- en Whisky-flessen. De Indiaan is ontworteld, hij kent zijn land niet meer. Velen van hen hebben prachtig beschilderde auto's, op die auto's zie je paarden, wolven, beren en verre verschieten...

De baron wandelde over het terrein en zag een Indiaan die een kuil groef, het was een diepe kuil die hij gegraven had. Hij riep woorden in het diepste van de kuil: ‘Vader, moeder, grootouders, het is vreselijk hier, ik weet niet hoe ik verder moet. Hoe gaat het met u? Is het goed in het rijk na de dood? Een ding smeek ik u, heb toch erbarmen met mij want in een reservaat leven is heel moeilijk en in Amerika leven is nog veel moeilijker.’ Daarna gooide hij de kuil haastig dicht. De baron stond erom te glimlachen. ‘Wat jij lachen’, zei de Indiaan, ‘jij lacht mij uit op mijn eigen grondgebied!’ Die Indiaan was al een beetje ziek omdat hij een vreemde uitdrukking van ons had overgenomen, hij had zich als het ware al neergelegd bij de wetten van de Amerikanen.

Een paar dagen later zat de baron met vier oude Indianen van de Mahorc-stam in een caravan waarin zich een ventilator, pin up plaatjes en een ijskast bevonden. Hij had een groot, leeg boek bij zich en probeerde zoveel mogelijk woorden, die de Mahorc Indianen hadden gesproken, op te tekenen. Hij wilde eerst beginnen met het verzamelen van ongeveer drieduizend woorden, dan wilde hij achter het geheim van de grammatica komen en vervolgens was het zijn plan om Indianen-verhalen in de oorspronkelijke taal op te tekenen. Sommige spinsoorten zijn uitgestorven, sommige vogelsoorten en walvissoorten ook, maar een taal die verloren gaat, dat is haast nog afschuwelijker en

[p. 20]

griezeliger. Luister maar:

Xiangwao? vraagt de baron aan een oude Indiaan om er achter te komen wat de zin is van dat woord.

Harmonie met de natuur.

Pzakmetoe, wat betekent dat?

Neem me niet kwalijk zeggen voor je een dier de kop in slaat om het te villen en op te eten.

Ziktormatj?

In het gras liggen en naar de bewegende takken vol bladeren boven je kijken, ze bewegen tegen het blauw van de lucht als wier in een helder blauwe zee.

Panda!?

Erewoord!

Alam?

Geur van manen van galopperend paard.

Bakst?

Droevige laatste blik van stervende beer.

Baron was erg ontroerd. Langzaam begon hij te begrijpen dat harmonie met natuur, zoals Indianen dat begrijpen, helemaal niet meer bestaat. Geur van manen van paarden op rug waarvan je door eenzame prairie galoppeert is er ook niet meer, je rijdt twintig mijl en stuit op spoorweg of snelweg. En erewoord? Ieren, Joden, Nederlanders en Italianen hadden woord tot waardeloos leeg blikje gemaakt.

Hij maakte een grote woordenlijst, hij stelde een grammatica samen en op de universiteitsbibliotheek, in een kleine kamer, had hij lange zittingen met een Indiaan die hem nog veel van vroeger vertellen kon: legenden, sagen, volkssprookjes. Een half jaar bleef de baron in de buurt van dat reservaat en hij begon er bijzonder van de Indianen te houden. Hij begreep waarom de jongemannen zoveel dronken, maar hij begreep niet dat ze in een auto wilden rijden terwijl er toch nog altijd paarden waren. De baron vertrok naar 't fort Independent aan de rivier Skagit, hij wilde daar met een collega spreken die soortgelijk werk had gedaan. Onder het genot van de gloed uit een open haard, whisky en pinda's vertelde de collega van de baron, het was een Fransman, het volgende trieste verhaal: Een Indiaan van vijftig jaar kwam uit de fabriek en was van plan zich thuis te gaan bezatten. Hij kuste juist zijn vrouw toen hij in de verte in de beek zijn moeder zag staan. Die moeder was tachtig jaar en ze was de was aan het doen. Maar hoe ze ook haar best deed, steeds weer viel ze voorover in de beek om vervolgens met de grootste moeite, nog net niet verdronken, weer op te staan. Die moeder deed de was voor haar zonen. Ze wilde zich verdienstelijk maken. Maar ze poepte 's nachts in haar broek en kon haar plas niet ophouden. Haar handen beefden en ze was zo kaal dat ze een pruik moest dragen. De Indiaan keek naar het gezwoeg en geploeter van zijn moeder en vroeg zijn vrouw: ‘Wordt het geen tijd voor moeder?’. Zijn vrouw snikte en rende weg. Toen pakte de Indiaan zijn geweer en schoot vanuit het donkerste hoekje van zijn huis, door het open raam, de vrouw in de beek dood. Indianen hebben al duizenden jaren hun ouders doodgemaakt als ze gebrekkig worden. Honderden Indianen kwamen om de vrouw te bewenen en feliciteerden de zoon met het prachtige schot. Hij had zijn moeder precies boven de neus en tussen de ogen in het voorhoofd geraakt. Ze kreeg een prachtige begrafenis met veel liederen, wierook en gebeden. De Amerikaanse officier van justitie bemoeide zich met de zaak. ‘Dat gaat niet’, zei hij, ‘als iedere Amerikaan zijn oude moeder gaat doodschieten in plaats van haar in een bejaardenhuis te plaatsen wordt het hier weldra een gekkenhuis, anarchie’. De Indiaan werd berecht. Tot nog toe had men zulke gevallen altijd in de doofpot gestopt. Geleerden, sociologen en antropologen waren voor het recht van de Indianen om hun ouders te doden opgekomen. Nu ineens mocht het niet meer. De Indiaan kwam de rechtszaal binnenstappen nadat hij drie maanden in een kale cel zonder uitzicht had vertoefd. Hij stapte de rechtszaal binnen en zag de journalisten, het publiek en de gezworenen, het was hem of hij in een bus stapte, midden in de stad, terwijl zestig nieuwsgierige ogen hem opnamen. Hij werd veroordeeld tot twintig jaar celstraf. ‘Hebt u nog iets te zeggen?’, vroeg de rechter, ‘u hebt het laatste woord’. ‘Reservaat niet leuk, maar cel nog veel erger, vier meter breed, vier meter lang, horen geen vogels, zien geen bomen. Zal als kapotte man uit de cel komen, als ik het overleef, omdat ik dan twintig jaar haast geen beweging heb gehad. En als ik dan thuis kom zal mijn zoon me droevig bekijken. Misschien heeft hij dan een nieuwe auto en hij zal vragen of ik hem beschilderen wil. Ik begin te schilderen, maar mijn hand trilt omdat ik zolang in de cel heb gezeten, bovendien zal ik erg oud zijn. Ik zal eindelijk vrij zijn, maar mijn zoon zal zijn geweer pakken en mij doodschieten, hij zal het doen op een manier dat ik er niets van merk.’

‘U krijgt achttien jaar’, beslist de rechter, ‘we doen er twee jaar af’.

Op weg naar huis, op weg naar Leiden ziet de baron boven de Atlantische Oceaan de zon boven de wolken opkomen. Hij denkt aan het lot van de Indianen. Hij zal weer ongeveer twintigduizend gulden verdienen om het feit dat hij een haast verloren taal heeft vastgelegd, voor eeuwig vastgelegd. Hij zal de held zijn, maar hij denkt aan die Indiaan in zijn cel, ergens in Amerika en tranen wellen in zijn ogen.

‘Eendenborst of biefstuk meneer?’, vraagt de stewardess.