Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 22]

Crisis in het voortgezet onderwijs
J.C. Traas

Van degene die in het onderwijs werkzaam is wordt traditioneel een zeker respect voor de overheid verwacht, vertrouwen in ‘het departement’ en in de departementale beslissingen.

Waarschijnlijk is er bij veel onderwijsgevenden ook nog wel, wat verhuld, de behoefte om overheidsdienaren te respecteren, om de uitspraken van een staatssecretaris en een minister met ontzag aan te horen en te beschouwen als leidraad voor het dagelijks werk, want de meeste onderwijsmensen zijn graag gezagsgetrouw, gesteld op een ordelijke gang van zaken en op een duidelijke structuur waarin zij hun plaats weten. Eén van de problemen in het onderwijs is echter dat het respect voor de mensen aan de top nagenoeg geheel verdwenen is en in sommige gevallen veranderd in minachting en afkeer. Deze ommekeer is geleidelijk in de laatste tien jaar tot stand gekomen en kan, dunkt mij, heel wel gezien worden als een voorbeeld van het falen van de verzorgingsstaat waarvan sprake is in het decembernummer (1982) van Hollands Maandblad.

Sedert het begin van de jaren zestig tot voor kort heeft het onderwijsbeleid eigenlijk maar één ‘Leitmotiv’ gekend: meer van hetzelfde: meer instellingen voor hoger onderwijs, meer studierichtingen, meer democratisering, meer vergaderingen, meer commissies, meer begeleiders, meer ambtenaren, meer jaren verplicht onderwijs, meer algemeen vormend onderwijs, meer experimenten.

Toegegeven, zo'n twintig jaar geleden was een dergelijk onderwijsbeleid vrij algemeen gebruikelijk in de geïndustrialiseerde landen, maar tien jaar geleden, toen in ons land de grootste groei kwam onder Van Kemenade, toen was een dergelijk beleid in feite al achterhaald en gevaarlijk¹⁾.

In het onderwijsveld, zoals dat heet, ging ondertussen bijna alle aandacht naar de Contourennota en de middenschoolplannen van de minister.

De inhoud van de Contourennota is nu al bijna lachwekkend: onderwijs dat moet anticiperen op de noodzakelijke veranderingen in de samenleving, dat een belangrijke bijdrage kan en moet leveren om andere maatschappelijke verhoudingen te bewerkstelligen, onderwijs dat selectie-vrij zal zijn, dat werkelijke gelijkheid van kansen zal bieden en optimale alzijdige ontplooiing (van hoofd, hart en hand), kortom onderwijs voor het jaar 2000 dat in de jaren tachtig al vastloopt. Een gunstig aspect van de economische crisis is dat bepaalde strijdvragen nu op simpele wijze ‘de facto’ worden beslecht: het onderwijs beïnvloedt de sociaaleconomische situatie slechts in beperkte mate, maar omgekeerd blijkt het onderwijs sterk afhankelijk van de maatschappelijke verhoudingen en problemen. Ook in Nederland krijgen wij nu, zij het zeker tien jaar later dan in andere landen, door hoe de vork in de steel zit.

Dat wil echter niet zeggen, dat er van nu af aan een beter beleid gevoerd wordt. Nee, het is anders: waar in het verleden jaar in jaar uit het meer-van-hetzelfde beleid werd voortgezet, moeten er nu, onder druk van de omstandigheden, wèl beleidsbeslissingen genomen worden. Een geheel nieuwe opgave dus.

En evenals in het bedrijfsleven komt incompetentie eerder aan het licht in een periode van recessie dan in een periode van economische groei. De fouten die er in de jaren zeventig gemaakt werden, het toeknijpen van de ogen voor de naderende klap, ja, zelfs, het resoluut in het zand steken van het hoofd werd gezagsdragers nauwelijks kwalijk genomen omdat er voorlopig geld genoeg was. Extra geld voor experimenten, extra geld voor de zuilen om nog meer lerarenopleidingen, sociale academies en journalistenscholen te stichten, extra geld voor commissies, voor werkgroepen, voor middenschoolpropaganda, voor conferenties, voor ‘overlegsituaties’, etc.

Tot voor een paar jaar geleden was er bijna niemand die durfde zeggen - maar het was wel bekend - dat er veel te veel onderwijzers en leraren (slecht) werden opgeleid, dat er veel te veel artsen en tandartsen zouden komen en dat het land vergeven zou raken van de (werkloze) gogen²⁾. Men was, zonder planning, op weg

1) Cf. Emmerij, L., Can the School build a New Social Order? Amsterdam, Elsevier, 1974.

2) Hoewel ik mij in dit artikel in belangrijke mate beperk tot het voortgezet onderwijs is wat er in het hoger onderwijs gebeurd is bepaald niet minder triest.
Acht jaar geleden zei de toen pas benoemde voorzitter van de Academische Raad, prof. Brenninkmeyer:
‘De Academische Raad heeft zelf, om iets te noemen, nooit ingrijpende voorstellen gedaan om iets te doen aan de stroom van studenten die toch iedereen zag aankomen, heeft nooit zelf voorstellen gedaan om tot een zekere herstructurering van of herverkaveling met het hoger beroepsonderwijs te komen. Men heeft die problemen altijd proberen op te lossen - en dat ging in de zestiger jaren natuurlijk erg gemakkelijk - met uitingen als: ach, dan moeten er maar weer middelen komen en dan kan het systeem op dezelfde manier gecontinueerd worden.’
Interview in Weekblad voor Leraren, 13 maart 1975.

[p. 23]

naar het jaar 2000. Er zijn heel wat gebouwen die nog maar enkele jaren geleden door het onderwijs in gebruik zijn genomen en die nu reeds geheel of gedeeltelijk leegstaan.

Doordat het bureaucratisch apparaat ‘onoverzichtelijk en verkokerd’ is, (H.M., dec. 1982) kon het ondertussen gebeuren dat in het reguliere, zeg maar het ‘gewone’ voortgezet onderwijs tal van scholen miserabel gehuisvest blever, soms in oude gebouwen waarin men zó een film over de vorige crisis kan opnemen, of in noodlokalen die niet veel duurzamer zijn dan kartonnen dozen.

Enfin, ik wil maar zeggen: de zeven vette jaren zijn slecht benut. Nu de magere jaren zijn aangebroken wordt er alarm geslagen maar de maatregelen die genomen worden wijzen tot nu toe alleen op paniek. Eerst heeft de minister, tegen alle fatsoen en afspraken in, de onderwijsgevenden een extra salariskorting van bijna twee procent opgelegd waarvan de departementsambtenaren verschoond bleven. Deze maatregel viel ook de minister moeilijk, zo werd bekend, maar was te verkiezen boven het ontslaan van leraren en onderwijzers. Een maand later blijkt echter dat de minister nog 225 miljoen extra moet bezuinigen hetgeen, jammer maar helaas, 8000 banen gaat kosten. De klassen moeten groter, er moeten minder lesuren gegeven worden, schoolzwemmen hoeft niet meer en gymnastiek voor oudere leerlingen kan afgeschaft worden.

Hoe het eindexamen dat op 2 mei 1983 begint, geregeld zal zijn is eind februari 1983 op belangrijke punten nog niet bekend. Verschillende voorstellen zijn al enkele malen gewijzigd, niemand weet waar hij aan toe is.

Het zou onjuist zijn alleen de minister verantwoordelijk te stellen voor het chaotische onderwijsbeleid van dit moment³⁾. De puinhoop kon alleer maar zo groot worden doordat voorgangers hem zo hoog hebben laten worden. Bovendien zit de incompetentie niet alleen bij de minister en misschien niet eens in de eerste plaats.

Ik vrees dat een niet onbelangrijk deel van de ‘beleidsmedewerkers’ en met name degenen die door vriendelijke kruiwagens op hun post zijn gebracht, niet beschikken over de kwaliteiter die nodig zijn om in een crisissituatie verstandige beslissingen te nemen.

De crisis gaat niet weg door hier en daar een ad hoc beslissing te nemen. Er dient een samenhangend doelmatig beleid gevoerd te worden dat op langere termijn verantwoord is, dat billijk is en in ieder geval als billijk ervaren wordt. Minder lesuren, een slechte eindexamenregeling en het afschaffen van gymnastiek zijn, naar deze criteria bezien, slechte en onbillijke maatregelen.

Trouwens, de wijze waarop de maatregelen



worden bekend gemaakt is op zichzelf al slecht voor het onderwijs. Het wekt de indruk dat je met het onderwijs en met hen die daarin werkzaam zijn, maar wat kunt aanrotzooien, dat het allemaal niet zo veel uitmaakt.

Wie dat denkt heeft van het onderwijs niets begrepen. Orde en regel, continuïteit is van essentieel belang voor goed onderwijs - schoksgewijze veranderingen leiden altijd tot slecht onderwijs.

Uiteraard kan een economische teruggang aanleiding zijn voor veranderingen in het onderwijsbestel. Die veranderingen kunnen tevens verbeteringen zijn, zelfs als de eerste drijfveer de noodzaak van bezuiniging is.

Maar verbeteringen kunnen het natuurlijk alleen maar zijn als er eerst over nagedacht is. Goed nagedacht, door mensen die verstand van zaken hebben. Op dit moment lijkt aan geen van beide voorwaarden voldaan te zijn.

3) Hoewel de minister wel, in zijn vorige werkkring bij de protestants-christelijke Besturenraad, mede geijverd heeft voor de uitbouw van het verzuilde systeem.