Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 20]

Bureaucratisering van het universitair onderzoek
J.E. Ellemers en anderen

Het universitaire bestel in Nederland is jarenlang gekenmerkt door grote lankmoedigheid. Er was wel steeds meer bureaucratie, maar haast alles leek te kunnen en te mogen. Er werd vaak weinig gelet op aantoonbare prestaties. Tal van nieuwe studierichtingen en zelfs nieuwe instellingen werden opgericht zonder dat erg diepgaand eerst de objectieve noodzaak daartoe werd vastgesteld.

Sinds enige tijd lijkt het wel of men van het ene uiterste in het andere uiterste is vervallen. De universiteiten staan plotseling onder grote druk. Dit heeft deels te maken met omvangrijke bezuinigingen, die aangeduid worden met eufemismen als landelijke taakverdeling, reorganisatie en afslanking. Daarover willen we het hier echter niet in de eerste plaats hebben. Voor een ander deel gaat het om een nieuw onderzoeksbeleid dat - ook al is het mede ingegeven door bezuinigingsoverwegingen - vooral beoogt de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek te verhogen.

Financiering

Op zichzelf dient het te worden toegejuicht dat de overheid zich zorgen maakt over de kwaliteit van het wetenschappelijk onderzoek. De overheid geeft daar betrekkelijk veel geld aan uit en heeft er recht op dat dit zo goed mogelijk wordt besteed. Toch vragen wij ons ernstig af of zoiets bereikt kan worden door het thans ontwikkelde beleid van ‘voorwaardelijke financiering’. De gedachte achter dit beleid is dat de overheid ook in de toekomst ‘waardevol’ onderzoek wil blijven steunen en zelfs beschermen. Dit is een sympathiek uitgangspunt. Maar wij hebben grote twijfels over de wijze waarop dit beleid thans gestalte begint te krijgen.

De voorwaardelijke financiering dreigt nu al een gecompliceerde planningsoperatie te worden, waarbij het doel (verbetering van de kwaliteit van het onderzoek) meer en meer ondergeschikt wordt aan regels, procedures en een nog verdergaande bureaucratisering van het universitaire bestel. In plaats dat de kwaliteit van het onderzoek wordt verhoogd, is het niet denkbeeldig dat deze regels en procedures slechts nivellering van de kwaliteit teweeg brengen en leiden tot nog meer onproductief administratief werk.

Alleerst lijkt het ons een misverstand dat men de kwaliteit van wetenschappelijk onderzoek louter ‘planmatig’ kan verbeteren. Het brengt in ieder geval grote kosten met zich mee, waarvan de baten allerminst zeker zijn. Wetenschappelijk onderzoek gaat immers over datgene wat we nog niet weten. Door onderzoek over een reeks van jaren te ‘plannen’, bevordert men slechts dat dit op relatief ‘veilige’ of schijnbaar ‘veelbelovende’ onderwerpen wordt gericht en dat waarlijk vernieuwend onderzoek niet de kansen krijgt die het verdient. Bovendien vergeet men dat veel wetenschappelijk onderzoek ook ontstaat in reactie op ander onderzoek of naar aanleiding van bepaalde gebeurtenissen, die moeilijk zijn te voorzien, laat staan te ‘plannen’.

Koppeling

Nog veel bedenkelijker is dat men de voorwaardelijke financiering koppelt aan betrekkelijk omvangrijke collectiviteiten van 5-10 mensjaren wetenschappelijk personeel. Wanneer men ervan uitgaat dat de meeste leden van het wetenschappelijk personeel ongeveer 40 procent van hun tijd besteden aan wetenschappelijk onderzoek, dan betekent dit dat telkens 13 tot 25 leden van het wetenschappelijk personeel zich voor een reeks van jaren aan één aandachtsveld dienen te wijden. Dit mag misschien een redelijke omvang zijn voor sommige activiteiten op het gebied van de natuurwetenschappen. Voor de sociale en geesteswetenschappen, maar ook voor onderdelen van de natuurwetenschappen, is het een norm die veel te hoog ligt. Inderdaad is er iets voor te zeggen dat er een zekere samenwerking en overleg plaats vindt en dat niet op ieder universitair instituut alles wordt gedaan. Maar concentraties in de mate zoals door de voorwaardelijke financiering worden geëist, zijn niet reëel. In feite leidt deze omvangseis er nu reeds toe dat men zich in allerlei bochten wringt om zeer uiteenlopende onderzoeksactiviteiten onder de noemer van één ‘aandachtsveld’ te brengen.

Natuurlijk dienen grotere projecten mogelijk

[p. 21]

te zijn en dient continuïteit te worden gewaarborgd. Maar het moet niet tot bureaucratische manipulaties leiden. Wetenschappelijk onderzoek is uiteindelijk bijna altijd een individuele activiteit. Onderzoekers zijn mensen die gedreven zijn en willen weten hoe dingen in elkaar zitten en daarop visies ontwikkelen die nieuw en anders zijn. Samenwerking in teams kan daarbij stimulerend zijn, maar vaak in de vorm van overleg, contradictie en dialoog. Door samenwerking te eisen van groepen van minstens 13 tot 25 onderzoekers, verlamt men veel van de wetenschappelijke creativiteit.

Bovendien dwingt men op dergelijke wijze werkelijk veelbelovende onderzoekers (die ook binner grotere groepen betrekkelijk schaars zullen zijn) zich ondergeschikt te maken aan de collectiviteit. Want volgens de procedures van de voorwaardelijke financiering zullen niet individuele prestaties, maar ‘gemiddelden’ van de genele collectiviteit doorslaggevend zijn. Derge ijke nivellerende mechanismen hebben naar onze mening reeds te lang hun invloed doen gelden aan de Nederlandse universiteiten en zij worden nu opnieuw versterkt.

Procedures

Het bureaucratisme dat het Nederlandse universitaire bestel steeds meer kemnerkt, blijkt uit de veelheid van procedures die telkens weer worden bedacht. Ook bij de voorwaardelijke financiering ligt de nadruk op input, dit wil zeggen op criteria van omvang, plannen over wat men in de toekomst hoopt te doen en hoe men dit wil doen, en vooralsnog minder op output, dit wil zeggen wat er in feite wordt gepresteerd. Toch zijn er wel degelijk criteria te bedenken voor toekomstige prestatie. Betrekkelijk eenvoudige, maar ook relatief goede predictoren voor toekomstige prestaties, zijn vermoedelijk prestaties in het verleden. Dit zijn bij voorbeeld aantallen publikaties, verwijzingen naar publikaties, aantallen promovendi (voor hoogleraren), eervolle uitnodigingen, e.d. Ook voor degenen die nog geen gelegenheid hebben gehad om te publiceren, zijn wel criteria te vinden (zoals examenresultaten, werkstukken, scripties) om toekomstige prestaties enigszins te schatten. Aan dergelijke predictoren kleven ook wel enkele nadelen, maar deze zijn veruit te prefereren boven de thans voorgestelde papierwinkel van ‘planningsprocedures’, waarbij slechts ijverige bureaucraten zijde spinnen en waardoor serieuze onderzoekers van hun werk worden gehouden.

In verband met de voorwaardelijke financiering wordt gepraat over een of andere vorm van ‘externe beoordeling’. Er wordt o.a. gesproken over mogelijke toetsing door ZWO-werkgemeenschappen of secties van de Academische Raad. Maar dit is lang niet altijd een geheel ‘externe’ beoordeling. Want wanneer men de beoordeling overlaat aan dergelijke organen, die mede gevormd worden door degenen die beoordeeld moeten worden, sluit men in de praktijk de mogelijkheid van vriendjespolitiek en allerlei ongewenste coalitievorming niet uit. Een eenvoudige telling van publikaties (echte publikaties wel te verstaan en geen ‘interne publikaties’ of ‘voorlopige rapporten’) en eventueel van verwijzingen lijkt in vergelijking hiermee nog niet eens zo slecht.

Er wordt soms beweerd dat aantallen publikaties en zelfs aantallen verwijzingen naar publikaties in principe nog niets hoeven te zeggen over de kwaliteit van die publikaties. Dit is ten dele juist. Maar de realiteit aan de Nederlandse universiteiten is dat er - althans in sommige sectoren - ook velen zijn die in het geheel niets produceren. Wanneer de kwantiteit nul is, dan is discussie over kwaliteit vrij zinloos. Wanneer alleen al degenen die over een ruime periode - van zeg tien jaar - uiterst weinig of in het geheel niets hebben geproduceerd zouden worden uitgesloten van onderzoeksfinanciering en bovendien verhinderd zouden worden om anderen van hun werk te houden, dan zou reeds veel gewonnen zijn.

Aan de Nederlandse universiteiten is het nu al een aantal jaren gebruik om over wetenschapsbeleid en over onderzoeksplanning uitsluitend te praten in termen van middelen, organisatievormen en ‘structuren’. Men bedenkt planningsprocedures (voorwaardelijke financiering), men stelt condities (bij voorbeeld aanwezigheidsregelingen) of praat over organisatievormen (bij voorbeeld over ‘onderzoeksmanagement’ als nieuwste modekreet). Maar men lijkt daarbij de doeleinden van wetenschappelijk onderzoek zo langzamerhand geheel uit het oog te verliezen, dit wil zeggen het bevorderen van kwalitatief zo hoogwaardig mogelijk onderzoek, waarbij vooral aan jonge talentvolle onderzoekers optimale mogelijkheden worden geboden.

Dit stuk is geschreven door J.E. Ellemers (hoogleraar sociologie, Rijksuniversiteit Groningen) in overleg met en mede namens de volgende hoogleraren: H.L. Bakels (sociaal recht, Groningen), J. Berting (sociologie, Rotterdam), A. Blok (antropologie, Nijmegen), J.F. Bossevain (antropologie, Amsterdam), H. Daudt (politieke wetenschappen, Amsterdam), J. Fabian (antropologie, Amsterdam), A.J. Fry (Am. letterkunde, VU Amsterdam), W.K.B. Hofstee (psychologie, Groningen), E.H. Kossmann (geschiedenis, Groningen), A. Kuper (antropologie, Leiden), J.D. North (filosofie, Groningen), J. Pen (economie, Groningen), D.L. Phillips (sociologie, Amsterdam), J.J. Spa (Franse taalkunde, Amsterdam), H.U.E. Thoden van Velzen (antropologie, Utrecht), H. de Waard (natuurkunde, Groningen), M.A. Wes (oude geschiedenis, Groningen), H. Wijnberg (scheikunde, Groningen).