Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 31]

Brugmans bezwaren tegen de geest van de eeuw
Ton Anbeek

In zijn artikel ‘Geen literator maar een vakman’ (Hollands Maandblad, febr. 1983) doet Brugman een aanval op uiteenlopende zaken: een verbroken traditie in Leiden, de pretentie van wetenschappelijkheid die literatuuronderzoekers zich aanmatigen, en ten slotte: de plaats van vakken als Frans, Duits, Engels en Nederlands aan de universiteit. Een wilde kruistocht, die ik niet stap voor stap wil volgen. Ik ga niet in op een aantal detailpunten van Brugmans betoog, zoals zijn bewering dat in de historische taalkunde zo langzamerhand alles wel is uitgezocht. Een dergelijke ‘sweeping statement’ lijkt me eenvoudig voort te komen uit geringe bekendheid met het betreffende vakgebied; zo zou een onnadenkend iemand bij voorbeeld even goed staande kunnen houden dat in de arabistiek, een zeer oude discipline (die bovendien over de hele wereld op hoog niveau beoefend wordt: dat is een kardinaal verschilpunt met de bestudering van het Nederlands), zo langzamerhand alles wel moet zijn uitgevlooid - en waarom zou, als er onverhoeds iets mocht overblijven, dat nu juist in Leiden moeten worden uitgezocht? Eenzelfde redenering geldt voor de bestudering van de klassieke oudheid: na zoveel eeuwen geleerdheid valt er toch helemaal niets nieuws meer over Plato of Horatius te beweren? Maar ik zal het niet hebben over onnadenkende opmerkingen. Brugmans afkeer van ‘afgegraasde’ velden van onderzoek zou hem er toe moeten brengen betrekkelijk jonge vakken te protegeren - en dat is nu juist wat hij niet wil. Een tegenstrijdigheid, en niet de enige in het artikel. Ik zal eerst kort ingaan op zijn weergave van de Leidse voorgeschiedenis en daarna iets zeggen over de wijdere strekking van het betoog.

Een leerstoel in Leiden

In zijn voorstelling van de voorgeschiedenis van de opvolging-Gomperts maakt Brugman een paar vergissingen. Het is namelijk niet waar dat Gomperts op de aloude stoel van Verwey e.a. ging zitten. De opvolger van Minderaa is Zaalberg die in 1964 in zijn oratie onder meer het volgende zei:

‘Door mij voor te dragen voor de aloude Leidse leerstoel in de Nederlandse letterkunde hebt u gebroken met een veertigjarige traditie, die aan de meeste universiteiten van ons land navolging heeft gevonden. Anders dan mijn voorgangers sinds 1924 ben ik in de wereld van de letterkundigen een onbekende, ik ben noch dichter, noch letterkundig criticus, noch tijdschriftredacteur’.

Kort daarop werd ook Gomperts benoemd, niet omdat hij in zijn jeugd ooit gedichten had geschreven (had men een dichter naar Leiden willen halen, dan zou men toch spoorslags naar Bergen N.H. zijn gereisd). Gomperts werd benoemd omdat zijn essaybundels De schok der herkenning en vooral ook De geheime tuin van een diepgaande kennis van de moderne Nederlandse literatuur getuigen. Hij werd niet benoemd als literator, maar als deskundige op het gebied van de moderne letterkunde naast de specialist voor de oudere literatuur, Zaalberg.

Op twee punten is de weergave van de voorgeschiedenis in Leiden dus onjuist. Op zichzelf is dat onbelangrijk, omdat het Brugman om veel meer gaat dan die opvolging in Leiden. Want ook als er in Leiden wel een literator was benoemd, geldt zijn kritiek op de geest der eeuw nog onverkort voor alle andere niet-dichterlijke professoren in de neerlandistiek. Het kernpunt van zijn betoog is: ‘dat wanneer het over literatuur gaat, de literator de vakman is’ (p. 28). Die strekking wordt wat verdoezeld door de (onjuiste) weergave van de geschiedenis in Leiden: Brugmans kritiek richt zich op alle literatuuronderzoekers die geen literator zijn, want zij zijn minder gekwalificeerd als ‘vakman’ dan de dichter. De zogenaamde wetenschappelijke bestudering van literatuur is, volgens Brugman, niet meer dan een positivistische droom geweest waaruit we nu eindelijk eens moeten ontwaken (wakker gekust door Prins Karel van het Reve,

[p. 32]

neem ik aan?). Voor Frans benoemen we een Franse dichter, voor Engels een Engelstalige enz.: als het aan Brugman lag veranderde het onderwijs in de moderne talen aan de Nederlandse universiteiten in één doorlopend Poetry International.

Positivisme en romantiek

Niemand zal ontkennen dat sommige dichters zinnige dingen kunnen zeggen over poëzie. Een overtuigend voorbeeld is Vestdijk, die in een reeks lezingen voor zijn mede-gijzelaars in Sint Michielsgestel het wezen van de poëzie wilde uitleggen. Deze buitengewoon boeiende causerieën zijn later uitgegeven onder de titel De glanzende kiemcel - het behoort m.i. tot het beste wat ooit in Nederland over poëzie is geschreven.

In zijn eerste lezing gaat Vestdijk in op de vraag ‘wat is poëzie?’ Daarbij bespreekt hij eerst het gangbare onderscheid tussen het wezen der poëzie, ‘het essentiële en onvervangbare der poëzie, het mysterieuze en onuitsprekelijke, datgene wat zich tegen nadere formulering verzet’ en de techniek van het gedicht die is ‘aan te leren, mede te delen, critisch-analytisch uiteen te zetten, in regels en voorschriften vast te leggen’. Dat is, zegt Vestdijk, ongeveer de algemene opvatting in dichterskringen. Die tweedeling vecht Vestdijk dan aan door te stellen dat het in feite gaat om twee facetten van eenzelfde zaak; wat betreft het poëtisch taalgebruik valt er veel meer te analyseren ‘dan de leek in het algemeen wel vermoedt’. Hij laat vervolgens met een erg aardig voorbeeld zien hoe het ‘wezen’ van een poëtische uitspraak heel goed in zuiver technische termen valt te omschrijven. Ik zal zijn prachtige demonstratie hier niet herhalen; ik verwijs alleen naar De glanzende kiemcel omdat men daarin kan zien hoe een literator zelf aantoont dat inzichten in poëzie op heldere wijze gesystematiseerd kunnen worden.

Maar: waarom zou het vermogen zulke inzichten te formuleren het monopolie van de dichter zijn? Is voor de systematisering de wetenschapsman niet beter gekwalificeerd? Want er is toch geen enkele reden om aan te nemen dat iemand die iets goed doet, dat ook het beste uit kan leggen? Waarom zou een marathonloper beter over zijn voortreffelijke beenspieren en pezen kunnen praten dan een arts die zich alleen per auto beweegt? Verder doorgevoerd leidt het uitgangspunt van Brugman tot onzinnigheden: zo zou men op de leerstoel kinderpsychologie een kleuter, op de leerstoel meteorologie een windvaan en voor het vak plastische chirurgie een etalagepop moeten benoemen. - Latijn en Grieks moeten helaas onbezet blijven zolang we geen ‘vakman’ kunnen vinden. Goed, dit zijn absurde voorbeelden; laten we wat dichter bij huis blijven en bij voorbeeld Brugmans eigen vak nemen, de Arabistiek. Voorzover dat letterkunde is, kan het beter door een Arabisch dichter worden gedoceerd; voorzover het cultuurgeschiedenis inhoudt, ligt het voor de hand daarvoor een willekeurige Arabier uit de kasba te plukken. Want die Arabier weet toch oneindig veel meer over de Arabische cultuur dan welke geleerde westerse vorser ooit kan achterhalen? Ja, zal men zeggen, maar hij kan er niet over praten, het uitleggen. En dat is precies mijn punt: Brugmans kruistocht tegen een positivistische illusie is uiteindelijk een kruistocht tegen overdraagbare kennis. Dat mag dan een positivistische illusie wezen, zeker lijkt me Brugmans nadruk op ‘kennis uit de eerste hand’ een typisch romantische droom. Wie meent, dat alleen een dichter zinnige dingen over poëzie kan beweren, gelooft in het onnavolgbare genie. Vreemd genoeg komt zijn idee nog het meest overeen met bepaalde bevlogen opvattingen uit de jaren zestig, toen iemand als Staal met nostalgie een ‘universiteit’ beschreef waarin studenten zich aan de voeten van wijze goeroes schaarden onder de beschuttende takken van eeuwenoude loofbomen.

Het heeft me, eerlijk gezegd, verbaasd zulke wilde, anti-rationele bedenksels aan te treffen in een toch verder alleszins redelijk tijdschrift als het Hollands Maandblad.

De retoriek van het betogen

Er is meer dat mij verwonderd heeft in Brugmans verhaal. Bij voorbeeld de laatste zin, waarin gesuggereerd wordt dat de benoeming van een literator aan een Amerikaanse universiteit ‘heel gewoon’ is. Een ongelukkig voorbeeld, want iedereen die de Amerikaanse situatie een beetje kent, weet dat zo'n literator meestal voor hoogstens één of twee jaar aan een universiteit verbonden is, waar hij dan deel uitmaakt van een Department dat voor de rest uit geleerden bestaat (en wat voor geleerden: wie niet voortdurend artikelen met veel voetnoten in vakbladen blijft publiceren, vliegt er onherroepelijk uit!) Ook in Amerika geloven ze dus in de positivistische mythe dat de moedertaal door vakmensen moet worden gedoceerd. De voor korte tijd aangetrokken literator heeft een aparte positie, buiten de ‘harde’ vakbeoefening. Ik ben een warm voorstander van het Amerikaanse systeem en zou niets lever willen dan dat de Leidse universiteit elk jaar een Nederlandse literator de kans gaf een serie colleges te geven. Dat is iets heel anders dan de mening dat het vak alleen door een literator goed kan worden gedoceerd.

[p. 33]

Waarom draaft Brugman zo door, als hij in feite niets anders wil dan het Amerikaanse systeem? Het lijkt of hij zich mee laat slepen door allerlei emoties waardoor hij van her en der tegenstrijdige argumenten aansleept. Ik zal een voorbeeld geven: aan het eind van zijn verhaal betreurt Brugman het dat het zo moeilijk is kandidaten te vinden voor leerstoelen Nederlands, ‘gerenommeerde wetenschapsbeoefenaars’. Maar waarom zoekt Brugman ‘gerenommeerde’ onderzoekers? Hij wíl toch juist geen wetenschapsbeoefenaars op die posten? Het is dezelfde soort kromme redenering die ook in een Woody Allenfilm voorkomt: ‘Het eten is hier bar slecht’ - ‘Ja, en je krijgt ook zo weinig’.

Zo'n contradictie kan alleen voortkomen uit een onvrede die zich probeert te ontladen in een blind voorthollend betoog. Ik ben bang dat er maar een ‘redenering’ aan het artikel ten grondslag ligt: ‘Nu er geen literator in Leiden is benoemd, moet de hele neerlandistiek maar van de aardbodem verdwijnen’. Wat Brugman wil is uniek in de wereld: een universiteit zonder onderwijs in de moedertaal!

Een sluitend betoog opzetten is, zo blijkt, geen eenvoudige zaak. Daarom is het maar goed dat men zich in Leiden bij de afdeling taalbeheersing van de vakgroep Nederlands kan bekwamen in de ‘retoriek van het betogen’. Dat daarmee de oude welsprekendheid, een onderdeel van de leeropdracht van de eerste hoogleraar Nederlands in Leiden, Matthijs Siegenbeek, aan de universiteit terugkeert, zal iemand die zo hecht aan academische traditie als Brugman zeker goed doen!