Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 37]

Een zeer slordig boek
Bastiaan Bommeljé

Iedereen die belangstelling heeft voor het verleden wordt vroeg of laat wel eens overvallen door enigszins beklemmende vragen als: ‘wat is geschiedenis?’, ‘kan men iets leren uit de geschiedenis?’, ‘heeft de geschiedenis zin?’ of ‘wat is precies historische kennis?’

Voorheen waren geschiedvorsers veelal geneigd deze problemen weg te wuiven als niet ter zake voor het praktische onderzoek. Maar tegenwoordig wordt ook in Nederland geschiedfilosofie aanvaard als een legitieme onderneming. De belangstelling voor de al jaren speciaal in de Angelsaksische landen gevoerde wijsgerige debatten op dit gebied neemt sterk toe.

Zeer onlangs heeft de Utrechts hoogleraar moderne geschiedenis H.W. von der Dunk een poging ondernomen een geschiedfilosofische inleiding te schrijven ‘voor de belangstellende in een ontzagwekkende en oneindige discussie’. Het resultaat daarvan is een in meervoudig opzicht opmerkelijk boek van meer dan vierhonderd pagina's: De Organisatie van het Verleden. (Van Holkema en Warendorf, Amsterdam).

Naast een globaal overzicht van de ontwikkeling van het historisch denken en de functie van het verleden van de oude Egyptenaren af tot de huidige tijd, biedt het werk een uitvoerige bespreking van geschiedfilosofische vraagstukken. Hierbij komen onderwerpen aan de orde als ‘het moderne wetenschapsbegrip’, ‘de historische verklaring’, ‘geschiedenis als verhaal’, ‘het begrip feit’ en ‘objectiviteit en waardebetrokkenheid van geschiedschrijving’.

Helaas moet worden geconstateerd dat Von der Dunk ondanks wijdlopige redeneringen er niet werkelijk in slaagt de huidige stand van zaken op geschiedfilosofisch gebied duidelijk te schetsen. Hier en daar ontkomt men er zelfs niet aan te vermoeden dat de auteur slechts gedeeltelijk op de hoogte is van de moderne wetenschapstheoretische en geschiedfilosofische ontwikkelingen.

Afgezien van een voortdurend onontwarbaar dooreer halen van epistemologie, methodenleer en wetenschapsfilosofie, geeft Von der Dunk bijvoorbeeld van het kritisch rationalisme van Karl Popper een beeld dat berust op allerhande misverstanden. Zo meent hij dat volgens Popper (die een paar keer toch weer neo-positivist genoemd wordt) wetenschappelijke uitspraken geldig zijn, ‘tenzij die uitspraken worden weerlegd door nieuwe uitspraken van een nog hoger (sic), nog controleerbaarder (sic) en objectiever (sic) gehalte’ (pag. 24).

De werkelijk centrale thema's van het kritisch rationalisme, zoals het demarcatie-probleem, informatiegehalte en waarheidsgehalte als regulatieve ideeën en in het algemeen de hypothetisch-deductieve wending ten opzichte van het neo-positivisme komen nauwelijks aan de orde.

Blijkens verwijzingen heeft de auteur dan ook voornamelijk kennis genomen van het korte artikel van Popper Die Logik der Sozialwissenschaften, dat opgenomen is in de beruchte bundel Der Positivismusstreit in der deutschen Soziologie. Dat deze, ook door Von der Dunk weer breed uitgemeten, maar in feite kunstmatig opgeblazen ‘Positivismusstreit’ tussen vooral Hans Albert en Jürgen Habermas (en niet zozeer tussen Popper en Adorno, zoals Von der Dunk beweert), voor de wetenschap der geschiedenis enig belang zou hebben gehad is al enige tijd geleden door W.J. van der Dussen in het Tijdschrift voor Geschiedenis weerlegd.

Ook voor het overige is het filosofische gedeelte van het boek niet werkelijk helder. Er is meer sprake van een soms interessante, maar te vaak onnavolgbare, private dooltocht door de labyrinten der wijsbegeerte. De belangrijke geschiedfilosofische problemen als het Covering Law Model, de discussie tussen realisten en constructivisten, het narrativisme etc. komen wel min of meer aan de orde, maar zelden wordt aangehaakt bij de thans lopende debatten. Von der Dunk maakt zelfs geen begin met het systematisch groeperen van geschiedfilosofische auteurs en de door hen geformuleerde problemen en oplossingen.

Een begin van een aanzet daartoe is wellicht het omschrijven van de Annales-groep als ‘neopositivistisch’, maar of dat zinvol is valt sterk te betwijfelen. De Annales-stroming kenmerkt zich dan wel (in wisselende mate) door kwantitatief onderzoek en structuralistische benade-

[p. 38]

ringen, maar de bescheiden bijdragen der Fransen op geschiedfilosofisch terrein verdragen het door Von der Dunk opgeplakte etiket nauwelijks.

Doch het is niet mijn bedoeling de aandacht te vestigen op al de filosofische onduidelijkheden in het onderhavige boek. Waarom de betekenis van het begrip ‘objektief’ bij Von der Dunk voortdurend zwalkt tussen ‘algemeen geldig’ en ‘waardevrij’, en wat de auteur bedoelt met de opmerking op pagina 19: ‘Onder wetenschappelijke uitspraken verstaan we die uitspraken die niet door iedereen gedaan kunnen worden, omdat ze of een bijzondere scholing vereisen, of buiten het alledaagse observatiespectrum zijn gelegen’ blijft hier dan ook onbesproken.

Dit wil niet zeggen dat niets in dit volumineuze boek de moeite waard is. Meer dan eens zijn er aardige stukken te lezen, zoals bijvoorbeeld de uiteenzetting over het Duitse historisme.

Wie echter werkelijk geïnteresseerd is in wetenschaps- en geschiedfilosofie kan beter terecht bij de niet weinige beknopte en overzichtelijke inleidingen die de laatste jaren beschikbaar zijn gekomen.

Nu zou men zich met een lichte inspanning heen kunnen zetten over de regelmatige uitglijders, en de structuurloze opzet van het boek (het betoog woekert werkelijk als een mangrovewoud), ware het niet dat De Organisatie van het Verleden lijdt aan een allesoverheersende en alles doordringende nonchalance, om niet te zeggen ergerlijke slordigheid.

In de eerste plaats is het taalgebruik van Von der Dunk gelardeerd met woorden en uitdrukkingen die nimmer een schoonheidsprijs zullen verdienen. Zo heeft hij het over een momentele balansopmaking, stoorfactor, men benadert ongereflecteerd de geschiedenis, de afloopkennis van de historicus (bedoeld is dat men weet hoe de zaken aflopen), waardegeoriënteerde realiteit, democratieïdeaal, het axioma van de betekenisidentiteit, een conservativerende uitwerking, wetenschapsdoctrinairisme, zelfinterpretatie, situatiedominante, a-contextueel, basale kennis, zelfbeeld und so weiter.

In de tweede plaats is er nonchalance in de behandeling van namen en personen. Bijvoorbeeld: de laatste Heracliden-koning van Lydië heette niet Candaulus, maar Candaules; het was niet Gajus Julius Caesar die de Rubikon overstak, maar Gaius Julius Caesar die de Rubicon overstak; de ‘bekende historicus’ Foustel de Coulanges heette in werkelijkheid Fustel de Coulanges; de Engelse filosoof had niet als achternaam Stuart Mill, maar eenvoudigweg Mill, met als voornamen John Stuart; de bekende Annales-historicus heet niet Marcel maar Marc Bloch; de wereldberoemde Indiase politicus heette niet Ghandi maar Gandhi; de zeer bekende wetenschapsfilosoof heette Imre Lakatos, en niet Latakos, zoals Von der Dunk abusievelijk doch consequent volhoudt.

Overigens komt deze laatste fout het eerst voor in het bekende werk van Kees Bertels uit 1973, Geschiedenis tussen Structuur en Evenement; hij duikt vervolgens weer een aantal malen op in tijdschrift-artikelen van historici en heeft nu bij Von der Dunk het tien-jarig bestaan gehaald. Hebben al deze historici nu last van dezelfde vorm van leesblindheid, of wordt het werk van Lakatos wellicht door hen niet zozeer gelezen als wel geciteerd?

De coup de grâce in De Organisatie van het Verleden vormt echter het notenapparaat en de bibliografie. Dit is een volstrekte chaos. Boektitels worden onvolledig of foutief vermeld; artikelen (zeer onoverzichtelijk ook cursief gedrukt) zijn merendeels zonder volumenummer van het tijdschrift en zonder paginering aangegeven; boeken van dezelfde auteur staan niet op volgorde van jaar van verschijnen; voor klassieke citaten wordt verwezen naar pagina's van bepaalde tekstedities, in plaats van naar de standaardnummering van boek, caput en zin; verscheidene boeken worden meermalen aangehaald zonder dat ze in de bibliografie zijn opgenomen; sommige boeken worden in het geheel zonder plaats en jaartal van verschijnen genoemd; het gebruik van hoofdletters in de titels is even wisselend als het weer in Holland.

Een paar voorbeelden: het werk van Sigmund Freud heet niet Das Unbehagen an der Kultur, zoals Von der Dunk volhoudt, maar Das Unbehagen in der Kultur, het boek van de geschiedfilosoof Oakeshott heet niet Experience and its Methods, maar Experience and its Modes; het standaardwerk van W.H. Walsh heet niet An Introduction to the Philosophy of History, maar An Introduction to Philosophy of History; het wereldberoemde boek van Robert Fogel, Railroads and American Economic Growth heeft niet als ondertitel Essays in Economic History, maar Essays in Econometric History; een artikel van A. Donagan (niet: Donagon) heet niet Historical Explanation, maar: Historical Explanation: the Popper-Hempel Model Reconsidered; een artikel van de geschiedfilosoof L.O. Mink heet niet The Divergence of History in Recent Philosophy of History, maar The Divergence of History and Sociology in Recent Philosophy of History; een ander artikel van dezelfde Mink heet niet History and Fiction, maar History and Fiction as Modes of Comprehension; het wereldberoemde wijsgerige tijdschrift heet niet Journal of Philosofie, maar Journal of Philosophy; A. Comte: Course de la philosophie positive, moet zijn: A. Comte: Cours de philosophie positive; etc. etc.

[p. 39]

In dit licht is het ook wat pijnlijk dat de auteur in zijn voorwoord de ‘consciëntieuze medewerking’ van de uitgever noemt. De typografie is beroerd (alinea's springen nu eens in, dan weer niet, citaten en vreemde woorden staan niet cursief, de massieve bladspiegel doet pijn aan de ogen) en de index staat vol fouten. Francis Baron moet zijn: Bacon; Marcel Block moet zijn: Marc Bloch; Thomas Bukk moet zijn Thomas Buckle; Herades moet zijn: Heracles; R. Lonck moet zijn: R. Louch; Meincke moet zijn: Meinecke; Claude Henri Saint Simon moet zijn: Claude Henri de Rouvray, comte de Saint-Simon (met streepje ertussen!); en dan heeft men nog de door de auteur zelf verkeerd gespelde namen klakkeloos overgenomen.

De Organisatie van het Verleden biedt kortom niet helemaal wat men ervan zou mogen verwachten. In dit boek is Von der Dunk in een voornamelijk door hemzelf vervaardigd labyrint enigszins de weg kwijtgeraakt. Hij heeft daarbij helaas ook de standaarden van wetenschappelijke acribie uit het oog verloren.