Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 30]

Waar blijft de Keynesiaanse bel?
M.M.G. Fase

Op een herfstige maandagochtend in oktober kreeg ik de oktoberaflevering onder ogen van het Hollands Maandblad met een opstel door J. Pen. Het heet: Hoe sommige economen proberen de depressie te vergeten. Pen verhaalt hierin van economen die de huidige depressie verzwijgen of zelfs verdonkeremanen. Zijn woordkeus suggereert een zekere opzettelijkheid van de kant der ten tonele gevoerde economen, een weloverwogen vergeetachtigheid zelfs. Pen verbaast zich hierover en vraagt zich af waarom mensen werkzaam bij het Ministerie van Financiën, De Nederlandsche Bank of andere financiële instellingen bepaalde economische samenhangen schijnen te vergeten. Daarnaast, en dit is zeker zo interessant, neemt Pen zich voor te gaan nadenken over mogelijke hypothesen ter verklaring van deze collectieve vergeetachtigheid. Ik wil gaarne met hem meedenken. Dit niet in de eerste plaats omdat Pen mij neemt als exempel voor zijn stelling. Zoiets vind ik best. Veel interessanter is dat Pen met mij van mening is dat het ontwikkelen van hypothesen een boeiende bezigheid is, ook voor economen. Meningsverschillen betreffen dan de mate van geloofwaardigheid van de gebezigde hypothesen. Daarover is een zindelijke discussie mogelijk.

Een van de algemeen aanvaarde hypothesen in de economiebeoefening is de splitsing van economische variabelen - zoals totale produktie, werkgelegenheid of omvang van de geldomloop - in een seculair en een conjunctureel deel. Het seculaire deel wordt dikwijls aangemerkt als de trend. Hier omheen schommelt bij wijze van spreken het conjuncturele deel. Deze scheiding volgend zijn er economische leerstukken die zich vooral richten op de verklaring van de trendmatige ontwikkeling. Dit klassieke onderdeel van de economische theorie wordt wel groeitheorie genoemd. Deze pleegt te worden onderscheiden van de conjunctuurtheorie, die zich vooral richt op de bovengenoemde variaties om de trend. De theorieën van Keynes gaan hierover. Ook het door Pen genoemde klassieke artikel van Samuelson over ‘multiplier’ en ‘accelerator’ is een schoolvoorbeeld uit de conjunctuurtheorie. Dit behoort naar mijn mening zo te blijven, eenvoudig omdat dit model fundamentele en dus duurzame samenhangen blootlegt. Dat econometristen er niet in zijn geslaagd een vaste empirische inhoud aan de betreffende coëfficiënten te geven, doet hieraan niet af. Dat deze verbanden noodlottig zijn, zoals Pen meent, waag ik echter te betwijfelen. (Over deze economische predestinatieleer van Pen straks meer).

Economiebeoefening bestaat bij de gratie van de abstractie, al naar gelang de probleemstelling in wisselende dosering beproefd. Dit is niet alleen de kracht, maar ook de charme van de economiebeoefening. Deze werkwijze stelt echter ook haar grenzen en maakt verabsolutering van een zienswijze bij voorbaat ongewenst. Nadruk op het facet van de groei sluit aan op wat eens werd genoemd ‘the magnificent dynamics’ van de klassieke economen als Ricardo en Malthus. Een dergelijke benadering is volstrekt legitiem maar abstraheert doelbewust van fluctuaties om de trend. Dit was de benadering uit mijn artikeltje over stagnerende groei - door Pen ten tonele gevoerd als exempel van struisvogelanalyse van sommige economen. Ze stoelt echter in een duurzame traditie die niet alleen theoretisch vruchtbaar maar ook voor het beleid nuttig is gebleken. Deze zienswijze is on Keynesiaans voor zover ze zich richt op de lange termijn. Ze is daarom niet ontoelaatbaar.

De Keynesiaanse beschouwingswijze richt zich - om het maar zo te zeggen - op de fluctuaties om de trend. Ze schenkt geen aandacht aan b.v. het grotere produktiepotentieel dat uit investeringen voortvloeit. De inkomenseffecten staan centraal. Nadruk op dit facet is evenzeer legitiem, maar betreft wel een andersgeaarde probleemstelling dan ik indertijd in het gewraakte opstel heb gekozen. De titel van mijn opstel illustreert zulks overigens ook ondubbelzinnig. Pen interesseert zich vooral voor het (hopelijk) kortstondige contractieproces, zich uitend in

[p. 31]

dalende investeringen, inkrimpende consumptieve bestedingen en teruglopende internationale vraag. Kortom, Pen analyseert de vraaguitval en zoekt voor de verklaring aansluiting bij de onderconsumptietheorie. Ook hierover valt wel wat meer te zeggen dan Pen aanvoert als het gaat om een analyse van de huidige depressie.

Waarover verschillen Pen en ik van mening? Blijkbaar over de toelaatbaarheid van de methode der wisselende abstractie. Ik vermoed dat dit een te simpel antwoord zou zijn. De verklaring - en dat is mijn hypothese voor de door Pen geopperde collectieve vergeetachtigheid - moet daarin liggen dat Pen zich mateloos ergert aan het door hem terecht verworpen dogmatisme dat in de hedendaagse economiebeoefening hoogtij lijkt te vieren. Deze ergernis deel ik met hem, mede omdat sommigen menen dat uit hun analyse noodzakelijk een bepaald beleid volgt. Dit is een oud thema. Veertig jaar geleden schreef de Amsterdamse hoogleraar Hennipman hierover een prachtig boek (Economisch Motief en Economisch Principe). De les ervan is dat aan de analyse moeilijk, d.w.z. zonder oordeelvorming, concrete beleidsnormen kunnen

[p. 32]

worden ontleend. Deze zienswijze schept ruimte voor uiteenlopende beoordelingen van door economen aangedragen hypothesen. Kortom, economen zouden zich vooral tot dit laatste dienen te beperken en niet te snel overgaan tot heiligverklaring van hun particuliere hypothese.

De scholen waar Pen het over heeft noemt hij niet bij naam. Ik vermoed dat hij mede het oog heeft op het zgn. monetarisme met zijn overdreven en eenzijdige aandacht voor de invloed van het geld en de mogelijkheden van het monetaire beleid. Kortom, een verzameling economen die een rechtlijnige doch, naar ik vrees, simplistische hypothese verdedigen om het economisch proces te beschrijven. Deze stroming ontkent bovendien het nut van macro-economische modellen die de vrucht zijn van het Keynesiaanse denken en de stugge arbeid van door Tinbergen geïnspireerde econometristen. Ik kan me goed voorstellen dat Pen weinig sympathie voelt voor deze school. Uit het feit dat ik naast Rotterdam ook nog, en voornamelijk, bij de Nederlandsche Bank werkzaam ben - Pen vermeldt dit heel fijntjes in zijn opstel - mag hij evenwel niet afleiden dat ik flirt met deze denkrichting (vgl. mijn oratie Op het breukvlak van macro- en micro-economie, Leiden/Antwerpen 1981). Voor zover ik weet, sympathiseert de Nederlandsche Bank trouwens ook niet met deze extreme denkrichting. Eenzijdigheid is immers dwaas en onpraktisch. Men spreekt daar ook liever van gematigd monetarisme, d.w.z. een zienswijze die naast monetair beleid tevens inkomens- en budgettair beleid voorstaat.

In dit verband schijnt Schumpeter eens gezegd te hebben dat er geen economische scholen bestaan doch slechts goede en slechte theorieën. Ik denk dat zowel de Keynesiaanse theorie als de groeitheorie goede benaderingen zijn in de zin van Schumpeter. De Keynesiaanse is beperkt in die zin dat deze zich uitsluitend richt op de bestedingen. De door bepaalde bestedingen gegenereerde produktiecapaciteit - ik maakte er reeds melding van - ignoreert ze echter omdat deze niet op de korte termijn zichtbaar is. Op dezelfde legitieme wijze ignoreert de groeitheorie de fluctuaties in de bestedingen omdat deze de aandacht van het lange termijn beeld afleiden. We leven tenslotte niet alleen voor de korte termijn. Beide benaderingen zijn methodisch eenzijdig. Een synthese ligt voor de hand. Er is een tijd geweest dat gestreefd werd naar een dergelijke synthese. De zgn. conjunctuurstructuurmodellen vormen hiervan de belichaming. Ook discussies over de verhouding van arbeids- en kapitaalkosten, levensduur van kapitaalgoederen en uitstoot van arbeid tengevolge van relatief tè hoge loonkosten passen in deze zienswijze.

Ik denk dat mijn benadering van stagnerende groei eerder aansluit bij dit streven naar een synthetische benadering, dan een zienswijze welke alle aandacht richt op de bestedingen. Teveel aandacht hiervoor brengt ons bovendien gemakkelijk op een dwaalspoor. Het is erg eenvoudig en gevaarlijk de verklaring van de huidige depressie - die er zonder twijfel is - bij de onderconsumptietheorie te zoeken. Immers, naast de onderconsumptietheorie is er nog een gehele klasse van hypothesen, zoals de groep hypothesen die als overinvesteringstheorie is aangeduid. Haberler schreef er in 1937 een dik en boeiend boek over (Prosperity and Depression, Genève 1937). Witteveen deed het in de jaren 1950 nog eens dunnetjes over (Structuur en Conjunctuur, Haarlem 1956). Hij schrijft op blz. 51: ‘Wanneer men het terrein der conjunctuurtheorie overziet, dan blijkt vooral één belangrijk meningsverschil nog steeds niet geheel te zijn overwonnen: de tegenstellingen tussen de overinvesteringstheorieën enerzijds en de onderconsumptietheorieën anderzijds. Een nadere beschouwing van deze tegenstelling brengt ons aanstonds tot de kern van de conjunctuurtheoretische problematiek.’. Misschien verschillen Pen en ik op dit punt van mening. Dit betreft dus de analyse van de feitelijke situatie en de daarmede nauw verbonden aard van het beleid. Over dit punt, en dat is een interessant aspect van Pens essay, is discussie mogelijk en bestaan nog steeds tegenstellingen. Opvallend daarbij is dat de Keynesiaanse zienswijze thans op de achtergrond geraakt. Zal dit samenhangen met de verschillen tussen nu en de jaren 1930? (Inflatie thans en deflatie toen; niet ineengeschrompelde kapitaalmarkten thans; nauwelijks activiteit op de kapitaalmarkten toen). Dat de depressie heerst wil en zal ik niet ontkennen. Van een struisvogelanalyse mijnerzijds is dan ook geen sprake. Geheugenzwakte mijnerzijds bestaat ook niet. Verder wellicht vermeldenswaard voor een juiste ordeelsvorming is dat ik daadwerkelijk betrokken ben bij de door Keynes en Tinbergen geïnspireerde economische modellering van de Nederlandse volkshuishouding. Met het oog hierop lijkt het minder juist mij een zekere verwaarlozing van de Keynesiaanse zienswijze in de schoenen te schuiven. Ik sluit overigens niet uit dat Pen zulks geheel niet doet of beoogt te doen. Evenmin echter behoeven we met Pen het noodlottig mechanisme te vrezen van het samenspel van ‘accelerator’ en ‘multiplier’. Economische politiek is toch niet zo machteloos als sommige extreme monetaristen cum aanhangers der rationele verwachtingsgedachte geloven? De Keynesiaanse bel klinkt nog steeds. Een cognitieve dissonant is daarin nauwelijks waarneembaar. Vergeetachtigheid in dit verband is een fictie van mijn gerespecteerde Groningse collega.