Hollands Maandblad. Jaargang 1983 (422-433)

[p. 10]

Enige bezwaren tegen Poppers wetenschapsleer
B.K. Jansma

Bij de meeste filosofen treft men bepaalde kerngedachten aan die in hun werken steeds weer opduiken. Wie ze eenmaal opgespoord en begrepen heeft kan de variaties tenslotte zelf wel invullen. Als dit punt bereikt is, wordt het tijd naar een andere wijsgeer om te zien.

Ook in de geschriften van Karl Popper treffen we dit verschijnsel aan. Zijn overtuiging dat de waarheid slechts met moeite te vinden is en de negatieve benadering van problemen (‘Hoe weet u dat uw oplossing niet fout is?’) keren steeds terug, vooral in verband met zijn beroemde falsificatie-theorie. Deze theorie wordt door velen voor een belangrijke ontdekking gehouden. Ook schrijver dezes heeft zich jarenlang als aanhanger van Popper beschouwd. Van lieverlee is hij echter aan de houdbaarheid van de theorie gaan twijfelen en wel om de volgende redenen. In de eerste plaats omdat de kentheoretische inzichten die eraan ten grondslag liggen dubieus zijn, en ten tweede omdat Poppers falsificatie zijns inziens slechts een eenzijdige variant is van het zogenaamde experimentum (of indicium) crucis.

a. Over kenleer

Uit Poppers geschriften spreekt een hartgrondige afkeer van alles wat naar relativisme en dogmatisme in de kenleer zweemt. Dogmatische opvattingen bestrijdt hij onder de naam essentialisme, relativistische onder het hoofd instrumentalisme. Daar wordt het volgende mee bedoeld.

De term essentialisme verwijst naar de opvatting dat de rede langs inductieve weg weet door te dringen tot het wezen der verschijnselen. Aanvankelijk betekende inductie afleiding van het algemene uit het bijzondere. De minder belangrijke eigenschappen der dingen kunnen worden ‘weggedacht’ tot alleen hun kern of essentie overblijft. Dit proces, dat overigens slechts in overdrachtelijke zin bestaat, wordt gewoonlijk abstractie genoemd. De Engelsman Francis Bacon heeft het oorspronkelijk Griekse begrip inductie van een nieuwe betekenis voorzien. Bij hem verwijst de term naar een methode om de wetmatigheden die de natuur beheersen vast te stellen.

Nu is de moderne opvatting over inductie volgens Popper een combinatie van dit tweetal. Een natuurwet zou niet alleen de betrekkingen tussen bepaalde verschijnselen verklaren, maar ook hun essentie vatten. In ieder geval gaat het hier om wetten die als uiteindelijke verklaringen dienst doen. Ze zijn absoluut, eens en voor altijd geldig. Deze absolute geldigheid berust op het causaliteitsprincipe. Eeuwenlang heeft men gedacht dat alle samenhang tussen feiten en gebeurtenissen causaal van aard is en zodoende werd het causaliteitsbeginsel tot grondslag der natuurwetten uitgeroepen. Natuurwetten zijn dus ook absoluut geldig en verschaffen ons nauwkeurige inlichtingen aangaande de wereld om ons heen. Eenmaal, als we ze allemaal opgespoord hebben, zal onze kennis volkomen zijn. Deze doctrine van de uiteindelijke kenbaarheid der wereld veronderstelt een realistisch uitgangspunt. Onafhankelijk van ons bewustzijn is de wereld precies zoals wij haar waarnemen. Ruimte, tijd en causaliteit zijn absolute grootheden.

En nu het instrumentalisme. De term is niet door Popper verzonnen maar afkomstig van de Amerikaanse filosoof Dewey die van mening was dat ons brein niets is dan een instrument om ons op de been te houden in de strijd om het bestaan. Popper gebruikt de term om er de door hem bestreden opvatting mee aan te geven dat de natuurwetten slechts theorieën zijn, instrumenten die allerlei verschijnselen voorlopig verklaren, zonder aanspraak te maken op absolute geldigheid of waarheid.

Dit denkbeeld hangt natuurlijk nauw samen met de twijfel aan de geldigheid der empirische kennis die men bij veel filosofen tegenkomt. Plato hield met Parmenides de waarneembare wereld voor een illusie. De sofist Protagoras beschouwde empirische kennis als een relatiefgeldige aangelegenheid. Sextus Empiricus vluchtte in de scepsis. En in de veertiende eeuw

[p. 11]

wist Nicolaas van Autrecourt reeds dat de grondslagen van het realisme, de substantieleer en het geloof aan een absolute causaliteit, in feite op niets berusten. De definitieve aanslag op het realisme kwam in de achttiende eeuw, toen Berkeley afrekende met het begrip abstractie, het objectief bestaan der substantie en, last but not least, het absolute karakter van ruimte en tijd. Bij dit alles wist hij de valstrik van het idealisme te vermijden. Want voor Berkeley zijn de dingen niet subjectief. Van de rare, op oude Griekse emanatietheorieën berustende leer der twee werelden (een objectieve wereld buiten ons die een subjectieve binnen ons veroorzaakt) is bij hem geen sprake. Ook laat hij de subjectieve wereld, zijn ongelukkige uitspraak esse est percipi ten spijt, niet samenvallen met het bewustzijn, laat staan dat hij de hele negotie tenslotte in hoofd en hartstreek onderbrengt. Berkeley is geen idealist en al evenmin een common-sense-filosoof. Wel vindt hij dat wij slechts onze ‘bewustzijnsinhouden’ kennen, maar aan de oude Aristotelische opvatting dat wij ons bewust zijn van een soort copie der buitenwereld in ons hecht hij geen geloof. Wij zijn ons bewust van dingen en gebeurtenissen buiten ons, die wij slechts kennen voorzover wij ze waarnemen. Dat de wereld in wezen zo is als wij haar waarnemen is op z'n minst onwaarschijnl jk: een objectieve, onafhankelijk bestaande buitenwereld is letterlijk onvoorstelbaar.

Sinds Berkeley (wiens opvattingen wij gemakshalve met de term fenomenalisme zullen aanduiden) is het met de geloofwaardigheid van het realisme droevig gesteld. Wij kunnen ons niet meer vastklampen aan de materie, en ons al evenmin oriënteren aan de categorieën van ruimte en tijd. Van uurwerk is de wereld weer tot raadsel geworden, om het maar eens deftig te zeggen. De gevolgen van Berkeleys relativistische opvattingen voor de wetenschapsfilosofie waren aanzienlijk. Zijn volgeling Home bracht de absolute causaliteit (waar de realistische wetenschapsopvatting op stoelt) terug tot een bescheiden constant conjunction. Absoluutgeldige wetten bestaan niet en de hoop op een definitieve verklaring der verschijnselen is een illusie. Reden om aan echte, absolute waarheden te geloven hebben we niet. Voor veel mensen is dat een verontrustende gedachte.

Goed. Wetten van Meden en Perzen bestaan dus niet. Wel voorlopig-geldige theorieën. Voorlopig- of relatief-geldig is trouwens niet hetzelfde als willekeurig of dubieus. Het kan nooit kwaad daar even op te wijzen, want het woord ‘relatief’ betekent niet ‘twijfelachtig’ zoals men veelal meent, maar ‘betrekking hebbend op’. De Pilatusachtige verzuchting dat alle waarheid relatief is, waarmee de spreker meestal bedoelt dat hier beneden niets vaststaat, wil eigenlijk zeggen dat het zelfstandig naamwoord ‘waarheid’ alleen iets betekent als het betrekking heeft op een bepaalde uitspraak over bepaalde feiten. Een uitspraak die met de feiten in strijd blijkt, heet dan onjuist of onwaar. Een ‘wet’ is een dergelijke uitspraak natuurlijk niet, maar willekeurig is zij evenmin. Zij heeft, als theorie of desnoods hypothese, een voorlopig karakter: haar geldigheid duurt tot het ogenblik waarop zij door de feiten weersproken wordt.

Deze bescheiden opvatting is zo gek nog niet. Haar voorlopig karakter maakt het immers mogelijk verschillende aspecten van hetzelfde verschijnsel te verklaren met behulp van verschillende theorieën. Een aardige illustratie leveren de bekende rivaliserende lichttheorieën van Newton en Huygens. Bij hun pogingen vast te stellen wat licht nu eigenlijk is, gingen ze beiden uit van waarneembare eigenschappen als breking en weerkaatsing. Bij het verklaren van deze verschijnselen sloegen zij echter verschillende wegen in. Volgens Newton bestond licht uit zeer kleine, door de lichtbron rechtlijnig uitgestraalde deeltjes. Huygens daarentegen hield het licht voor een golfbeweging die zich in een hypothetisch medium, de aether, voortplant. Nu kunnen zowel Newtons emissieleer als Huygens' undulatie-theorie de verschijnselen breking en weerkaatsing zeer goed verklaren. Het aardige is dat bij andere verschijnselen de theorieën beurtelings te kort schieten. Zo kan de emissieleer het interferentiefenomeen (licht plus licht levert soms duister op) niet verklaren. De undulatietheorie kan dat wel (bepaalde golfbewegingen heffen elkaar op). Anderzijds weet de undulatietheorie geen weg met de oorsprong van het licht, en evenmin met de omzetting van licht in andere energievormen. We hebben dus te maken met twee beperkt-geldige theorieën die volgens het essentialistische boekje niet gelijktijdig waar kunnen zijn. Het instrumentalisme is gauwer tevreden. Als een theorie bepaalde verschijnselen bevredigend verklaart, vindt een aanhanger dezer opvatting dat prachtig en voldoende.

Juist. We hebben inmiddels vastgesteld dat de essentialistische wetenschapsopvatting streeft naar wetten die de verschijnselen definitief verklaren en daarbij uitgaat van een realistische kentheorie. Haar tegenhanger, het instrumentalisme, houdt uiteindelijke verklaringen voor onmogelijk, wat het fenomenalistisch standpunt veronderstelt, het inzicht dat onze kennis slechts relatief-geldig is. Geen objectieve kennis en geen vaststaande natuurwetten dus. Wel voorlopige theorieën en hypothesen. Zo. En nu naar Popper.

In het voorafgaande hebben wij beweerd dat de wetenschapsfilosofische stromingen die Popper

[p. 12]

bestrijdt allebei aan een bepaalde kenleer gebonden zijn. Popper ontkent dit verband. Hij koppelt namelijk een enigszins gewijzigde versie van het instrumentalisme aan realistische vooronderstellingen. Dat gaat als volgt. Theorieën zijn natuurlijk wel hypothesen (en geen absoluut-geldige wetten) maar zij maken er om den drommel wel aanspraak op waar te zijn. Volgens Popper legt de instrumentalistische opvatting veel te veel nadruk op de functie van theorieën en dat gaat zijns inziens ten koste van het waarheidsaspect. Daarom trekt hij ten strijde tegen alle idealisten en relativisten die hij beschuldigt van gebrek aan belangstelling voor de waarheid. In zijn ijver draaft hij vervolgens door en verklaart zichzelf tot realist, in de merkwaardige veronderstelling zo houvast te hebben gevonden in een baaierd van onzekerheid.

Poppers realisme is vooral een actie tegen het idealisme. Niet ten onrechte verdenkt hij de idealisten van de opvatting dat de buitenwereld niet bestaat. Dat vindt hij een mallotige gedachte, terecht, want de twee veronderstellingen waar het idealisme op berust, de leer der twee werelden en de notie dat wij slechts één van dit tweetal kennen, de subjectieve wereld van het bewustzijn, zijn ook erg raar. Nu is het vervelende dat Popper, misleid door Berkeleys esse est percipi’ (‘zijn is waargenomen worden’; inderdaad een wat vreemde opvatting) de arme bisschop tot de idealisten rekent. Vervelend, want Berkeley beweert helemaal niet dat de dingen slechts in onze geest zouden bestaan. We hebben te maken met een misverstand dat ongetwijfeld werd versterkt door Poppers hartgrondige afkeer van gepsychologiseer in de kentheorie en door zijn common sense opvattingen. Voor de kentheoreticus zijn deze vooroordelen (want dat zijn het) funest. Het volgende is namelijk het geval.

Van oudsher wil het vak kentheorie twee vragen beantwoorden. In de eerste plaats gaat het erom vast te stellen hoe wij onze kennis opdoen. Dit onderzoek leidt tot het bestuderen van onze wijze van waarnemen en bespiegelingen over de menselijke geest, onderwerpen waar Popper weinig belangstelling voor heeft. De tweede vraag, die over het waarheidsgehalte der kennis gaat, heeft echter zijn volle aandacht.

Kennis definieert Popper als het geheel van onze theorieën en hypothesen, een opvatting die onze huis-tuin-en keuken-kennis als niet ter zake of oninteressant opzij schuift. Dat kennis ook als een subjective state of mind kan worden beschouwd geeft hij schoorvoetend toe, maar, zo zegt hij pedant, I choose to treat (knowledge) as a system of statements.

Op grond van deze en dergelijke uitspraken is Popper weleens een behaviourist genoemd. De juistheid van deze bewering bestrijdt hij met de redenering dat subjectieve ervaringen natuurlijk wel voorkomen (dat ontkennen de behaviouristen trouwens helemaal niet) maar dat ze alleen interessant zijn voorzover wij ze objectief kunnen verklaren. Objectief is hier blijkbaar een synoniem voor zowel absoluut geldig en waar als voor intersubjectief.

Eén ding staat vast. In geen geval wil Popper aan een relativistische kenleer. Subjectivisme en vooral solipsisme wijst hij als triviaal van de hand. Een argument voor de onjuistheid van deze opvattingen is dat natuurlijk niet. Het gaat er helemaal niet om of Karl Popper relativistisch getinte opvattingen voor triviaal of onbelangrijk houdt, maar of ze al dan niet wáár zijn. En van triviaal gesproken, een uitgesproken relativist als Berkeley kwam met allerlei interessante beweringen over materie, abstractie en over ruimte en tijd voor de dag. Was dat soms triviaal? Hoe dan ook, Poppers realisme is vooral ontstaan uit afkeer van relativisme. Hij wil de wereld en de wetenschap verstaan zonder zich in te laten met de obscure redeneringen van psychologisme, idealisme, fenomenalisme en solipsisme, all views, zoals hij ons meedeelt in zijn autobiografie, ‘which I refused to take seriously’, want ‘my sense of social responsibility told me that taking such problems seriously was a kind of treason of the intellectuals’.

Daar kunnen we het wel mee doen! Uit deze passage blijkt niet alleen dat Popper een goede inborst heeft maar ook dat zijn keuze voor het realisme op ethische (en dus praktische) overwegingen berust. Hij meent namelijk dat het loslaten van een objectieve wereld en het begrip absolute waarheid gevolgen heeft voor de ethiek. En vooral op dat terrein wil Popper van geen relativisme weten. Voor hem bestaan wel degelijk human values of the greatest importance. Dat de wijsgeren het over aard, aantal of bestaan dier waarden nooit eens geworden zijn deert hem niet. Ethisch relativisme is Slecht omdat het leidt tot scepsis, cynisme en nihilisme, en daarmee uit. Het is goed te bedenken dat dit zuiver pragmatische overwegingen zijn, en dat het pragmatisme in rechte lijn van het relativisme afstamt!

Dat het met realisme in de kenleer niet pluis is, zal Popper niet zijn ontgaan. Misschien verklaart dat de geestdrift waarmee hij zich op Tarskis waarheidsopvatting heeft geworpen. Diens zogenaamde correspondentietheorie wil aantonen dat men zeer goed geldige uitspraken kan doen over de betrekking die tussen een bepaalde bewering en een bepaald feit bestaat mits men zich van een metataal bedient. Om dit duidelijk te maken weet ik niets beters te doen dan Poppers eigen voorbeeld te citeren: The statement in the German language that consist of the three words ‘Gras’, ‘ist’, and ‘grün’, in that order, corresponds to the facts if, and only if, grass is green. Het Duitse zinnetje Gras ist

[p. 13]

grün dat de directe mededeling bevat is hier de ‘taal’, de Engelse context de ‘metataal’. De lezer zal zich wellicht afvragen of deze vreemde beweringen onbeduidend zijn of diepzinnig. Beide, volgens Popper: ‘The unexpected triviality of Tarski's result seems to be one of the reasons why it is difficult to understand. On the other hand, the triviality might reasonably have been expected, since after all everybody understands what 'truth' means as long as he does not begin to think (wrongly) about it.’ Van dit soort sofistische praatjes worden we ook al niet veel wijzer, evenmin als van Tarskis zogenaamde correspondentie-theorie die kennelijk meer iets is voor ingewijden. Schrijver dezes, een eenvoudige boerenjongen, vermag met de beste wil van de wereld niet in te zien hoe kryptische woordenspelletjes het objectief karakter van de waarheid zouden kunnen aantonen.

b. Over falisificatie en verificatie

Wellicht kunnen de gebreken van Poppers kenleer grotendeels worden toegeschreven aan 's mans preoccupatie met de wijze waarop theorieën tot stand komen, inderdaad een kwestie van gewicht. Wetenschappelijke kennis kan men ongetwijfeld beschouwen als het geheel van theorieën of algemene verklaringen voor de diverse feiten die zich aan ons voordoen. Dergelijke verklaringen worden ons door de geschiedenis van wijsbegeerte en wetenschap in alle soorten en maten aangereikt. Soms zijn ze alomvattend, zoals Democritus' atoomleer, maar meestal zijn ze op een groep bijzondere verschijnselen toegespitst, de wet van Boyle bijvoorbeeld. Sinds de Renaissance is hun aantal voortdurend toegenomen en in onze eigen ongelukkige eeuw zijn ze tot een ware zondvloed aangewassen.

Nu zijn alle verklaringen kennelijk niet gelijkwaardig. Natuurwetenschappelijke theorieën worden niet zelden weerlegd en vervangen. Op andere gebieden zijn verklaringen vaak zo vaag en zo algemeen (men denke slechts aan astrologische en futurologische voorspellingen, om van de resultaten der psychoanalyse maar te zwijgen) dat ze nauwelijks voor weerlegging vatbaar zijn. Vandaar dat de wetenschapsfilosofen zo naastig speuren naar een criterium dat het mogelijk maakt echte theorieën van pseudo-

[p. 14]

verklaringen te onderscheiden. Zo'n afgrenzingsof demarcatieprincipe is ontdekt, naar men beweert, door Immanuel Kant. Zijn beroemde antinomieën wijzen ons op het bestaan van uitspraken als, ‘God bestaat’ en ‘God bestaat niet’, die elkaar weliswaar logisch uitsluiten maar die men toch beide zou kunnen handhaven omdat de een noch de ander verifieerbaar is. Dergelijke niet-toetsbare uitspraken zijn derhalve zinloos. Wetenschappelijke uitspraken zijn toetsbare uitspraken en discussies over nietempirische zaken, hoe gezellig ook, zijn eigenlijk geheel overbodig.

Een uitstekende omschrijving van dit verificatieprincipe is te vinden in de passage uit Dijksterhuis' onvolprezen Mechanisering van het Wereldbeeld waar de schrijver spreekt over de gebreken van de Griekse fysica. Hij somt de volgende kenmerken op. Naar zijn mening heeft een onderzoeker in de eerste plaats een ‘heilzaam wantrouwen in het getuigenis van eigen en anderer zinnen’ nodig, en vervolgens inzicht in het belang van het experiment: ‘de behoefte en het vermogen een opgestelde verklaringshypothese op haar geldigheid te toetsen door de consequenties die er uit getrokken worden, onder opzettelijk in het leven geroepen omstandigheden te verifiëren.’ Een en ander dient te gebeuren met behulp van ‘opzettelijk geconstrueerde toestellen’. Ook aan inzicht in de rol die de theorie bij dit alles speelt, ontbreekt het Dijksterhuis geenszins. De passage waarin de Groningse geleerde (naar onze bescheiden mening een groter denker en stilist dan Popper, Wittgenstein en Rudolf Carnap samen) deze rol kort en bondig uiteenzet, onderscheidt zich in ongemeen gunstige zin van het zwaarwichtig geschrijf dat in de wetenschapsfilosofie gebruikelijk is:

‘Het uitvoeren van een proef (veronderstelt) het bestaan van een theorie die tot het stellen van bepaalde zinrijke vragen aanleiding geeft, concrete, voor experimentele toetsing vatbare beweringen of vermoedens oplevert, de behoefte aan bepaalde metingen wekt. Men kan nu eenmaal niet zonder theoretische leidraad in het wilde weg en op hoop van zegen experimenteren, terwijl die leidraad zich ook weer niet zonder voortdurende hulp en contrôle van het experiment laat voortspinnen.’

Tenslotte onderscheidt Dijksterhuis verschillende vormen van experimenteren. Het ‘zuiver heuristisch experiment’ wordt op grond van vage vermoedens uitgevoerd. Onschuldige knaagdieren bijvoorbeeld worden ‘op hoop van zegen’ met een bepaalde vloeistof ingespoten en de onderzoeker wacht dan belangstellend af wat er gaat gebeuren. Van een verifiërend experiment is daarentegen pas sprake als de onderzoeker al aardig zeker van zijn zaak is maar nog niet helemaal. Met angst en beven waagt hij zich aan een voorspelling over de afloop van een definitieve proef, het experimentum crucis dat als alles goed gaat zijn hypothese zal bevestigen. Zo meende Einstein dat lichtstralen zich niet altijd rechtlijnig voortplanten maar bij het passeren van grote hemellichamen onder invloed van de zwaartekracht enigszins afbuigen. Deze mening werd in mei 1919 bevestigd door twee Britse experimenten tijdens een zonsverduistering. Als lichtstralen afkomstig van bepaalde sterren bij het passeren van de zon inderdaad afbuigen zouden op foto's van het betreffende stukje firmament, genomen bij respectievelijk aan- en afwezigheid van de zon, de posities der sterren verschillend moeten zijn. Bij identieke foto's daarentegen zou Einstein zijn theorie moeten opgeven. Dat bleek niet nodig. De afwijkingen die de foto's vertoonden bevestigden de voorspelling.

Deze proeven baarden veel opzien. Toen Bertrand Russell (zelf heeft hij nooit iets ontdekt) er van hoorde, riep hij bedroefd uit... to think I've spent my life on muck! Ook Popper was erg onder de inruk, vooral van Einsteins negatieve formulering If the redshift of spectral lines due to the gravitational potential should not exist, then the general theory of relativity will be untenable. Wellicht is dit de oorsprong van de falsificatietheorie, de opvatting dat een onderzoeker zich nooit mag beperken tot het aandragen van voorbeelden die de juistheid van zijn theorie bevestigen, maar dat hij moet proberen een stand van zaken te bedenken die, indien gerealiseerd, haar zou weerleggen.

Deze opvatting is de kern van Poppers wetenschapsfilosofie. Aan de originaliteit van het falsificatieprincipe nu kan men op goede gronden twijfelen. Want welbeschouwd is falsificatie slechts een ander woord voor het aloude experimentum crucis met een morbide nadruk op de mogelijkheid dat de theorie op de valreep nog weerlegd zal worden.

Poppers geestdrift over vernuftig gevonden maar helaas onjuiste theorieën is hoogst merkwaardig. Een direct na de geboorte weerlegde theorie (van Bohr, Kramers en Slater) beschouwt hij als een schitterende intellectuele prestatie die we niet mogen vergeten, niet alleen (lieve help!) van wege haar schoonheid maar ook omdat het zou gaan om een important contribution to science. Dit soort lyriek is wel wat overdreven. Want wie zou zich Einsteins relativiteitstheorie nog herinneren als die foto's destijds identiek waren gebleken? En welke geleerde in vredesnaam zou uitbarsten in lofzang en gejubel over de ondergang van zijn zorgvuldig gekweekt en gekoesterd geesteskind? Volgens Popper zijn trial and error de factoren die de voortgang der wetenschap bepalen. Daar zit iets in. Maar een voorwaarde van veel groter gewicht heeft hij over het hoofd gezien: succes.