Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 28]

‘Menarche, 10de levensjaar:
geen bijzonderheden’
Hermine de Graaf

Lisa floot hard en schel tussen haar tanden, ze moest haar onderlip naar binnen trekken om de lucht er goed overheen te kunnen blazen. Met haar tong die ze liet bollen en bewegen, vormde ze een melodie. Het klonk nergens naar, door te oefenen zou ze leren, want ze was pas tien jaar en kende geen enkel meisje dat het beter deed. Jongens... natuurlijk wel!

Het stadje waarin ze woonde, was niet erg interessant voor kinderen, een groep huizen, straten er door heen, die stervormig naar het middelpunt, een marktplein liepen. Op het plein stonden parkeermeters bij rechthoekige vakken, er midden op verhief zich een kerk. Net een begraafplaats met grafzerken die hongerig riepen om kwartjes... Dat was zo'n beetje alles wat er over het plaatsje te vertellen viel.

Zoals bij baby's die veel huilen, meende Lisa dat fluiten goed voor haar longen was en zij voelde zich, door één van die eigenaardige begoochelingen van verstand en gevoel er minder kwestbaar door. Ze keek naar de geschramde neuzen van haar schoenen, haalde diep adem en begon te zingen: ‘Mijn moeder heeft een spijkerbroek, daar kan van alles in, falderi, faldera...’ Ze raapte uit de goot een stuk hout op, en liet het langs de spijlen van het smeedijzeren hek voor het kantongerecht ratelen...

De rode hijskraan, waarin een bal getakeld was, had de kinderen uit de straat naar zich toegetrokken, sommigen zaten op de wielkasten, anderen leunden tegen hun fiets en keken omhoog. Zij bleef op afstand, drukte zich in de takken van een haag.

De verf van hun huis schilferde bij de daklijsten, in de muren zaten scheuren als bliksemschichten. ‘Het is net of een kies waar je al veertig jaar mee gekauwd hebt, plotseling knapt’, had haar vader gezegd. Het gaf hem een weemoedig gevoel dat de ijzeren bal de muren en de plafonds aan stukken zou slaan.

‘De fruitbomen worden natuurlijk gekapt’, besefte Lisa met een schok.

‘Appelmoes, appelmoes’, zong ze bezwerend. Andere gerechten lustte ze niet, die waren niet zoet genoeg en bezaten te veel eigen vorm als je ze in je mond nam. Wanneer naast haar bord niet het blauwe schaaltje zou staan, wilde ze nooit meer eten, behalve de boterhammen met chocoladehagel.

Ze liep met een boog om de kinderen het tuinpad op en opende de deur van hun huis. Lisa kon fluiten zonder dat iemand aan haar gezicht zag, dat zij het deed en haar vader kreeg er een gevoel van ‘of de melkboer in de gang staat’. Hij herinnerde haar eraan, door te kuchen en zijn haar glad te strijken, dat ze de dochter van de rector van een gymnasium was. Ze sloeg de deur hard dicht.... zij was het meisje uit het huis met de koepel! Al paste de nieuwe woning honderd keer beter bij hun gezin en betekende het voor haar moeder minder werk.

‘Als jullie aan mijn huis komen, komen jullie aan mij!’, riep ze, zodat haar vader tegen zijn voorhoofd tikte en haar moeder met bolle wangen ‘poeh’ zei.

Veranderingen kon je voelen en soms ruiken, haar wollen deken was vochtig aan de bovenkant, op het raam van de koekoek verwelkten ijsbloemen. De geluiden van buiten waren gedempt en leken van ver te komen.

Ze hoorde de oude man vloeken, hij stond in de tuin van de buren en schopte tegen de voordeur, dat deed hij al jaren, minstens drie keer per week. Hij was kwaad over iets waar ze maar niet achter kon komen. Als Lisa haar moeder erover ondervroeg, zei die: ‘Ach, het is de kindse oom van meneer Jaling, erg zielig.’

‘Misschien heeft Jaling zijn oom iets afgepakt!’

‘Die oude man is niet helemaal goed, gebruik je verstand.’

Volgens Lisa had het meer met schuld dan met hersens te maken want die ‘stakker’ werd wel iedere keer binnengelaten en hij mocht lang blijven!

Een auto reed langzaam de straat door, de ruitewissers veegden kijkspleten op de voorruit, de eerste sneeuw was aan het vallen.

De lamp hing laag en bescheen de donkere huiskamer, het rook er zoet. Muurkasten waren leeggehaald en deuren stonden open. Ze klom op een stoel en liet haar hand over de ‘snoepplank’ glijden.

Josje, haar oudere zusje, ging niet met de fiets

[p. 29]

die dag, haar vriendinnen stonden in de voortuin te wachten. Een sneeuwbal sloeg tegen de ruit, bleef even hangen en zakte naar de vensterbank, een nat spoor trekkend. Ze zwaaide naar hen en riep dat ze niet naar school mocht. Die ochtend had ze een aanval van ‘jeugdmigraine’ voelen opkomen en de huisarts had haar in dergelijke gevallen voorgeschreven beslist niet te lezen of te rekenen: verder mocht alles.

Aan het slaan met de deuren en het neerzetten van de voeten kon zij voelen wat voor een dag het voor haar moeder zou worden! Haar vader ging de verhuizers voor, stak de straat over om bij het nieuwe huis te komen. Hij glibberde, probeerde als een clown, die net doet of hij erg onhandig is, zijn evenwicht te herstellen en viel met een verfijnd gevoel voor timing achterover in een hoop opgewaaide sneeuw. De twee mannen in overall hadden sokken over hun schoenen getrokken en wachtten geduldig.

Lisa draaide aan de zoeker van de radio terwijl het oranje zwaailicht van de strooiwagen haar overdreven naar het hoofd deed grijpen. ‘Willen ze me nou ook nog epileptisch hebben, of hoe zit dat’, bromde ze en dacht in één moeite door dat sommige mensen hun geld achter de betengeling van het behang bewaarden en ging op zoek naar een mes.

‘Verdomme Lisa....!’

Ze werd naar achteren getrokken, haar moeder probeerde de grote scheuren in het behang dicht te duwen...

Ze besloot te laten zien hoe handig en sterk zij eigenlijk was.

Aan weerszijden van de straat stonden kisten en planten op meubels. Zij pakte een krukje, hield het met een hand omhoog en danste om de verhuizers heen. Zij deden net of ze haar met sneeuw wilden gooien, weg wilden jagen als een lastig insect. Als er gerust werd, bracht haar moeder koffie, ook voor Lisa omdat coffeïne hoofdpijn minder kan maken... Zij stond alweer en vestigde de aandacht op een rechte, wat brede stoel, die overtrokken was met somber zeildoek dat barstjes vertoonde... ‘Te hoog om aan een tafel te schuiven’... en ze lichtte de ronde deksel uit de zitting waardoor de aangeslagen porceleinen pot zichtbaar werd. ‘Met andere woorden, een kakstoel!’

Ze wist dat ze ver ging door ook te vertellen dat dit nu het kamergemak geweest was van hun tante Agaath én dat het zo'n gemak was, als er eens eentje ziek werd! Zelf zou ze van die stoel nooit gebruik maken, dat was zeker!, zei ze tegen de kerels, die lachend om het intieme meubelstuk waren komen staan.

Hun huis had strakke lijnen, grote ramen en verspreidde een akelige lucht. De meubels leken dof en het linoleum zoog aan je blote voeten. Lisa gleed op haar sokken van de ene kamer naar de andere, wipte handig over de drempels.

Haar moeder had geen schort meer voor, maar droeg een roze, nylon jak dat elektrisch knetterde als zij zich erin bewoog. Er was een nieuwe werkster gekomen die op een bromfiets reed en naar uienvelden rook. De twee vrouwen klaagden over het gebrek aan kastruimte en de verfspatten op de ruiten.

In de stopverf bij de raamkozijnen had Lisa haar vingerafdrukken gezet. Het nachtlampje op haar slaapkamer brandde weer zodat ze 's nachts naar haar handen kon kijken als ze bang was. De wanden en het plafond waren met zachtboard afgetimmerd en lieten schilfers los, die als je te lang in de kamer bleef een rauw gevoel in je keel gaven. Haar raam zag uit op de zijkant van een buurhuis.

's Ochtends vroeg sloop ze naar de voorkamer, bewoog haar lichaam heen en weer en zong er liedjes bij... Elk raam van het oude koepelhuis was een kijkgat waardoor je herinneringen kon zien. Ze wilde contact houden met het huis dat van haar vader was! Wel nam ze zich voor niet als de oom van Jaling te worden, die nog steeds meende bij zijn neef in huis te wonen. Hij trapte tegen de voordeur die vroeger van hem was geweest...! Gisteren nog had iemand hem met vriendelijke woorden terug gebracht naar het bejaardentehuis terwijl hij huilde. Lisa was ervan geschrokken omdat zij niet had geweten dat er in oudere mensen nog zoveel traanvocht kon zitten!

Vroeger sliepen haar ouders in de zeshoekige kamer onder de koepel, zij was er geboren en Josje ook... Het bolvormig dak en de windwijzer, die naast de bliksemafleider stond, waren van zink en koper. De toegang tot de vliering eronder had haar vader laten dicht metselen, uit vrees voor ongedierte, dat was nog langer geleden... 's Nachts als er onweer losbarstte kroop haar zusje naast haar moeder in bed en zat haar vader met een rechte rug op een stoel en kneep zijn gevouwen handen tussen zijn knieën. Zelf stond ze het liefst bij de deuren van het balkon en keek door de overgordijnen, die ze onopvallend verschoven had, naar de natte tuinen en naar de bleke schichten die de bliksem door de nachthemel trok. ‘Als hij inslaat, dan zijn ze allemaal dood’, dacht ze.

Haar moeder begon te zingen, Josje en haar vader vielen in om de angst te verdrijven. Bij het ‘Dona nobis pacem’ deed Lisa mee: ‘Dóhónar, nóhóbis pacem...’

Ze telde de tijd tussen de lichtflitsen en het geluid van de donder om het gevaar te schatten en voelde zich ontevreden worden wanneer het onweer wegdreef en de donderslagen in de verte rommelden en gromden... ‘Ben jij dat Lisa, wat ben je aan het doen?’

Haar vader stond in de opening van de deur en rinkelde met de ouderwetse sleutels die door

[p. 30]

een zwart lint bijeen werden gehouden.

Zijn oogbollen waren weggedraaid, hij had zijn bril niet op. Ze deed een paar passen in zijn richting om zichtbaar te worden en schoof een stoel onder de staartklok. Haar vader klom erop, opende het raampje en duwde een grote sleutel om het asje. Een zacht ratelend geluid gaf 't, en Lisa luisterde terwijl zij haar hoofd scheef hield en zichzelf in het ruitje zag waarachter de klepel hing...

‘Negen uur, pap.’

De uurwerken in de kamer liepen een week en werden elke zaterdag opgewonden.

‘Niet meer draaien, anders raakt ie van slag!’

Haar vader wachtte en zocht naar sigaretten.

‘Waarom hebben jullie mijn foto uit de etalage laten halen?’

‘Hoezo foto!’

‘Nou, die foto van mij, die zo goed gelukt was dat ze haar buiten hingen!’

‘Ja... je moeder was bang dat je te ijdel zou worden!’

Hij grabbelde met beide handen in de zakken van zijn jasje en vond een gulden die hij Lisa gaf.

‘Ik word toch fotomodel... want fotogeniek...’

Ze blies de tabaksdeeltjes in zijn richting, het oude huis aan de overkant waarschuwde haar niet verder te gaan.

Buiten schopte ze tegen de wielkasten van de rode takelwagen. Als dat ding zijn werk had gedaan, kwam er een bankgebouw van glas, beton en aluminium, dan konden mensen die hun geld niet thuis durfden te bewaren het daarheen brengen!

Lisa had beloofd dat zij zich zoveel mogelijk zou inhouden. ‘Iedereen is moe en uit zijn doen’. Ze trok haar onderlip naar binnen, bolde en bewoog haar tong en liet sissend allerlei melodieën ontsnappen... Haar hart begon te bonzen, ze moest van haar bed komen om niet te stikken, er was hier nergens een plaats waar haar neus niet dicht ging zitten!

Ze telde de slagen van de pendule en verliet haar kamer om bij Josje aan de deur te luisteren. Op de vloer om haar bed lagen natte dweilen tegen het slaapwandelen. Lisa strekte haar armen voor haar lichaam en mompelde: ‘ik



droom, ik droom’, en ging zo naar beneden.

Haar moeder hing als haar vader 's nachts laat thuis kwam een tamboerijn met rinkels aan de deurknop terwijl overal veiligheidssloten zaten, zelfs aan het raam in de keuken. ‘Volwassen, dik en bang’.

Ze zette het theewater op, wachtte tot het kookte, liet de stoom door de fluit blazen en ging intussen brood en een stuk kaas uit de kelder halen. Toen haar moeder in een blauwe peignoir naar beneden kwam, draaide ze snel de gasvlam uit.

Ze kon van haar moeders gezicht aflezen, dat ze niet zo van haar bedrijvigheid hield, ze goot zwijgend het hete water in de theepot zonder hem uit te spoelen.

‘Zo hoort dat niet, mam!’

‘Wat zou jij ervan vinden, Lisa, deze keer eens rekening te houden met de zenuwen van andere mensen!’

‘Ja hoor: Haren, de Punt, Zuidlaren’, en ze wees erbij op haar haren, toen op haar neus en tikte tenslotte met haar wijsvinger op het voorhoofd omdat er in Zuidlaren een psychiatrische inrichting stond.

‘Doe eens niet zo flauw!’

‘Alle kinderen zijn flauw, mam, dat worden ze op school en als ze het niet zijn, hebben ze de bof of vallen hun knieën open, altijd wat!’.

Haar moeder loste poeder op in een beker water en gaf Lisa de helft. Samen liepen ze naar de voorkamer om naar het oude huis te kijken dat nog niet helemaal verlaten was. Er stonden nog tafels en stoelen, en er hingen afgedankte lampen en prenten. Zowat het hele ameublement uit de erfenis van tante Agaath was achtergebleven, omdat er nog niet ‘de juiste bestemming’ voor gevonden was.

‘Waren we maar naar een andere plaats verhuisd.’

Ze wendde zich iets van het raam en duwde tegen haar moeder.

‘Er is niets aan te doen en ik verveel me.’

‘Sonja komt, je neven en...’

‘Geen mensen..., bedoel ik.’

Ze trok Lisa tegen zich aan en fluisterde: ‘Je hebt zulk mooi haar, als je belooft vandaag niet te fluiten, én iets leuks aantrekt, mag je de borstel van de kaptafel nemen!’

De adem van haar moeder beroerde de haartjes in haar nek...

In de kleerkast op haar kamer vond ze onder de sokken, T-shirts en truien de terlenka rok, die door de plooien op een geruite trekharmonika leek.

Een broek was beter, niemand kon dan lachen om haar knieën die naar binnen gekeerd stonden. Ze bekeek zichzelf in de passpiegel en ontdekte een puistje op haar kin. ‘Zo is bij Josje het slaapwandelen begonnen.’ Ze trok haar blouse uit om te onderzoeken of de rest tenminste on-

[p. 31]

veranderd was...

Het viel haar op dat Wiebe en zijn broer weinig haar hadden, hun schedels schemerden door het kapsel dat vanachter met een tondeuse was opgeschoren. Sonja had een rok aan met een rode ruit en een kin, die zo terugweek dat Lisa haar ogen er niet vanaf kon houden.

‘Dag Sonja, meid, ook al in de pubertijd vandaag. Ja, vertel me maar niks. Een ramp.’

Ze bleef haar hand schudden en ging drammerig verder: ‘Laatst zei een vriendin nog, - mooie kop met haar, goede tanden - kind... met jouw figuurtje....’

Ze werd door haar zuster de kamer ingeduwd, ging op een krukje tussen de suitedeuren zitten en luisterde naar ratelende stemmen, naar de verbaasde uithalen zoals mensen dat doen wanneer ze elkaar een tijdje niet gezien hebben en niets te vertellen weten.

Ze speelde met de sluiting van de suitedeur wat haar op een kwaadaardige blik van haar moeder te staan kwam. Daarna legde ze haar handen op haar blote knieën om te voelen hoe zwaar ze wogen als zij ze ontspannen hield. Het was haar niet eerder opgevallen dat ze grote handen had in vergelijking tot de rest van haar lichaam, ze moest zich inhouden om de schuifdeuren niet met een klap dicht te trekken.

‘Wat zijn ze groot geworden!’

‘Niet te geloven, ze groeiden maar...’

Lisa begon midden in het gezelschap haar neus met Otrivin-druppels in te spuiten en snoof de vloeistof, waardoor de slijmvliezen moesten krimpen, ver haar neus in.

‘Ga jij maar de sherry halen om het nieuwe huis te begieten.’

Toen ze uit de kelder terugkwam, was Josje met de anderen naar de tuin gegaan om de konijnen te laten zien.

Binnen spraken de ouders op een fluistertoon over dingen die ze onder elkaar wilden houden.

Ze pakte de glazen uit de kast, schonk in en deed of ze niet luisterde: ‘Was er niemand in huis... veel te jong... begreep dat soort dingen niet... Ik zeg nog... een echte vrouw geworden... had een roze jurk aangetrokken... en washandjes in haar onderbroek... nee toch... nou de mijne...’

In de tuin merkte ze dat haar zuster en de anderen weggelopen waren. Zij volgden de smalle paden langs de achtertuinen en Lisa sloot zich al huppelend bij hen aan. De resten sneeuw waren verdwenen en de grond veerde onder haar voeten.

Een man stond onder een beukeboom met een tamme kraai op zijn schouder, de snavel was gericht op de slagader in zijn hals.

In het Gymnasium rook het als in alle scholen, naar jassen en vochtig krijt. De voetstappen van de kinderen weerklonken in de hoge gang. ‘Niet welkom’, riep Lisa. De vloeren van graniet hadden aan weerszijden zwarte banen, die als je rende, je leken in te sluiten.

De opgezette vogels in het biologielokaal hielden hen met hun kraalogen in de gaten, een rode vos, boven op een kast, wachtte op een teken om naar beneden te springen...

Lisa floot schel en dacht: ‘Er gebeurt niets, verdomme.’

In de vitrines lagen botjes van dieren, braakballen van uilen en drie onderkaken waar enkele tanden uitstaken. Op het kaartje las ze: ‘kostbaarheden achter glas.’

Josje aaide de schedel van een plastic skelet en legde een arm van het geraamte over haar schouder om te gaan dansen. De jongens lachten erom, Sonja was verdiept in een buisje kwik, kleine zilveren balletjes rolden alle kanten op.

‘Het kan wel!’ Wiebe gaf zijn broer een stomp.

‘Maar als er lucht bij komt, gaan ze verschrikkelijk stinken.’

‘Ja hoor, mond op mond beademing en ze leven weer.’

‘Dat zei ik niet!’

Wiebe had de aanwijsstok gepakt en sloeg tegen het geraamte.

‘Je haren groeien soms door, al ben je dood’.

Lisa onderzocht de kastjes, ging toen uit het raam staan kijken of het grasveld naast de school nog steeds vol lag met glanzend natte bladeren.

Wiebe en zijn broer zaten op de grond te lachen.

‘Hij heeft geen pikkie, volgens mij is het een wijf.’

‘Wij groeien 's nachts als jullie slapen.’

Ze was in de vensterbank gaan zitten omdat ze aan de zuurgraad van haar maag de jeugdmigraine voelde opkomen.

De anderen probeerden iets echt leuks te verzinnen, hingen in de banken en vertelden elkaar verhalen over hun leraren van school.

Lisa sprong, boog door haar knieën, keek vanonder haar pony geheimzinnig naar de anderen en fluisterde: ‘We worden verwacht.’ Ze legde haar vinger op de lippen.

‘Echt weer Lisa hoor!’

Ze trok zich niets aan van Josje, richtte zich op en zei: ‘We moeten de geest uit de koepel verlossen, voor het te laat is.’

Nu ze het schoolgebouw achter zich hadden gelaten, had zij de leiding. De anderen volgden, kropen achter Lisa aan die in een opening van de

[p. 32]

esdoornhaag was verdwenen.

‘Je kunt er via de achterkant komen, niemand mag gezien worden. En jongens en meisjes, geen hoofdpijn vandaag!’

Ze kwamen bij de werkplaats van de fietsenmaker, waar fietsen op roestende hopen lagen, zochten dekking achter de rietenschuttingen en kwamen op een zandpad.

‘Eigen weg’, fluisterde Sonja en ze wees naar het bord met zwarte letters. Via de zijkant van het confectie-atelier bereikten ze de tuin van het oude huis...

Lisa duwde de klink van de achterdeur omlaag, trapte met al haar kracht. De deur gaf niet mee toen zij haar schouder ertegen zette... Ze kon alles tegelijkertijd overzien: de vormen van de ramen van het atelier, de grote duivenhokken, de fruitbomen, de bleke winterlucht en de verongelijkte gezichten van de oudere kinderen die vertelden: ‘Allemaal voor niets, Lisa.’

Zij haalde diep adem, liep enkele passen achteruit en sprong er nu zijdelings tegenaan... de deurstijl was vermolmd. Op de plaats waar het slot had gezeten, was het hout in de lengte opengescheurd!

Het was of het huis Lisa naar binnen zoog, de gang zag er stil en verlaten uit, met geel, witte plekken op de muur. Het huis schaamde zich omdat haar ouders het hadden uitgekleed.

Ze zoog de ‘dode’ lucht in haar longen, liet haar handpalmen langs het stucwerk van de wanden gaan, als wilde ze zich over het huis ontfermen. Zij waren uitgedaagd en belachelijk gemaakt door de ouderen, de groten, de Rabobank, een lelijk uiterlijk, de Jalings en door iets wat haar moeder had proberen uit te leggen met de ongelukkige zin: ‘Nu word je een echte vrouw!’

Ze was pas tien jaar, half jongen nog, half vrouw, alleen het huis kon zoiets begrijpen.

In haar vaders studeerkamer rook het naar schimmel en oud papier. Een lamp was aan het plafond blijven hangen. Ze kon niet laten er een duwtje tegen te geven. ‘Zo lamp’, zei ze en ze merkte hoe makkelijk het was met de vinger een gat in de stof te boren. Ze pakte het ijzeren frame met beide handen beet, trok er met haar hele lichaam aan...

Stukken gips uit het bruin geworden pleisterwerk van het plafond vielen met doffe klappen op de plankenvloer, haar rode jasje en wollen muts waren met gruis bedekt. Ze bekeek de kap en gooide hem achteloos tegen de muur die hem terugsloeg tot voor haar voeten. Lisa sprong er bovenop, het frame knakte dubbel.

‘De dingen de baas’, snauwde ze, meer tegen Josje dan tegen de anderen die met hun rug tegen de muur geplakt stonden en ze gooide een boek door de ruit.

Het geluid van brekend glas was een aanmoediging, haar blik viel op de potkachel en ze trapte hem met haar schoenzolen om, trok de kachelpijp uit de muur en tikte daarmee de schilderijen, die haar vader niet meer wilde hebben, van de wanden. Roet dwarrelde door de kamer.

De anderen trapten boekensteunen in tweeën en verscheurden papieren... Lisa sleepte de crapauds van lieve tante Agaath de trap op en duwde ze één voor één naar beneden, waar ze bonkend op de vloer van de gang stuk vielen.

Verdrongen en in huisraad opgeslagen herinneringen werden los gemaakt, de springveren en het paardehaar verspreidden zich over de traptreden, de spijlen van de leuning werden geschonden.

Ze manoeuvreerde zich langs haar spinsels naar beneden, de verleden tijd in... pakte de koekoeksklok van de wand, waaronder zij al die jaren had moeten eten... luisterend en vrezend had zij haar tafelmanieren op zijn ritme afgestemd ‘omdat de vogel haar anders in de nek zou pikken’.

De klok nam ze mee de trap op, het uurwerk ratelde. Boven gekomen, viel zij de vogel in de rug aan, verminkte hem en gaf het kunstig besneden kastje met zijn gewichten in de vorm van denneappels juichend een schop.

De kinderen klommen, dicht bij elkaar blijvend, over de obstakels de trap op, terwijl Lisa TL-buizen op de overloop liet vallen, die met gele rookwolkjes en knallen versplinterden.

Zij schreeuwden iets, maar haar ademhaling maakte een scheurend geluid zodat ze niets kon verstaan! Met een achtergebleven koevoet sloeg ze de vaste wastafel aan splinters...

Het was een sensatie die zo lang mogelijk gerekt moest worden, en niemand hield haar tegen.

Ze vond de rammelaar waarmee Josje en zijzelf gespeeld hadden toen ze klein waren en schudde hem ritmisch in haar hand, maakte met haar lichaam sambabewegingen en zong: ‘In Havanna eten ze bananen op elke hoek van de straat...’

Toen Wiebe ‘bloemkoluuuuh, hele grote bloemkolen’ begon te roepen, stopte ze haar bewegingen, alleen haar hand gaf nog het ritme aan. Ze voelde zijn roep die door de anderen werd overgenomen als een wig die tussen haar en het huis werd gedreven.

Ze draaide zich om en liep springend over de geschonden stoelen de trap af, in de gang merkte ze pas dat ze huilde...

Lisa liep onder de kale takken van de appelbomen de tuin door, langs de ramen van het atelier, die de winterlucht weerkaatsten, het zandpad ‘Eigen weg’ over en boog af naar de hoofdstraat, die zoals alle straten leidde naar het marktplein. Het maalde in haar hoofd: ‘Gooi je rammelaar weg, gooi je rammelaar nu weg’, maar ze deed het nog niet...