Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 22]

Het recht van de sterkste
Gerrit Krol

Het is prettig om van de hand van een politicus te lezen dat de staat niet zo'n vaststaand begrip is als een niet-politicus vaak denkt - dan kun je tenminste vooruit. Geruststellend ook omdat je mag denken: als het niet goed wil, met de staat, en met de democratie, dan maken we er een andere staat van, en een andere democratie, - dan wil het misschien wél.

Aan het eind van zijn artikel geeft Van Thijn een aantal voorstellen tot reorganisatie en hoewel ze, zoals het hele betoog, erg redelijk zijn, klinkt er toch een ondertoon die mij doet vrezen dat er niet veel van terecht zal komen. Want om iets van de grond te krijgen heb je, behalve redelijkheid, nog iets anders nodig: structuur. En waar veel mensen bij elkaar zijn, en praten, ontbreekt het nooit aan redelijkheid, want dat houdt het praten in stand, maar wel aan structuur: ga maar 's na hoe willekeurig al die standpunten zijn en die visies en hoe slecht ze samenhangen - voornamelijk omdat het er zoveel zijn. Daarom, wil je iets van de grond krijgen, stuur dan iedereen die daar in het openbaar z'n mond over opendoet naar huis. Begin met een paar man, probeer uit te vinden welke structuren mogelijk zijn, welke de handigste is en van welke maatschappelijke betekenis deze structuur de drager kan zijn.

Zo doe je dat, in het gewone leven, en in het zakenleven waar je zaken organiseert en reorganiseert, met weinigen, voor velen. Maar in de politiek - dat is het moeilijke van politiek - reorganiseer je niet alleen zaken, maar ook mensen en daarom is het voeren van politiek zo lastig omdat al die mensen die aan je zorgen zijn toevertrouwd denken dat ze redelijke mensen zijn, die hun mond mogen opendoen als er dingen zijn die hun niet bevallen en omdat er altijd wel iets is dat iemand niet bevalt, gaat er bij elk plan dat op tafel komt wel een mond open die, als hij maar lang genoeg open blijft, er voor zorgen kan dat het plan niet doorgaat. Daarom lijkt het, nu al, zeker dat de interessante voorstellen tot reorganisatie van Van Thijn niet worden uitgevoerd. Ook niet een beetje.

De zekerheid van deze kennis ontleen ik aan een uitspraak van Van Thijn zelf. Natuurlijk ook aan wat je dagelijks in de krant kunt lezen: een enkeling, in 1982, die nog de kaas van zijn brood laat eten. De zwakste heeft de sterkste rechten. Van Thijn zelf geeft aan deze ongewone toestand zijn socialistische goedkeuring, aan het eind van hoofdstuk 2, waar hij schrijft dat het de taak is van de staat ‘ongelijkheid in kennis, inkomen en macht te bestrijden en maatschappelijke hervormingen door te voeren’. Het nevenschikkend verband toont in zijn achteloosheid mij precies wat Van Thijn bedoelt: het ene is ongeveer hetzelfde als het andere. Het ene is misschien middel en het andere doel; het ene, bestrijding van ongelijkheid, is voorwaarde om het andere, gelijkheid, te bereiken - waar ík denk dat je als je iets wilt bereiken, net als in de mechanica, gebruik moet maken van ongelijkheden en als dat wat je bereiken wilt gelijkheid is, moet je je misschien afvragen of je niet met iets ongerijmds bezig bent.

Wat een politicus, en niet alleen een politicus, altijd wil met de maatschappij is: deze verbeteren. Nooit is er iemand die oprecht belijdt de maatschappij te willen verslechteren. Ik heb ook nog nooit iemand gehoord die dit voor de grap beweerde, wat ik een kwalijk teken vind omdat het immers zo vaak gebeurt dat door ons toedoen de maatschappij van vandaag er beroerder uitziet dan die van gisteren.

Voor wie vindt dat voorspoed ongeveer hetzelfde is als inkomen, laten veel problemen zich eenvoudig oplossen: neem van de een wat af en geef dat aan de ander, dan zijn we allemaal even gelukkig. Daarbij ga je voorbij aan een ander probleem dat meer van wijsgerige aard is. Waarom is een inkomen nooit hoog genoeg? Het antwoord op deze vraag brengt ons misschien op het idee te veronderstellen dat voorspoed niet van inkomen afhangt, maar meer van gezondheid bijvoorbeeld, of vrijheid, of werk, want dat zijn zaken die de mens in een soort optimum kunnen brengen: je bent gezond, vrij, je hebt werk.

Als politicus beijver je je in het algemeen niet voor iemands gezondheid, want dat is een persoonlijke aangelegenheid en wél voor iemands werk, want dat is een sociale zaak. Toch hebben we het hier over dezelfde dingen. Iemand die zich gezond voelt - van zo iemand werken alle lichaamsfuncties en al die functies zijn op elkaar ingesteld. Precies zo definieer je de ge-

[p. 23]

zondheid van een groep mensen: als alle mensen een functie hebben, en als al deze functies op elkaar zijn ingesteld, dan heb je een gezonde groep. Als politicus dáárvoor te zorgen, zou mij wel toelachen, want er zou een eind aan zijn: voor de meeste mensen hóéf je dan niet te zorgen.

Hiermee kom ik bij m'n tweede punt van kritiek op Van Thijn en ook dat hang ik op aan een regel van hem, uit hetzelfde hoofdstuk, paragraaf 7: ‘Zonder een regulerend en arbitrerend optreden van de overheid zullen de sterksten altijd aan het langste eind trekken.’

Als je ‘sterk’ en ‘langste eind’ interpreteert in termen van geld, heeft Van Thijn gelijk en kom je, met dat reguleren en arbitreren, tot een rechtvaardiger maatschappij, maar nog niet - zoals ik direct zal aantonen en zoals je trouwens overal om je heen kunt zien - tot een betere maatschappij.

Interpreteer je ‘sterk’ en ‘langste eind’ in termen van werk, dan kun je die eindeloze, saaie en vooral nutteloze nota's over CAO's, prijscompensaties, loonrondes en dergelijke op een grote hoop gooien en in brand steken. Je kunt je als politicus en ook als filosoof beraden op het probleem: hoe zorgen we ervoor dat alle mensen een functie hebben en dat die functie zinvol is, d.w.z. is afgestemd op de functie van anderen?

Wie weet hoe de wereld werkt? Je zou kennis moeten hebben van de onderlinge afhankelijkheid van mensen, van de onderlinge waardering (d.i. de waarde die men aan elkaar toekent en het vertrouwen dat men in elkaar heeft) die de plaats van ieder bepaalt. Al die plaatsen samen



vormen een buitengewoon subtiel netwerk van betrekkingen dat ook buitengewoon sterk is: een hiërarchische structuur die er voor zorgt dat de grootste krachten in toom worden gehouden door de mensen met de sterkste handen.

Wat is nu sterk? Wie is sterk en hoe komt dat? Elke keer als ik me deze vraag stel, staat mij in neonlicht de prachtige uitspraak ik meen van Hobbes voor ogen: ‘Eén mens is niet veel sterker dan een ander.’ En áls een mens veel sterker is dan een ander, komt dat omdat hij de kracht haalt uit zijn omgeving, uit de wijze waarop hij die omgeving zelf heeft georganiseerd. Dat de sterkste mens altijd aan het langste eind trekt is dus niet anders dan een tautologie, of een pleonasme zo men wil - het is zijn recht. En het recht van ‘zijn’ mensen. Hoe sterker iemand is, des te sterker zal hij met zijn groep vereenzelvigd worden.

In het socialisme staan sterke mensen niet hoog genoteerd. Heel gauw zijn het ‘slechte’ mensen, maar dat is niet fair, en niet verstandig. Je moet je in je idealen nooit laten leiden door negatieve motieven. De meeste sterke mensen zijn goed, en dit niet in morele, maar in maatschappelijke zin; socialisten halen die twee zinnen wel 's door elkaar. Een maatschappij heeft geen moraal.

Misschien komt de socialistische neurose om sterke mensen aan banden te leggen wel voort uit een andere tautologie: deze, dat sterke mensen ook altijd het hoogste inkomen hebben. Niet om het inkomen als zodanig gaat het hun dan, maar omdat er eenvoudig hun status aan af te lezen valt. Dat is dan de vloek van het kapitalisme.

‘In communistische landen is het heel anders.’

In communistische landen is het precies zo. Daar hebben de sterke mannen misschien geen hogere inkomens, maar ze kunnen er wel meer voor kopen. Het maakt niets uit en het leert ons dat de in ons opkomende gedachte dat je functies en inkomens zou moeten ontkoppelen (dát pas zou een ontkoppeling zijn!) niet veel perspectieven biedt. Men weet altijd wel een manier om zijn waarde te tonen.

De sterkste man toont zijn waarde door aan het langste eind te trekken. Het is de werkorganisatie waar hij zelf het - afhankelijke - middelpunt van is, die daardoor méé aan het langste eind trekt. Wat socialisten willen is dat óók zwakkeren 's aan het langste eind mogen trekken. Ik moet er niet aan denken. Maatschappijtechnisch gesproken kan dat trouwens niet eens.

Ik heb in de verste verte geen recht gedaan aan de degelijkheid en de, tot op zekere hoogte, volledigheid van Van Thijns artikel. Ik ben helemaal niet volledig geweest. Ik heb alleen maar een aantal facetten genoemd die niet al te vaak genoemd worden.