Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 34]

In mensen een onbehagen (2)
Notities van de wandelende Hollander
Peter Bar

De moderne kunst profiteert in het klein, maar in principe van hetzelfde verschijnsel als de staat Israël. De recente jodenvervolgingen zijn zo gruwelijk geweest, dat wij allemaal, zelfs al hebben wij ons ertegen verzet, daarvan zwarte brandvlekken op onze overigens misschien schone handen hebben overgehouden. Gerechtvaardigde kritiek op de staat Israël (die geenszins identiek is met ‘de Joden’) is daardoor lange tijd ingehouden of afgezwakt, iets wat de Joden ons eerder zouden moeten verwijten, dan dat ze ons daarvoor zouden moeten prijzen.

In principe gelijk, maar in formaat natuurlijk minimaal, valt het ons moeilijk te vergeten dat de moderne kunst, de nieuwste kunst, in de laatste 150 jaar vrijwel constant is verguisd, totdat er alweer een allernieuwste kunst aan de gang was die de voorafgaande, de voorlaatste fase acceptabel maakte. Wij zijn de laatste 25 jaar zo bang geworden om ons in de vingers te snijden, voor ouderwets te worden uitgemaakt en ga zo maar door, dat wij de neiging hebben om alles te slikken wat zich als nieuw aandient zonder verdere kritische controle, bij voorkeur zelfs met enthousiasme. De sterk toegenomen commercialisering van het kunstbedrijf speelt hierbij natuurlijk ook een rol. Een galerie die geld investeert in een jonge kunstenaar wil daar ook rendement voor terugzien. Het aantal kunsthandelaars dat jonge kunstenaars alleen uit liefde steunt is sinds de vorige eeuw niet significant toegenomen.

Vooral in de sfeer van de kunstbeschouwingen en de musea is deze situatie langzamerhand kritiek geworden. Komrij heeft geen ongelijk dat de kunstkritiek voor een groot deel esoterische wartaal is geworden die binnen een klein circuit als signature tune direct herkend wordt, maar voor buitenstaanders vrijwel zinledig is geworden. Ik kan het haast niet harder zeggen dan dat de kunstkritiek ontstellend veel is gaan lijken op de stelsels van christelijke dogmatiek die ook alleen functioneren binnen een kring van al tevoren overtuigden.

Voor de moed en zelfopoffering van Maximilian Kolbe heb ik alleen maar eerbied. Daarom betreur ik het dat hij nu gebruikt wordt als een pion op het schaakbord van de Vatikaanse politiek tegen Polen. (Zie Trouw, 9-10-1982).

Het is typerend voor de christelijke politiek, dat de officiële christelijke partij, het CDA, zich wel al heeft afgegrendeld tegen links, maar aan een grensafbakening naar rechts nog niet eens toe is.

W. Brakman, Een weekend in Oostende. Ik heb lovende besprekingen over dit boek gelezen en ik denk wel dat het goed zal zijn, maar ik kan zelf de juiste verhouding ertoe niet vinden. Liever dan er mij kritisch over uit te laten ga ik bij mijzelf te rade, waarom het juist perspectief op deze roman, de eerste die ik van Brakman heb gelezen, mij ontgaat, maar ik ben er nog niet achter.

O.V. de L. Milosz was een dichter uit het begin van deze eeuw. Hij was uit Lithauen afkomstig, van oude adel, maar heeft het grootste deel van zijn leven in Frankrijk doorgebracht en zijn literaire werk is in het Frans geschreven. Hij is altijd een betrekkelijk onbekende figuur gebleven, maar er bestaat een ‘gemeente’ om hem heen en ter gelegenheid van het feit dat het in 1977 een eeuw geleden was, dat hij werd geboren is er vrij veel publiciteit rondom hem tot stand gekomen. Hij was voor mij een naam die mij interesseerde en waarvan ik mij wat voorstelde, maar mijn kennis beperkte zich tot een klein aantal gedichten.

In de loop van 1977 wijdde Wim Hermans een van zijn Bijkaartbrieven uit Parijs aan de poëzie van Milosz en hij bleek daarover enthousiast te zijn. De Librairie des Belles Lettres in de Rue Bellechasse (of moet ik Bijkaart navolgen en spreken over de Schonejachtstraat?) ligt tussen de Boulevard St. Germain en de Seine. Het bleek een zaakje te zijn zo groot als een kleine huiskamer en tot overlopens toe

[p. 35]

stilleven 6

gevuld met werken van en over Milosz, andere boeken vielen er nauwelijks te ontdekken. Voor de boekverkoper was het kennelijk evenzeer een roeping als een beroep om de boeken van Milosz te verkopen. Ik had echter intussen enkele dingen die mij interesseerden al langs andere weg ontvangen, zodat ik het, met enige spijt over de veroorzaakte teleurstelling, bij de twee delen Poésies heb gelaten.

Sindsdien hen ik zijn complete gedichten en zijn roman L'Amoureuse Initiation met veel voldoening gelezen. Zijn dramatische werk is mij nog onbekend.

Een pijnlijke droom. Ik was in Wenen, maar ik wist niet meer waar ik mijn bagage had gelaten en in welk hotel ik een kamer had. Ik herinnerde mij alleen nog het koffiehuis waar de baas mij trots de wandschildering had laten zien die Paganini van hem en zijn vrouw had gemaakt.

De laatste tijd droom ik herhaaldelijk frustratiedromen: ik kan een adres niet vinden, ik ben iets verloren enz. Op zichzelf niet zulke tragische dingen, maar ze laten wel veel moedeloosheid in mij na.

Milosz schrijft in een van zijn gedichten:

Le rêve est aussi creux que la réalité.

Dit is volkomen waar. Droom en werkelijkheid vernietigen elkaar voortdurend wederzijds en de droom is evenmin bestand tegen de werkelijkheid als de werkelijkheid tegen de droom.

Vroeger had ik nogal eens dromen waarin ik Utrecht op een heuvelrug of berg zag liggen. Vannacht droomde ik een verklaring voor deze droom. In mijn droom bevond zich achter ons huis waar ik als klein kind woonde een soort kermis ‘scenic railway’ met op de achtergrond als decor de schildering van een stad op een bergrug, en in mijn droom schoot mij te binnen: dat is natuurlijk de verklaring voor die droom van Utrecht op een berg. Het interessante is dat deze verklaring een kern van waarheid kan bevatten, d.w.z. dat de droomvoorstellingen van deze aard misschien kunnen worden teruggebracht tot een of ander plaatje dat ik als jong kind heb gezien.

Jean Lorrain, Monsieur de Bougrelon. Ik zag dat dit verhaal nu in het Nederlands is vertaald, waarschijnlijk omdat het in Amsterdam speelt. Het is een typisch stukje Lorrain, bizar en flonkerend als valse juwelen die nu eenmaal in de regel interessanter zijn dan echte (behalve als geldbelegging). In het Frans is dit verhaal gemakkelijk toegankelijk, omdat het in de boeiende serie 10-18 is opgenomen als aanhangsel bij Lorrains hoofdwerk Monsieur de Phocas. Het valt een Nederlander van bijna 100 jaar later wat moeilijk om het Amsterdam dat hij kent in de

[p. 36]

beschrijvingen terug te vinden in weerwil van vele bekende plaatsnamen, maar ik acht het niet ondenkbaar dat zijn beschrijving toch dichter bij de realiteit van Amsterdam tegen het einde van de vorige eeuw komt dan op het eerste gezicht wel lijkt. Alles is wat extra gekleurd, deels een sfeer van gebrandschilderd glas, deels een aura van nevel en regen, maar niet ongeloofwaardig. Het is in elk geval veel dichter bij het echte Amsterdam dan de latere, fascinerende, maar fantastische beschrijvingen van Gustav Meyrinck in Das Grüne Gesicht.

De heer de Bougrelon is een merkwaardige figuur, een mengeling van Münchhausen en Don Quichote in een fin-de-siècle uitvoering. De twee Franse bezoekers (waarvan een de verteller is) blijven schimmen. Het klapstuk is de dame in Haarlem. Iedereen die denkt dat het huidige ‘bederf van zeden’ iets van recente datum is, moet zich hierover maar eens buigen (zoals het tegenwoordige cliché luidt). Ook het bezoek aan het Rijksmuseum is een fascinerend relaas. Ik weet niet hoe de Nederlandse vertaling is uitgevallen, maar wie geen Frans leest moet het toch maar in het Nederlands doen. Het is de moeite waard.

Het verhaal over de heer Bougrelon deelt met dat over de heer Phocas de obsessie van groene ogen. Laat ik nog even toevoegen dat ik, wat het bezoek aan het Rijksmuseum betreft, het meest gefascineerd werd door het stuk over de kostuumafdeling. Dit klopt ook wel gezien Lorrains gepassioneerde belangstelling voor maskers en verkledingen.

Een prachtig, maar ook zeer kostbaar, boek over Leonor Fini met tekst van J.C. Dedieu is bij Ed. Birr in Parijs verschenen. Van de vrouwelijke schilders die tot de surrealisten worden gerekend, of althans in samenhang daarmee ter sprake worden gebracht, zijn Leonor Fini, Dorothea Tanning en Toyen de drie belangrijkste, maar Leonor Fini hoort in feite thuis bij de symbolisten, zowel naar stijl als naar inhoud. Soms lijkt haar werk in factuur en kleur veel op dat van Moreau, soms is het meer in de traditie van Puvis de Chavannes of van minder bekende schilders als Maxence, Séon enz. Ook haar motieven zijn vaak symbolistisch, zoals de figuren die deels een levend mens zijn, deels een skelet, soms misschien zelfs bewust ontleend aan kunstenaars uit die wereld. ‘Ophélia’ herinnert sterk aan het gelijknamige schilderij van Millais en ‘Extrême Nuit’ aan de Medusa van Khnopff.

Leonor Fini heeft een speciaal genie voor poezen. Dit deelt ze met Steinlen, maar er is een interessant verschil. De poezen van Steinlen horen thuis in een gezin met beperkte middelen. Ze zijn meestal mager en bedelen soms om melk en ze delen het amusement en de avonturen van huis-, tuin- en keukenpoezen. De bijna altijd weldoorvoede en zelfvoldane poezen van Leonor Fini kan ik mij niet bedelend voorstellen, nauwelijks spelend zelfs. Ze kennen hun bevoorrechte positie veel te goed en weten wat ze van rechtswege toekomt. Er staan drie schilderijen in dit boek met poezen als hoofdpersonen. Op ‘Les Mutantes’ zien we drie kleine meisjes zitten ieder met een poes op schoot; inderdaad, ze zouden mutanten van elkaar kunnen zijn. De poes die de hoofdpersoon is van ‘Le Couronnement de la Bienheureuse Féline’ kijkt zo mateloos verwaand als alleen een poes kan doen zonder er een slecht geweten van te krijgen. Het mooiste is misschien nog wel ‘Psyche’. We zien op dit schilderij hoe Psyche ontdekt, dat haar geheimzinnige minnaar Amor (Eros) die haar alleen maar in het duister bezoekt een grote goed doorvoede oranje kater is.

Naar aanleiding van de Van Meegeren tentoonstelling die in september 1974 werd gehouden ben ik weer gaan nadenken over de Vermeer/Van Meegeren affaire. Ik herinner mij nog heel goed, dat ik de Emmaüsgangers voor de oorlog in volle glorie in Rotterdam heb zien hangen. Ik realiseerde mij toen natuurlijk niet dat het een vervalsing was, daarvoor was de suggestie van het tegendeel te sterk, maar ik vond het gewoon een slechte Vermeer. Voor mij was dat een grote teleurstelling, want Vermeer is een van mijn lievelingsschilders en uit het bedoelde schilderij sprak een leegte die ik moeilijk in overeenstemming kon brengen met mijn voorstellingen omtrent deze schilder. Vooral de doodse handen en gezichten waaraan iedere diepere uitdrukking ontbreekt maken dit schilderij tot een onmiddellijke afknapper. Geleidelijk aan ben ik tot de conclusie gekomen dat de Emmaüsgangers typerend zijn voor het gehele werk van Van Meegeren door de combinatie van innerlijke leegte met grote technische bekwaamheid.

De kranten noemen hem graag een geniaal vervalser. Ik zou de term genie wel iets voorzichtiger willen gebruiken en ik zou daar verder tegenover willen stellen, dat een ‘geniaal’ vervalser per definitie een onbelangrijk kunstenaar is, omdat een kunstenaar - meer of minder bekwaam - vorm geeft aan wat hem innerlijk beweegt, terwijl de vervalser met grote bekwaamheid een gestolen vorm zet om de eigen innerlijke leegte.

Rectificatie

In het vorige nummer schreef Karel van het Reve over Freuds brief aan Fliess van 9 december 1899. Dat moest zijn 19 februari 1899.

[p. 37]

stilleven 7

De vraag blijft over hoe het mogelijk is, dat een onbelangrijk jong man zonder verstand van kunst een schilderij slecht kon vinden waarover grote experts in de zevende hemel waren. Het is wel interessant even over deze vraag na te denken, want het is natuurlijk nonsens om te veronderstellen dat deze jongeman zo'n bijzondere intuïtie voor kunst had. Er zijn, dunkt mij, twee redenen op te geven. Voor de experts was de ontdekking van een nieuwe Vermeer een geweldige gebeurtenis en een pluim op hun hoed en de wens versluierde het kritisch vermogen. De tweede reden is van andere aard. Rembrandt zou nooit zo populair zijn geworden, als hij niet zoveel bijbelse taferelen had uitgebeeld. De onderwerpen van Vermeer lijken veel mensen wat alledaags en zelfs triviaal. Bijbelse onderwerpen had hij bijna nooit geschilderd en nu was er van de om andere redenen al bewonderde Vermeer toch maar weer een bijbels schilderij te voorschijn gekomen en daarmee steeg hij om redenen die met kunst niets te maken hebben in de achting en belangstelling van het publiek.

Het moderne verkeer als natuurlijke selectie: op dromen op straat staat de doodstraf.

In raadselen wandelt de mens op aard',

Of hij geboren wordt, sterft of paart.

(Zeer vrij naar de Genestet)

Nachtmerrie van de harpenist: een harp met snaren van prikkeldraad.

Naar temperament en sentiment ben ik conservatief, maar naar intellect en ethos revolutionair.

Kunst en wetenschap behoren aan de categorie van ‘vak’ ontgroeid te zijn. Ze moeten spel zijn of passie.

Om geregeld een dagboek bij te houden moet men jong genoeg zijn om zich zelf volkomen au sérieux te nemen, of oud genoeg om elke dag nog eens rustig op papier te overdenken.

In het weerspiegelend vermogen ligt de betovering van het stilstaand water. Ik kan Narcissus heel goed begrijpen, maar zijn eigen schoonheid was niet de betovering zoals afgunstige dichters beweren: hij werd gefascineerd door het huiveringwekkend vreemde van deze tegenhanger in wie hij toch zichzelf herkende.

Het is gewenst te kunnen beschikken over reserves zwarte energie waarover geen neurosebelasting hoeft te worden betaald.

Ik heb in mijn leven maar twee moordenaars gekend. Allebei waren het mensen voor het

[p. 38]

werk van wie ik grote bewondering heb en die mij persoonlijk zeer sympathiek waren.

Slechts weinig paradoxen zijn echte paradoxen. Bij een echte paradox moet men kunnen huiveren. De meeste uitspraken die zich als zodanig aandienen zijn op zijn best kunstig vuurwerk. Echte paradoxen, dat is trapezewerk zonder net waarbij men elk ogenblik kan doodvallen, maar meestal ziet men het net al van verre hangen.

Wij verwachten achter een lelijk masker een mooi, of op zijn minst een normaal gezicht. Maar wat als een afzichtelijk masker alleen een nog afzichtelijker gelaat verbergt?

Gebrek aan vertrouwen is een van de grootste belemmeringen voor het scheppen van een betere wereld en alom hoort men over dit gebrek klagen. Het verheugt mij daarom dubbel nu eens op een algemeen verschijnsel te kunnen wijzen waaruit een waarlijk ontroerend naïef geloof in de goede trouw van onze medemensen blijkt. Ik bedoel het verkeer. Natuurlijk kijken wij uit, maar we steken vaak rustig vlak voor een auto over, of blijven midden op de weg staan en laten het verkeer aan beide zijden langs ons heen razen. Nooit komt bij ons de gedacht op: voorzichtig, die auto kan elk ogenblik een zwenking maken om mij te overrijden, of die bus komt dadelijk het trottoir op, alleen om mij een paar gebroken benen te veroorzaken. Dit vertrouwen is terecht, naar blijkt uit de algemene verontwaardiging, wanneer het eens wordt geschonden en iemand zijn gemotoriseerde vervoer als moordwapen gebruikt.

Het is een populair misverstand dat slechts het gevoel (in de populaire zin van het woord) warm en bewogen kan zijn en dat het intellect koud en star moet wezen. Het intellect kan evengoed hartstochtelijk bewogen zijn en het staat helemaal niet vast, dat de opwellingen van het ‘gevoel’ als zodanig zoveel groter eeuwigheidswaarde (wat is dat trouwens?) zouden hebben dan intellectuele aandrift. De geschiedenis is hiervan geen bewijs, eerder het tegendeel.

Het gevoel is trouwens (pace Klages) de meest destructieve functie van de mens en niet de rede. Elke richting die het gevoel eenzijdig verheerlijkt ten koste van de rede werkt in wat grotere dosering afbrekend. De romantiek was nog een noodzakelijk en heilzaam tegenwicht tegenover de even onjuiste eenzijdigheid van het rationalisme. De romantiek vernietigde op zijn hoogst individuën, nog geen hele culturen. In het Nationaal Socialisme en verwante stromingen is de blauwe bloem van de romantiek tot een monsterachtige vleesetende plant uitgegroeid die er bijna in is geslaagd de cultuur van geheel Europa te verzwelgen.

Het probleem van gevoel en rede wordt gecompliceerd door het feit dat het gevoel soms over een demonische macht beschikt om zich als rede voor te doen.

In onze vroegere echtscheidingswetgeving mocht een huwelijk pas worden ontbonden, nadat overspel was aangetoond. Ik heb het altijd vreemd gevonden dat de christenen die zichzelf voor zo zedelijk houden op deze wijze het overspel hebben aangemoedigd.

Iedereen heeft recht op minstens één stokpaardje, ook al zijn het de fortificaties van Uncle Toby of de argumentaties van Pa Shandy zelf. Een hoera voor de stokpaardjes, die eigenzinnige en toch zo zachtzinnige cavalerie van de geest.

Op een keer zag ik in het Louvre twee dames lopen van onbepaalde leeftijd, ontstellend onverzorgd en slonzig gekleed, maar kennelijk toch echte dames. Ik sloot met mijzelf een weddenschap af dat het Nederlandse dames zouden zijn. Ik heb hem gewonnen.

Een agressief persoon kan zeer wel overtuigd pacifist zijn. Pacifisme is geen synoniem van vreedzaamheid, maar een bepaalde vorm van politiek inzicht.