Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 3]

[419]

In mensen een onbehagen
Notities van de wandelende Hollander
Peter Bar

Barok met de paukenschlag kan ik niet zo goed hebben (bijvoorbeeld Wenen en München), maar barok op de dwarsfluit (bijvoorbeeld Würzburg) kan mij heel lief zijn.

Ik heb vandaag een nieuwe pyama gekocht. Ik had iets stemmigs willen hebben, donker en effen en dat is bij pyama's niet zo gemakkelijk. Ik heb nu een bordeauxrode pyama gekocht, naar mijn smaak wat opzichtig, maar, ach, je bent toch maar één keer oud.

Een tijd geleden heb ik naar aanleiding van Polen genoteerd, dat ik het betreurde dat daar twee buitenlandse mogendheden tegen elkaar aan het stoken waren, nl. Rusland en het Vaticaan. Vanmorgen (19-7-1982) zie ik in de krant dat Solidariteit inderdaad met grote bedragen door het Vaticaan is ondersteund.

Vroeger waarschuwde ik mijzelf niet te veel plezier vooraf te hebben, want als er dan iets misging was het zo'n teleurstelling. Tegenwoordig weet ik dat de voorpret vaak het enige plezier is dat wij hebben, omdat er vrijwel altijd wel iets misgaat.

De mythe van de schoonheid van de dood behoort - evenals die van de Goede Dood - in de artistieke kinderkamer thuis.

Een dode vogel is niet mooi, alleen zijn veren zijn het nog.

De betekenis van het surrealisme is voor mij vooral de bevrijding van de fantasie. Dat is iets anders dan automatisch schrijven enz. Verbeelding behoort een vrije samenwerking te zijn van bewustzijn en onderbewustzijn en niet door een van beide als tiran geregeerd te worden.

In een democratie moet iedereen het recht hebben om tot een elite te behoren. Wie het woord elitair als scheldwoord gebruikt bevestigt daarmee alleen, dat hij/zij ook tot een elite wil behoren.

De grote middeleeuwse kathedralen vervullen voor het merendeel nog steeds dezelfde functie als ze hadden in de tijd dat ze gebouwd werden, nl. die van prestige-object.

Moderne religieuze kunst valt alleen nog te genieten, als hij geheel of bijna geheel abstract is. In figuratieve vormen blijft hij bijna altijd onovertuigend en wordt vaak ridicuul.

Desnoods ben ik nog bereid god ernstig te nemen, maar de theologen au sérieux nemen lukt mij niet.

In een bespreking in de Times Literary Supplement (5-7-1974) vind ik de gedachte van Simone Weil, dat God de wereld heeft geschapen door zich terug te trekken en dat hij dus afwezig is in de schepping. Dit doet mij denken aan de 16de eeuwse kabbalist Izaak Luria volgens wie God om de wereld te scheppen eerst zichzelf moest beperken, zodat er een ledige ruimte ontstond waarbinnen God niet aanwezig was en waarbinnen hij de schepping tot stand kon brengen. Bij Luria zijn hieraan verschillende gedachten vastgeknoopt, maar ik durf niet te zeggen of die bij Simone Weil ook aanwezig zijn, evenmin als ik weet of zij de ideeën van Luria heeft gekend.

Het is langzamerhand een gemeenplaats geworden, dat de mensen de goden naar hun eigen beeld hebben geschapen. Het wordt hoog tijd dat wij ons gaan afvragen, hoeveel goden niet eerder een karikatuur dan een portret van ons mogen heten.

De zgn. ‘praeparatio evangelica’, de voorbereiding van de antieke wereld op de komst van het christendom is een apologetische conceptie die niet beter kan worden gekarakteriseerd dan met het aforisme van Lichtenberg over de man die er zich over verwonderde, dat de katten precies daar twee gaten in hun vacht hebben waar de ogen zitten.

Er zijn mensen die atheïst zijn uit eerbied voor god.

[p. 4]

De mythe van een uitverkoren volk en een heilig land behoort tot de rampzaligste verbeeldingen die de mens ooit heeft geschapen.

Om onnaspeurlijke redenen zijn sommige godsdiensten van mening dat de verering van één god hoger staat dan die van meer goden.

‘In het huis van mijn vader zijn vele woningen’ heeft Jezus gezegd, maar zolang de diverse kerken de mooiste voor zichzelf opeisen blijft de hemel toch te klein.

De voorstelling van een scheppergod is een typisch antropocentrische gedachte. Aangezien de mens een wezen is dat dingen maakt, gaat hij ervan uit, dat de dingen die hij om zich heen vindt ook door een of ander denkend en handelend wezen moeten zijn gemaakt.

De waarheid van godsdienstige waarheden is het produkt van het belang van de personen die ze propageren vermenigvuldigd met het aantal personen dat erin gelooft en het aantal jaren dat dit geloof stand houdt. Met esthetische waarheden is het ongeveer net zo gesteld. Wat zou daar ook op tegen zijn? Beide ‘waarheden’ staan op deze wijze open voor veranderingen. Eeuwige waarheden horen thuis in een knekelhuis.

Theologische twisten:

Een dromedaris te Buiksloot
riep luid: Sla de kamelen dood!
Het dragen van een dubbele bult
wordt in ons dorpje niet geduld.

Zolang de christenen zich god als een mannelijk wezen voorstellen blijft de gelijkheid van de vrouw een illusie.

In vele mystieke teksten is de copulatiesymboliek opdringerig duidelijk, iets wat wij de meestal celibataire mystici maar moeten vergeven.

Theologen hebben wel gebruik gemaakt van het moderne inzicht dat natuurwetten geen bindende voorschriften zijn, maar alleen statistisch geldende regels, om de mogelijkheid van het wonder te bewijzen. De theologie laat niet alleen de bijbel, maar ook de natuurwetenschap graag buikspreken. Als er zoiets gebeurt, dan vindt er geen wonder plaats in religieuze zin, maar uitsluitend iets waarvan de wetenschap niet voldoende afweet om het binnen het bekende kader van bestaande regels een plaats te geven.

Onderwerp voor een voordracht: het absurde van de mythologie en de mythologie van het absurde.

De Enfantines van Valéry Larbaud zijn prachtige verhalen over kinderen zo ruwweg tussen 8 en 14 jaar. Ze zijn zo kristalhelder dat ze tot op de bodem doorzichtig zijn. Misschien dat dit sommige lezers ertoe kan verleiden ze oppervlakkig te vinden, omdat diepzinnigheid, ten onrechte, maar helaas maar al te vaak, geassocieerd wordt met duisternis en ondoorzichtigheid.

G. Ribemont-Dessaignes, Ariane: de geschiedenis van het naakte meisje in Parijs voor wie zich aankleden ongeveer hetzelfde betekende als voor een andere vrouw zich uitkleden.

Als mijn literaire vrienden gefascineerd zijn door schaken of cricket, door 17de eeuwse galjoenen of schrijfmachines, dan hoor ik ze daar heel graag over praten, niet omdat mijn bloed sneller stroomt bij de gedachte aan batting of bowling, of ten gevolge van de opwinding veroorzaakt door de demonstratie van het laatste technische schrijfmachinevernuft van 75 jaar geleden, maar omdat het mijn vrienden zijn.

G. Lerouge, Le mystérieux docteur Cornélius: een weids panorama van vijf delen sensatie van een auteur die zich nergens voor schaamt. Een circus van grote klasse met een programma dat hoofdzakelijk uit salto mortales bestaat. (Ik heb het meervoud van salto mortale maar vernederlandst).

Robert Burton's Anatomy of melancholy is misschien weinig meer dan één reusachtige keten van citaten en toch is het (althans voor mij) niet alleen een curieus en indrukwekkend, maar zelfs een leesbaar en herhaaldelijk amusant boek. De imposante belezenheid van de auteur voert ons mee naar alle eeuwen en landstreken. Bijna geen gebied van de menselijke geest dat in de 17de eeuw bekend was blijft in dit boek onaangeroerd. Het is het merkwaardig en eerbiedwaardig resultaat van een miraculeus geestelijk verteringsproces.

Thomas Campion, Airs. De persoonlijkheid van iemand als Campion wordt in alle opzichten door die van iemand als Donne overschaduwd, behalve in charme. Het is moeilijk een keuze te maken uit zijn Airs, ze zijn bijna allemaal even beminnelijk. Diepte van gedachte, intensiteit van zegging en verrassende beeldspraak vindt men bij Campion niet, maar bijna nergens ontbreekt een glimlachende muzikaliteit, een aangeboren talent voor klank en ritme die tezamen met de charmante naïeviteit van de inhoud - die tevens geraffineerdheid is - deze verzen tot op heden zeer aangenaam leesbaar hebben gehouden.

[p. 6]

De verhandeling van Roger Ascham, The schoolmaster, heeft geen actuele waarde meer, maar is uitermate instructief voor de geest van de intellectuelen van de 16de eeuw. Het pedante en schoolmeesterachtige is van alle tijden, evenals een deel van de wijsheid, maar het grootste deel is typisch tijdsbepaald, zoals de ongelooflijke eerbied voor Cicero, de angst voor originaliteit die het plegen van plagiaat zo ongeveer als een deugd aanprijst, en de veroordeling van het rijm in de poëzie. Alles bij elkaar is het een cultuurhistorisch document van belang en verder is het van grote waarde voor de geschiedenis van het Engelse proza dat zich hier nog helemaal naar klassieke voorbeelden richt. De grote ommekeer in het Engelse proza is vermoedelijk pas met de bijbelvertaling begonnen, toen men zich aan de hand van het Hebreeuws losmaakte van de Latijnse syntaxis. De Engelse zinsbouw is, dunkt mij, nader verwant aan de Hebreeuwse dan aan de Latijnse. Zodoende moet er een grote invloed van zijn uitgegaan die aan de natuurlijkheid van het Engelse proza zeer ten goede is gekomen.

Remy de Gourmont schrijft ergens: ‘Une pensée fausse n'est jamais bien écrite, ni mal écrite une pensée juste’. Ik weet niet of het helemaal waar is, maar het is de moeite waard om er over na te denken.

Emily Dickinson noemt in een van haar gedichten de dood ‘the postponeless creature’.

De dood is niet deelbaar zoals generaals en dictatoren schijnen te denken, alsof de dood die je anderen hebt toegebracht in mindering zou komen van je eigen dood.

Wim Hermans heeft natuurlijk gelijk, als hij zegt dat het Kapitaal van het Marxisme een even mythische grootheid is als de God van het Christendom, maar dat neemt niet weg dat marxisten en christenen heel reëel zijn.

Het is waarschijnlijk wel erg droevig, maar ik heb de indruk dat ik sinds mijn achttiende eigenlijk niets ben veranderd.

20-12-77. Vandaag ontvang ik van Hans van Straten een vijftal ‘Cahiers’ getiteld De omgevallen boekenkast, in 60 exemplaren gedrukt, een kostbaar geschenk dus. Ze bevatten een mengeling van reflecties op wat hij gelezen en beleefd heeft, aforismen, dagboeknotities enz. Ik lees dit soort lectuur altijd met bijzonder veel plezier, mits intelligent geschreven en beknopt geformuleerd zoals hier. Een van de prettige dingen van dit soort boeken is, dat je er altijd wel dingen in vindt waarmee je het hartgrondig eens kunt zijn, en dat het helemaal niet erg is, als je het met andere dingen oneens bent, zolang ze maar goed gezegd zijn.

Citaat van Musil: ‘Irgendwo geht Ordnung in das Bedürfnis nach Totschlag über’.

Het is bekend dat Weinreb kabbalistische boeken heeft geschreven. De kabbalisten proberen o.a. door allerlei berekeningen waarbij aan letters getalwaarden worden toegekend en met behulp van diverse andere procedures achter de voor iedereen leesbare bijbeltekst verborgen geheimen te vinden. Ik heb een van deze methoden op de naam Weinreb toegepast en kwam al binnen enkele minuten tot een opmerkelijk resultaat. De getalwaarde van de letters van zijn naam (a = 1, b = 2 enz.) bij elkaar opgeteld is 76. Tellen wij daarbij op de 30 zilverlingen waarvoor Judas Jezus heeft verraden, dan komen wij op het getal 106 en dat is de getalwaarde van het woord oplichter. Zou dit toeval kunnen zijn?

Wat een bijzonder mens voor mij onderscheidt van de doorsnee mens is niet zijn grotere hoeveelheid verstand, creativiteit of wat ook, maar de gave om in de wanhoop te blijven leven, alsof er nog hoop is en iedere verwachting die instort te vervangen door een nieuwe verwachting waarvan hij weet dat die ook onvervuld zal blijven. Een bijzonder mens is de persoon die niet ophoudt in de chaos om zich heen een stukje kosmos te scheppen, al is hij zich van het futiele van dat proces bewust.

De bijzondere mens is een Sisyphus uit overtuiging. Hij wentelt de steen niet telkens weer omhoog, omdat hem dit als straf is opgelegd, hij doet dit evenmin in de optimistische verwachting, dat het de volgende keer wel zal lukken, maar alleen uit de overtuiging, dat dit de enige vervulling is van zijn mens-zijn. Zonder deze overtuiging is hij rijp voor de dood.

Het is een van de meer sarcastische ironieën die in de geschiedenis en in het leven kunnen voorkomen, dat het kan gebeuren dat iemand door een persoon in de steek wordt gelaten, juist op grond van het feit dat hij geweigerd heeft die persoon in de steek te laten.

In het boek van Martin Fido vind ik, dat er tegen het einde van de vorige eeuw een wetswijziging is geweest ten aanzien van homofiele handelingen van volwassenen waarbij deze ook tussen ‘consenting adults’ strafbaar worden gesteld. Hierdoor werden de poorten wijd open gezet voor chantage. Oscar Wilde was het eerste slachtoffer.

De toekomst heb ik allang achter de rug, maar het verleden ligt nog grotendeels voor mij.

[p. 7]

Er zijn mensen die hun herinneringen opspelden als vlinders op keurige rijen stofvrij achter glas, tot in details geklasseerd. Bij mij is het eerder een rommelzolder waar ik nooit kan vinden wat ik zoek en altijd over onverwachte dingen struikel.

Je hoeft jezelf niet voor het hoofd te stoten, er zijn genoeg anderen die dat graag voor je willen doen.

Vrij naar de Bergrede: Als iemand u vraagt om 100 km per uur te rijden, rijd dan 200 km per uur en u zult spoedig ergens zijn waar u nooit meer hoeft te rijden.

(Wijlen) prof. Rookmaker van de V.U. te Amsterdam heeft een interessant en belangrijk boek geschreven over moderne kunst en cultuur. Het is alleen jammer dat zijn christelijke levensovertuiging hem belet om tot op de bodem te gaan. Mens zijn is trapezewerk zonder net. Het christendom is een van de vele netten die wij geprobeerd hebben onder de trapeze op te hangen.

Goden kunnen zeer gecompliceerd zijn, maar ze zijn toch altijd veel eenvoudiger dan de mensen die de goden hebben geschapen. Dit geldt natuurlijk evenzeer voor de goden van de monotheïstische godsdiensten.

Mensen met een fanatiek geloof kunnen soms zeer intelligent zijn. Domme mensen hebben geen moeite met geloven, maar voor intelligente personen kan het geloof een kostbare verworvenheid zijn waaraan ze buitensporige waarde hechten, juist omdat het zo moeilijk is.

Je krijgt vaak de indruk dat er heel wat christenen zijn die geloven, dat Christus niet is gestorven om de mensheid te redden, maar om het christendom te stichten.

De bloedige en wrede wereld van de christelijke fantasie, zoals die bijv. in de beeldende kunst tot uitdrukking komt, moet op de Europese geschiedenis wel een funeste invloed hebben gehad.

[p. 8]

Godsdienst claimt de laatste vragen te stellen en te beantwoorden en laat zich daarop vaak nogal uitdrukkelijk voorstaan.

In feite functioneert de godsdienst dank zij het talent waarmee de laatste vragen omzeild en verdoezeld worden.

Ik geloof niet dat er één godsdienst bestaat met zoveel sluipwegen voor het geweten als het christendom. Een christen kan, als hij slim genoeg is, alles doen wat hij wil en er een goed geweten bij hebben.

In de Times Literary Supplement heb ik de bespreking gelezen van een boek van Gilson over Augustinus. Daarin komt het volgende citaat voor over een punt waarop Augustinus, Thomas Aquinas en Gilson het eens schijnen te zijn: ‘Since the fall, mankind is a sinful throng, liable to the supreme justice for the penalty it must pay. Whether God remits the penalty by justifying the culpable or exacts it by abandoning him, no injustice is done’. En dan zijn er nog christenen die de goden van andere godsdiensten willekeur verwijten.

De schepper als eerste surrealist.

De bijbel is in de handen van de theologen als plasticine, maar zij beseffen het zelf niet, omdal ze ieder voor zich er eerlijk van overtuigd zijn, dat ze niets anders doen dan aan de klei die vorm geven die er wezenlijk reeds in ligt opgesloten. Daaom kunnen zij ook eerlijk en oprecht verontwaardigd zijn, als iemand anders uit diezelfde klei totaal iets anders maakt.

Het christendom heeft in de loop van de tijd alle goden gedood of tot demonen verklaard zonder te beseffen daarmee het vonnis te ondertekenen van de dood of demonisering van de eigen god.

De verzoeningsleer van Anselmus van Canterbury is het produkt van menselijke grootheidswaanzin: voor onze onvolmaakte zonden moet een volmaakte god sterven.

De Oxford Beweging is een spel geweest van dames en heren met duidelijke symptomen van infantiliteit.

De duivel bood Antonius zoveel verzoekingen aan, dat hij niet wist welke hij moest kiezen en omdat hij uit embarras de choix aan geen keuze toekwam werd hij een heilige. Gewoon door gebrek aan doortastendheid.

Indien goden verstaan willen worden moeten zij de taal spreken van hun gelovigen.

Onder de indruk van de moordende en verwoestende christenen is in de 16de eeuw in het zuidoosten van Noord-Amerika een pessimistisch gestemde cultus ontstaan met symbolen ontleend aan dood en ondergang. Prominent daaronder was het kruis dat de Indianen hadden leren kennen als het teken van roven en moorden.

De wetenschap is beperkt; er zijn veel dingen die buiten de wetenschap vallen. Maar als iemand in een wetenschappelijke discussie het woord bovenwetenschappelijk gebruikt, moet men voorzichtig zijn, want het is tien tegen een dat wij dan met een gevaarlijke duisterling te maken hebben.

Het is vaker gezegd maar kan niet vaak genoeg herhaald worden: om de mens van de zonde te kunnen verlossen moeten de betrokken godsdiensten eerst de mensen ervan overtuigen dat ze zondig zijn, m.a.w. deze godsdiensten moeten eerst de situatie creëren waarin de mensen behoefte hebben aan verlossing alvorens de mensen te kunnen verlossen.

De theoloog maakt aanspraak op het bezit van een vijfde kleur kaarten waarvan hij en zijn partner er altijd ieder dertien in handen hebben en de tegenstanders geen een en die als een soort supertroef dienen waarmee hij elke troef kan overtroeven en waarmee hij zelfs kan troeven als er sans atout wordt gespeeld.