Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 9]

Hoe sommige economen de depressie proberen te vergeten
J. Pen

De post brengt vandaag twee geschriften. Het ene heet Stoffelijke beïnvloeding van het geheugen, door D. de Wied (voordracht voor de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen, Haarlem, 1982). Het gaat onder meer over het vergeten en hoe dat beïnvloed wordt door vasopressine en oxytocine. De Wied is farmacoloog. Hij spreekt over hormonen, en denkt bij ‘stoffelijke beïnvloeding’ niet aan de marxistische opvatting, dat iemands denkprocessen onder invloed staan van zijn positie in de maatschappij. Het zal dus stellig niet bij hem zijn opgekomen dat iemand anders (ik bijvoorbeeld) de titel van zijn voordracht associeer met een merkwaardig verschijnsel, dat zich tegenwoordig voordoet, en waarbij de mensen die werken bij het ministerie van Financiën, bij De Nederlandsche Bank of bij andere financiële instellingen sommige strategische feiten niet schijnen waar te nemen en bepaalde samenhangen, waarover zij toch vroeger veel geleerd hebben, schijnen te zijn vergeten.

Het andere geschrift heet Stagnerende groei: oorzaken en remedies. Het werd geschreven door M.M.G. Fase (overdruk uit Kiezen en delen, een bundel opstellen uitgegeven te Deventer, 1982). Fase is econometrist, een van Nederlands beste vakmensen op dat moeilijke gebied. Hij is buitengewoon hoogleraar te Rotterdam en verder verbonden aan De Nederlandsche Bank. Zijn analyse van de recente economische geschiedenis is nauwkeurig en weloverwogen, behalve dan dat het meest opvallende verschijnsel van de laatste jaren, namelijk de depressie, erin wordt verzwegen. Dat is op zichzelf al buitengewoon vreemd, maar het wordt nog vreemder als we bedenken dat dezelfde neiging tot het verdonkeremanen van feiten en samenhangen ook te constateren valt in de Miljoenennota, die deze week is uitgebracht. Er schijnt een soort collectief vergeten aan de gang te zijn dat een reden moet hebben. Vasopressine en oxytocine lijken minder voor de hand liggende oorzaken. Het zal wel wat anders zijn.

Laat mij eerst uitleggen wat het verzwegen verschijnsel is. Ik heb het boven aangeduid met het woord depressie; daaronder wordt meestal zoiets verstaan als te geringe produktie, gepaard gaande met werkloosheid. Maar het woord heeft een preciezer betekenis: het betekent te lage produktie, gepaard gaande met werkloosheid, die veroorzaakt wordt door te lage bestedingen. De vraag naar consumptiegoederen, investeringsgoederen en eventueel exportprodukten is te klein om de capaciteit volledig bezet te houden. Depressie is dus synoniem met onderbesteding. De oorzaak wordt vooral gezocht aan de vraagkant. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat aan de aanbodkant alles in orde zou zijn; de meeste groeistoringen, en zeker de huidige, beginnen aan de aanbodskant, en die aanbodsstoringen zetten door. Ze blijven dus doorwerken terwijl de vraag afneemt, maar op een gegeven moment krijgt de inzakkende vraag de overhand. Dan treedt de echte depressie in werking. Deze wordt onder meer gekenmerkt doordat de verschillende soorten bestedingen elkaar naar beneden trekken.

Dit laatste proces doet zich in de jaren tachtig voor. De gezinsconsumptie daalt, in de meeste landen, en zeker in Nederland. De investeringen waren al eerder ingezakt. In de jaren zeventig waren er telkens tegenslagen bij het investeringsniveau, en daar kon men aanvankelijk twijfelen of het wel de tegenvallende afzet was of iets anders, bijvoorbeeld de doorzettende looninflatie, die immers de winsten heeft aangetast en daardoor de investeringen heeft belemmmerd. In de jaren zeventig hadden we dan ook geen duidelijke depressie - toen was een recessie aan de gang, een groeivertraging, met een complex van oorzaken, waarover nader. Temidden van die vele oorzaken was de onderbesteding misschien niet zo duidelijk. In de jaren zeventig, wel te verstaan.

Het betoog van Fase, dat ik hier bespreek omdat het als voorbeeld dient van een hele school, bekijkt een reeks van oorzaken voor de vertraagde groei. De beschouwde periode is on-

[p. 10]

geveer 1970 tot nu. Nu betekent 1981, denk ik, tot en met 1981, dus. De oorzaken zijn: de lange golf (waar Fase niet zo heel erg in gelooft) met als speciaal geval een innovatiegolf, waar misschien wel iets in zit. Vervolgens de produktiviteitsontwikkeling, die wellicht iets te maken heeft met dalende uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling, met een teruggang in de octrooiaanvragen, en met vertragingen in de toepassing van nieuwe kennis. Dan noemt Fase de toegenomen overheidsbemoeiing, die misschien remmend heeft gewerkt. En de inflatie, die onzekerheid schept over de kosten en opbrengsten van investeringen. De afnemende concurrentie komt even ter sprake, en de mogelijk afnemende kwaliteit van het management. Dat zijn allemaal oorzaken die volgens Fase enigszins gewerkt zouden kunnen hebben. De geldvoorziening ziet hij, althans wat Nederland betreft, niet als belangrijk; de rentepolitiek evenmin. Over de wisselkoerspolitiek is hij uiterst genuanceerd.

Met bovenstaande beschouwing heb ik geen moeite, behalve dat Fase twee dingen buiten beschouwing laat. Het eerste verbaast mij, omdat juist de Nederlandsche Bank daar nogal veel over spreekt: dat betreft de looninflatie. De lonen zijn sterker gestegen dan de produktiviteit, dat heeft voor de bedrijven een kostenverhoging opgeroepen, die kostenverhoging liep samen met andere kostenverhogingen (invoerprijzen, collectieve lasten, rente) en kon niet volledig worden afgewenteld. Dat heeft de winsten verkleind en dus de investeringen geschaad en de groei vertraagd. Het is deze laatste samenhang die systematisch door de vakbeweging uit het oog werd verloren - een ander geval van cognitieve dissonantie dan het onderhavige en niet karakteristiek voor het grote vergeten dat thans in financiële kringen aan de gang is.

Nee, mijn voornaamste bezwaar tegen de analyse van Fase is niet dat hij de looninflatie op de achtergrond laat maar dat hij niet spreekt over de onderbesteding. Als verklaring zou misschien kunnen dienen, dat die onderbesteding in de jaren zeventig nog niet zo duidelijk aanwezig was, en pas is opgedoken in de jaren tachtig. Want in de jaren zeventig, zo hoor ik velen zeggen, steeg de consumptie nog, dus kan er geen onderbesteding zijn geweest. Ik vind dat argument niet doorslaggevend, want de consumptie was na 1975 in een aantal sectoren duidelijk te laag voor de sterk gegroeide produktiecapaciteit - en dat is nu juist het kenmerk van de (beginnende) onderbesteding. Er ontwikkelt zich een overcapaciteit, die steeds erger wordt. Ik geloof, dat we dat al een heel tijd zien maar geef toe dat er over te twisten valt. Die twijfel kan sinds 1980 niet meer bestaan - toen is de consumptie gaan dalen. In de meeste landen, en zeker in Nederland.

Dit laatste verschijnsel, een dalende consumptie die volgt op dalende investeringen, moet een bel doen klinken in het geheugen van de economen. Dat is de Keynesiaanse bel. Want de theorie van Keynes, in haar moderne varianten, beschrijft precies wat er gebeurt als de investeringen dalen - dat werkt door in de consumptie, via de zogeheten multiplier. En een dalende consumptie (of zelfs al een te traag stijgende consumptie) werkt door in de investeringen via de zogeheten accelerator. Zeker, zowel de multiplier als de accelerator zijn niet de ijzeren coëfficienten waar een vorige generatie van Keynesianen van gedroomd had. Ze leggen een vervelende weekheid aan de dag die de econometristen parten speelt en de voorspelbaarheid van de inkomensontwikkeling aantast. Maar het samenspel van multiplier en accelerator is een tamelijk noodlottig mechanisme, dat onderbestedingsprocessen verergert, en dat, wil ik hopen, muurvast in ons geheugen verankerd is. Wij zijn niet vergeten hoe Samuelson over dat mechanisme een van zijn fraaiste artikelen heeft geschreven, en evenmin dat het sindsdien in alle leerboeken staat.

Trouwens, de besmettelijkheid van de onderbesteding is niet alleen een vast thema van de oudere Keynesianen. Meer moderne tractaten, die van geen stabiele multiplicatoren willen weten, geven beeldende beschrijvingen van de processen waarbij de ene bedrijfstak de andere meesleept naar de onderbesteding. Ik denk aan Clower en aan Leijonhufvud, die de depressie interpreteren als een proces van verkeerde informatie: de verkopers gaan af op prijzen, die achterblijven bij de feitelijke marktsituatie en dus geen rendabele produktie meer opleveren. De signalen zijn vals en daardoor raakt het systeem in de war. De tegenvallers van het ene bedrijf leiden tot tegenvallers bij het andere. Leveranciers en klanten tasten elkaars liquiditeitsposities aan en helpen het evenwicht en de groei naar de haaien. De particuliere sector is inherent instabiel omdat alle ondernemingen via de koopkrachtstroom aan elkaar vastzitten.

Ik herhaal deze waarheden, die bekend zijn bij alle zichzelf respecterende economen, om de lezer duidelijk te maken dat er een tamelijk vol geheugen aanwezig is bij de economische professie. De theorie van de besmettelijke onderbesteding is geen nieuwe uitvinding. Het is een oud leerstuk, dat telkens opnieuw is bekeken, om- en omgekeerd, vanuit nieuwe gezichtspunten bekeken. Het leerstuk van de cumulatieve Keynesiaanse depressie werd in de jaren zestig en zeventig aldoor opnieuw overdacht, hoewel het niet actueel was. Want, zo dachten de meesten van ons, het zou best weer eens actueel kunnen worden. En dat gebeurde ook, in de jaren tachtig. Alleen werd dat door sommige waarnemers niet opgemerkt, hoewel de feiten - overtollige capaciteit, inzakkende vraag, dalen-

[p. 11]

de consumptie, dalende investeringen, tegenvallende belastingopbrengsten - toch in het oog springen.

Nu kan ik mij best voorstellen, dat de diagnose van doorwoekerende onderbesteding niet door iedereen wordt gedeeld. Er gebeurt altijd zoveel tegelijk in de wereld, met zijn kosteninflatie, stijgende overheidsuitgaven, oplopende rente, Opec-overschotten (die nu bezig zijn om te slaan in Opec-tekorten, en 't is allebei slecht voor ons!), afflauwende innovaties, verschuivingen in de internationale handel en vooral met zijn wisselingen in de economische politiek van de grote landen, dat iemand best mag vinden dat het Keynesiaanse contractieproces niet zo actueel is als sommigen denken. Als Fase, om hem nog maar eens als voorbeeld te nemen, zou menen dat, alles welbeschouwd, in 1981 nog geen duidelijke depressie aanwezig was - vooruit, dat zou ik kunnen begrijpen. (Ik zou wel tegenwerpen dat het reëel besteedbaar inkomen in 1980 is gaan dalen.) Maar die ontkenning van de onderbesteding zou dan toch tenminste het resultaat moeten zijn van een welbewuste afweging. Men zou dan moeten opperen, en liefst aannemelijk maken, dat de overcapaciteit die sinds vele jaren in de meeste bedrijven aanwezig is, heel andere oorzaken heeft, en vooral ook dat die overcapaciteit niet opgevuld zou worden als zich een algemene toeneming van de koopkrachtige vraag zou voordoen. Misschien zou men de overcapaciteit zelf wel ontkennen. Maar de hypothese à la Keynes mag alleen na zorgvuldige overweging worden verworpen. Wat ik totaal onbegrijpelijk vind is dat de onderbesteding niet eens ter sprake komt in een artikel dat heet ‘Stagnerende groei: oorzaken en remedies’. Het is deze vorm van struisvogelanalyse, die een verklaring vraagt.

Ik zou niet stilstaan bij dit speciale artikel van Fase als het niet zo'n typisch exempel was van een tijdsverschijnsel. Het is een klein exempel en bijna niemand zal het merken. Veel belangrijker is, dat de Miljoenennota de onderbesteding verzwijgt. (Ik ga daar nu niet op in, omdat dat elders is gebeurd. Velen hebben gewezen op de ‘vraaguitval’, die in de officiële stukken van de Derde Dinsdag als grote afwezige figureert - en de minister van Financiën heeft al opgemerkt dat hij over die ‘vraaguitval’, als zijnde een ‘splijtzwam’ in het economisch denken, ook liefst niet wil horen). Het is eveneens belangrijk dat de voorzitter van het VNO, die tenslotte voor de belangen van de ondernemingen moet opkomen, het door hem gewenste beleid omschrijft als ‘pompend remmen’, en zulks terwijl de bestedingen van consumenten, investeerders en overheden al druk bezig zijn elkaar cumulatief af te remmen, met faillissementen als gevolg. Het is mij er evenmin om te doen, het beleid van de regering aan te vallen, hoewel de in de Miljoenennota voorgenomen belastingverhogingen de onderbesteding zullen verergeren. Noch ook wil ik het hebben over het begrotingstekort, en of dat groter of kleiner moet worden. Het gaat mij uitsluitend om de analyse van de huidige situatie, zoals die zich het afgelopen decennium heeft ontwikkeld. Dus om feiten en samenhangen.

En dan moet ik een angstwekkende parallel constateren met de jaren dertig. Het was in het jaar 1931, toen de depressie al flink was ingezet, dat een vooraanstaand Nederlands econoom schreef dat overproduktie nimmer een algemeen verschijnsel zou kunnen zijn. Dat was C.A. Verrijn Stuart (in Hoofdtrekken van de leer der maatschappelijke voortbrenging, destijds een standaardwerk). Hij geloofde in de ‘wet’ die zegt dat het aanbod op den duur zijn eigen vraag schept - de zogenaamde Wet van Say. Dat was vóór Keynes. Het boek werd overigens herdrukt in 1936, en toen stond de ontkenning van de onderbesteding er nog steeds in. Dat was toen, uit intellectueel oogpunt, een beetje griezelig. Maar hoe moeten we dan in 1982 denken over een gedachtenstroming die een kolosaal brok economische theorie behandelt alsof het niet bestaat? Dat is niet langer een beetje griezelig maar een boel.

Men zou hypothesen kunnen opstellen om deze collectieve vergeetachtigheid te verklaren. De geheugenzwakte moet een reden hebben. Wij kunnen het niet aan De Wied overlaten om deze reden op te sporen. Ik zal er dus eens over na gaan denken.