Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 59]

Journaal
J.J. Peereboom

Frankrijk en terug

Voor het eerst na tien jaar met Y. ben ik met een andere vrouw in het Franse zomerhuis, waar allerlei voorwerpen en uitzichten naar vroeger verwijzen.

Op sommige ogenblikken is het te pijnlijk om over te praten of schrijven; op andere besteed ik er geen enkele aandacht aan; soms is het beschikbaar.

De oude mevrouw Bost, de weduwe van de dominee van Albon, is van de winter overleden. Y. kon het goed met haar vinden. Vorig jaar zaten wij op een zonnige middag met haar in gesprek in haar tuin ter hoogte van de eerste verdieping naast de kerk in Albon, en zij gaf ons bloemen en sla mee. Zij had lelijke vlekken op haar ledematen door een conditie van haar bloed of huid, en zij zag er breekbaar uit maar bevallig, en geïnteresseerd in haar bezoekers.

Vanmiddag reden wij langs dat huis. Er stonden twee auto's op het kale erf en er hingen handdoeken uit de bovenramen. Het leek of barbaren het pand hadden overgenomen; later hoorde ik dat het het gezin was van haar schoonzoon, ook een dominee.

Wel is zij nu dood, en het leven met Y. is afgelopen. Ik weet niet hoe ik daarover tot rust moet komen, maar je drukt je gaspedaal in, stuift de steile weg op naar Saint-Genest en slaat voor de verandering linksaf naar twee onbekende dorpjes in een smal doodlopend dal.

Dat is tenminste iets anders, hoewel overal dezelfde bomen en boerderijen staan.

De kastanjebomen van de Ardèche die zolang als de boeren zich herinneren bedreigd zijn door de inktziekte waar ze zwart van worden, lijden de laatste jaren aan een andere ziekte waar ze verbleekt van doodgaan. Die grijpt om zich heen. Bij hellingen tegelijk staan ze kaal en roerloos in de zomer.

De mens heeft een handigheid van selectief kijken waarmee hij voornamelijk het groen opmerkt van de andere soorten, die hun bladeren en naalden behouden hebben.

Intussen eisen de dode bomen hun plaats op in de verbeelding. Telkens als ik aan het landschap denk komen ze voor. Ze staan ook niet op zichzelf, maar sluiten aan bij Vietnam waar de ontbladeringsmiddelen gebruikt werden, en op het vooruitzicht van dode bossen in de hele wereld als de zure regen doorzet waarover bericht wordt.

De regen zal wel meevallen, zeggen de mensen die zich niet laten opjagen. Er zullen voorlopig nog blaadjes uitkomen in het voorjaar, dat denk ik ook; maar je ziet aan de Ardèche dat niet alles meevalt.

Voorzover mijn herinnering reikt is iedereen die ik ooit in een journaal zo ter sprake heb gebracht dat hij of zij zichzelf herkende, er verontwaardigd over geworden.

Misschien zijn er uitzonderingen, die mij niet meteen te binnen komen; maar de last is te groot. Ik moet onderduiken met een deel van mijn notities, hoewel ik daar altijd tegen geweest ben. Je kan meedelen wat je ondervindt, dacht ik; bovendien weet ik niet tot wie ik een tekst moet richten die geen bestemming heeft behalve het nageslacht.

Wat is de openhartigheid waard van iemand die een deel van zijn openhartige mededelingen in een geheime la stopt? Er is iets verkeerds aan, maar het kan niet anders, en de openhartigheid van iemand die beweert dat hij zijn totale kennis en begrip van anderen en zichzelf op tafel legt klinkt evenmin betrouwbaar.

Zelfs als ik wist hoe ik alles onderhoudend moest maken zou ik onwillig zijn om mijn gevoelens zonder terughouding in de schreeuwerige wereld van Nederlandse lezers en intellectuelen te gooien.

Alle oplossingen zijn onbevredigend, want vrijheid van spreken bestaat niet. Je kan alleen kijken hoever je gaan kan, over anderen en over jezelf.

De rest moet in de geheime la. Wat een gemak, om je niet meer te hoeven beschermen tegen kwaadwillige lezers en misverstaanders! Ik ga nu ongedwongen de ergste dingen voorleggen aan Niemand.

Van de voordeur voert het pad met gras en grote stenen omlaag naar de weg, die linksaf een bocht maakt en dan een recht stuk heeft waar de berm breder is en meestal drie of vier auto's geparkeerd staan, de onze erbij, gloeiend in de zon.

[p. 60]

Op de wandeling om iets uit de auto te halen hoor je gewoonlijk behalve het knisteren van de gravillons onder je zolen, alleen toevallige geluiden van verderop.

Vorige week kwam er popmuziek uit een van de huizen beneden langs de weg, waarvan alleen de daken te zien zijn, geen ramen of bewoners. Popmuziek! Dat was nooit gebeurd. De stedelingen dringen op, zij zullen niet rusten tot de hele wereld onbewoonbaar is. Het lawaai was niet zo hard dat het tot in huis hoorbaar zou zijn; maar wat heeft het voor zin om duizend kilometer te reizen als om de hoek alweer het geschreeuw begint? Misschien zou er een actie gevoerd moeten worden, met aankloppen en beleefd vragen; anders samenzweren, en tegenzetten bedenken. Allemaal nijd en afleiding; zo wordt een vacantiehuis onbruikbaar.

Humeurig en zorgelijk ben ik naar het huis teruggesloft; en sindsdien heb ik geen popmuziek meer gehoord. De daken en de muren onder langs de weg zijn zo gesloten als altijd. Er slaat alleen soms een deur dicht, en er komt wel eens iemand aan in een van de drie of vier auto's; die zakt dan spoorloos af naar beneden.

Twee dorpen verder staat in het smalle midden van het dal naast de bleek een fabrieksgebouw waar in de loop van de eeuw verschillende lichte industrieën mislukt zijn.

Er woont nu een bijenhouder. Het voorste stuk van het gebouw, dat al een woning was, heeft hij opgeknapt; de rest gebruikt hij als bedrijfsruimte en pakhuis voor de opbrengst van de korven die hij in de omgeving heeft staan.

Hij is een vlot pratende en lachende man uit Normandië, geschapen voor een dorpse café society in plaats van de gesloten vergrijsde boerderijen hier. In het huis heeft hij een aantrekkelijke vrouw met nog maar de helft van haar tanden, en drie mooie bedrijvige kinderen. Hijzelf is altijd in de weer, niet vaak met zijn bijen maar met verbouwingen en wegverbetering en wateromleiding en konijnenvoedering.

De konijnen zitten in opgestapelde hokken naast het huis, achter deurtjes gemerkt met soort en geslacht. Verkoopt u die? Non ...on les mange.

Meteen begrijpend wat ons bezighoudt voegt hij toe dat hij ze eerst in het dorp liet slachten. Als je hier een poosje woont kan je dat niet meer doen. Je wordt uitgelachen. ‘Nu doe ik het zelf. Ik geef ze een geweldige dreun, op hun schedel; in één keer. Het maakt veel rommel. C'est pas beau à voir. Mais ils ne souffrent pas.’

Wij knikken dubbelzinnig, als dierenbeschermer en carnivoor.

Ik zou het ook zelf moeten doen. Zou het niet innerlijke ruimte scheppen als ik eens wat konijnenschedels verpletterde in plaats van aldoor met woorden te scharrelen?

Ik denk het wel, en ik houd niet van het onbezoedelde in mijzelf; maar als je ook het vel moet afstropen, dat lijkt mij nog moeilijker.

Nu een stuk journaal over het onbehagen van vacantie mij na twee keer herschrijven nog niet bevalt moet ik het maar opgeven. Het ging over de afhankelijkheid van omstandigheden zoals weer, drukte en eten, waar je thuis door- en overheen leeft maar in vacantietijd jezelf aan onderwerpt. De onvrijheid.

Dat kwam niet goed onder woorden, misschien omdat ik zoiets al eens geschreven had of dat teveel anderen het geschreven hebben; ook omdat de vacantietoestand aansprakelijk gesteld werd voor delen van mijn onbehagen die vermoedelijk een andere oorzaak hadden.

Ik kan zo'n mislukking moeilijk aanvaarden, en probeer uren lang het begin of het midden van de tekst te benutten in een ander verband. Gewoonlijk lukt het niet. Als de woorden eenmaal besmet zijn met onwaarheid is het beter om de hele boel weg te doen.

Kon je maar zeker weten of het bederf het echte bederf is, het onherstelbare. In relaties met mensen vraag je je dat soms ook af, en weet het niet.

Nu is dit over van die inspanningen. Ruikt het bedorven?

Mijn neus is snuivensmoe. Goed dan. Het wordt niet weggegooid; het blijft, als voorbeeld van zo'n geval.

Als ik boven aan de tafel voor het raam zit, of in het souterrain gebogen op de WC, hoor ik soms een zacht suizen voorbijkomen: Zzzwt...

Dat is een van de twee jongens van het dorp op zijn fiets, en ik kan mijn lachen niet houden bij de gedachte dat hij het is die zich met zo'n licht geluid doet kennen. Het zijn alle twee vervelende jongens, die wel eens een uur lang staan te praten en grinniken en steigeren op hun fiets vlak voor de tuin, zodat het onmogelijk wordt om er te lezen. Ik heb er een paar keer met ze over gesproken; dan kijken ze humeurig spottend om zich heen, met harten vol eerzucht, onanie en protest.

Het snelle fietsen is een van hun schaarse mogelijkheden om indruk te maken op het leven. In milde stemmingen kan ik mij voorstellen dat zij zich vervelen in het dal, en bedenk ik dat zij tenminste geen donderende transistors meevoeren.

Het leven is hulpvaardig voor ze, en zij maken er weinig van. Iemand die van de volgende generatie meer verwacht dan van de onze zou maar een blik op ze hoeven slaan om zijn illusie te verliezen. Het wordt weer net zo.

Alleen als ik ze hoor fietsen ben ik met ze verzoend. De mensen zouden meer afstand van

[p. 61]

elkaar moeten houden. Deze jongens zouden alleraardigst zijn, en meer nog: betoverend, inspirerend, als je nooit iets anders van ze merkte dan: Zzzwt...

Toen wij zwoegend en bezweet de hooggelegen ruïne van het kasteel van Fontaine-de-Vaucluse genaderd waren werd mijn verwondering gewekt door een paar dat op een hellinkje in het ruige gras zat met twee kinderen tussen hun knieën. Dat zij kinderen naar die verlaten hoogte gesleept hadden deed een plan vermoeden om hun met snelle messen de kelen door te snijden en zichzelf vervolgens van de steilste berg het dal in te storten.

Later zag ik het gezin verder lopen, voorbij de rots van het kasteel in de richting waar er geloof ik nog iets hoger een plateau op aansluit.

Ik heb niets over ze gehoord of gelezen, en vraag mij af of ik zulke bange vermoedens zou voelen over iemand die werkelijk iets ergs ging doen. In een terrorist met een machinepistool onder zijn jas, op weg om onschuldige voorbijgangers neer te leggen, zou ik misschien een aardige en duidelijke inwoner vermoeden die kon zeggen waar het postkantoor was.

Het blijft moeilijk om mensen te doorzien. De kleuren van mijn interpretatie zijn slordig over de lijnen van de realiteit gedrukt. Het is een verrassing als er af en toe iets klopt.

Op het plein van Avignon was een van de straatartiesten een man die voor mechanische pop speelde. In rode rokjas en hoge hoed liep hij de kring van toeschouwers rond met stijve passen, hief zijn armen en wendde zijn hoofd schoksgewijs en keek ons om beurten aan met grote ogen zonder knipperen. Hij is klein en mager en maakt zich op als wassen beeld; totdat hij dankte voor het applaus was het niet duidelijk dat hij werkelijk leefde.

Ik dacht dat de omstanders zouden komen en gaan, maar zag niemand die zich uit de kring losmaakte voordat de ronde voltooid was.

Wat hij vertolkte was bijna pure concentratie. De zuiverste concentratie zou zijn roerloos stilzitten met de aandacht gericht op Niets, maar dan is er geen vertoning. Dit was minimaal toneel. Bij het terugdenken voel ik mij weer in de greep van de aandacht die hij voordeed; ik word zelf magerder en preciezer, met ronde ogen.

Een week later in Parijs, toen wij ons omhoog lieten rollen in de glazen buis van het Centre Pompidou, wees M. op de hoek van het plein beneden: Wie hebben we daar! Het was onze man, weer op zijn schokkende ronde in een kring van toeschouwers.

Op een bankje in Beaune zaten vier oude vrouwen met hoeden te praten over tijdgenoten,

[p. 62]

wie dood was en wie nog leefde en wie in dezelfde buurt als wie gewoond had. Al die kennissen werden aangeduid als Madame; zij hadden hun status en recht op respect. ‘Ik sprak Madame Simonet, die van Madame Bonnard gehoord had dat de kleindochter van Madame Olivier, kent u die?...’

Het is moeilijk denkbaar dat de Marie-Claudes en Gilbertes en Patricias van nu over zestig jaar dezelfde formule zullen gebruiken. Weet je nog Christine, zullen zij zeggen, die een kind had van een type in de Rue du Lac maar Lesbienne is geworden en met Josette woonde in de Impasse du Général Leclerc? Nou de zuster van die Christine had een vriendin die ook Christine heette, die met het zwarte haar...

Het zal een andere relatie zijn, en eigenlijk zijn wij er al aan gewend, zodat ik met een verwondering naar deze vrouwen zat te luisteren alsof wij door een spleet in de tijd teruggevallen waren in 1900.

Onderweg naar Parijs dacht ik met afgunst aan de mensen die bedienen in de winkels en de cafés van Beaune, wat onze laatste pleisterplaats geweest was. Die blijven bij het zonnige driehoekige plein; zij hoefden niet naar het donkere noorden. Vivre à Beaune! Tussen Corton en Pommard kan het leven niet anders dan goed zijn. 's Zondags rijd je een eindje om en kijkt naar de heuvelrug in het westen waar de dorpen tussen de wijnlanden liggen; en je verheugt je op de lange winter zonder toeristen.

Maar door de week denk je misschien, j'ai toujours aimé les pays du nord, ik wou dat ik mocht wonen aan een van de popperige grachten van Amsterdam. In eerste instantie komt het bij mij niet op dat ook buitenlanders onder de druk staan van nijd en verveling. Je ziet ze fungeren in hun samenleving, en het lijkt aardig te lopen. Ik idealiseer zelfs Elburg en Schoonhoven. Als het maar behoorlijk uitziende stadjes zijn.

In tweede instantie weet ik beter. Je moet je even de conflicten en humeuren voorstellen. Met een paar minuten peinzen verander je de lustoorden in slangekuilen.

Denk nog eens aan het meisje met de spitse neus achter de balie in Beaune, zo slecht gestemd dat zij onmogelijk meer dan één woord per keer kon uitbrengen. Later zag ik haar het plein oversteken, als een mes door de drukte.

Zo'n meisje weet niet eens hoe Pommard smaakt, en het kon haar ook niets verdommen.

Als ik of iemand anders mocht komen te overlijden, kan je beter dan over hoe flink en wijs en innemend wij waren, waar toch iedereen het zijne van denkt, iets zeggen van wat wij beleefd hebben.

Zeg maar: hij kwam 's ochtends de stoffige oude wenteltrap af, opende het slappe deurtje naar de keuken, en stak over naar de tuindeur waarvan hij de rammelende klink opzijschoof. De klank van de klink had een verzekerde plaats in zijn verbeelding. Die ging mee terug naar Holland en riep het loopje door de keuken op, en het uitzicht op de tuin als de deur openging, met voorbij de noteboom de schuine schaduw van het huis die 's ochtends het grasveld ongeveer halveerde.

Nu is hij er niet meer, en de klink steekt de hele dag in de holte in de stenen deurpost. Wel is het mogelijk, als je lang aan de tuin denkt, dat je stemmen hoort uit het huis, en een onwennig rukken en schuiven aan die deur.

Dat zijn de nieuwe mensen.

Sinds mijn terugkeer uit Frankrijk is het in Amsterdam al drie dagen zwaar zonnig weer, terwijl ik op koelte hoop om goed aan het werk te gaan.

Ik kijk afkeurend naar de blauwe lucht, maar een mens leeft niet van verzet alleen. Beide deuren van de kast tussen de slaap- en werkkamer staan open om wat tocht te laten stromen. Vanochtend toen ik me aan de wasbak in die kast stond te scheren zag ik mijn armbewegingen gereflecteerd in de schuinstaande witte deur naar de slaapkamer, en een ogenblik lang verheugde ik mij over de zomer.

Later op de ochtend was het zo rustig buiten alsof alle omwonenden die niet met vacantie zijn zaten te dommelen in de schaduw. Af en toe hoorde je voetstappen langs de kade; het leek of er haast geen auto's voorbijkwamen, en alleen kalm aan. Wat een tegenstelling tussen Amsterdam en de steden van Frankrijk, waar altijd vrachtauto's op twaalf wielen door de straatjes donderen, en onder de platanen gebruinde mannen schrapend grint scheppen bij een huis in aanbouw.

Die tegenstelling is niet eerlijk. Je ziet in Frankrijk meer centrum en minder buitenwijk. De juiste vergelijking is met die enkele keren wanneer je bij vergissing terechtkomt in een buurt van boomloze lanen waar gepleisterde lage huizen staan met pannendaken, doodstil achter dichte stalen luiken onder een zon die zo warm is als een bad wanneer je een arm uit de auto steekt.

Hier staan de ramen open, en af en toe wordt een gordijn even opgetild door de wind.