Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 51]

De fonkelnieuwe stad
Kester Freriks

De stilte in de werkkamer hoog boven het Spaarne doet Thomas zijn adem inhouden. Het licht dat door de vensters aan de noordzijde van het vertrek op de bouwtekeningen valt is hard en helder, het is eerlijk licht en wordt niet door de zon gekleurd met goud of violet.

Thomas schuift een stoel vlak tegen de werktafel van Augustus, die schuin tegenover hem zit, met zijn rug naar het raam dat uizicht biedt op de rivier. Voor vanmiddag hebben zij afgesproken dat ieder van hen een korte monoloog houdt; Augustus over de stad, Thomas over een gebouw in de stad. Augustus, architect, wil ervaringen uitwisselen, hij wil weten hoe anderen kijken.

Augustus neemt het woord: ‘Wanneer ik de stad bezoek neem ik helderheid waar, geen wanorde of verwarring. Wat ik zie zijn duidelijk contouren. Wie de moeite neemt tijdens een wandeling door de stad het patroon van het plaveisel te volgen, zal daarin evenwichtige figuren ontdekken, zoals stenen die gelegd zijn in cirkels of rechthoeken. De straten verstrengelen zich met elkaar om tenslotte te leiden naar de uitvalswegen, waarover andere steden bereikt kunnen worden. Hetzelfde geldt voor de spoorrails: onder de reusachtige overkapping van het station komen alle lijnen samen, om vandaar uiteen te waaieren in alle richtingen. Maar tegenover deze harmonie staat het verval van de binnenstad, waar leegstand heerst, waar deuren en ramen dichtgespijkerd zijn. De stad, plaats om te wonen, is haar eigen vijand geworden. Het wonen is niet meer van belang. Op een ochtend werd ik getroffen door een beeld dat geen enkele uitleg nodig heeft: overvolle trams reden langs leegstaande huizen. Ieder bezoek aan de oude kern van de stad is verbonden met herinneringen. En de stadsbewoner leeft van die herinneringen, hij praat erover, kleurt ze tot schitterende beelden.’

Thomas knikt. Na enige ogenblikken zegt Augustus: ‘Nu jij. Beschrijf de indrukken die je hebt van het gebouw. Denk aan woorden als massief, open, sierlijk, een eenheid vormend of juist onzuiver van stijl.’

Augustus kijkt hem afwachtend aan, architect die strijdt tegen wat hij de beschaving van Amsterdam noemt; sloop, afbraak, detonerend stadsherstel. Hij laat de linialen als armen over het glanzende papier bewegen. Potloden van verschillende scherpte en hardheid liggen gereed. Thomas weet dat hij zal noteren wat hij zegt, dat hij als een god al zijn woorden zal beluisteren en beoordelen.

‘De eerste aanblik is het belangrijkste,’ begint Thomas aarzelend. ‘Wanneer je vanuit de binnenstad over de Spiegelgracht in de richting van het Museumplein fietst, ligt het gebouw tegenover het Rijksmuseum aan je linkerhand. In een van de eerste maanden dat ik in Amsterdam woonde, moet die kennismaking met de Wetering hebben plaatsgevonden, maar nauwkeurig herinner ik me het niet meer.’

‘Het gaat om jouw indrukken, Thomas, en die vereisen geen fotografische scherpte.’

‘De huizen aan de Spiegelgracht zijn smal en laag, de toppen van de bomen langs de gracht reiken erbovenuit. In de zomer liggen de gevels verscholen achter de bladeren. Opeens zie je de achterzijde van de Wetering, een donker vlak, de muur van een bolwerk. Weinig ramen en een onbetrouwbare brandtrap waarvan treden ontbraken, bij brand zou je sprongsgewijs de grond moeten bereiken. De leuning hing als een slap koord naar beneden. Veel ramen waren gebroken, de kozijnen zwart uitgeslagen. Een ontmoedigende aanblik.’

Thomas zwijgt en volgt Augustus' schrijvende hand.

‘Wat schrijf je op?’

‘Sleutelwoorden. Ga verder.’

‘De zijgevel van het gebouw was even onopvallend als de achtergevel. Een wand die door reclameborden die in de loop van de jaren hun wervende kracht verloren hadden werd opgesierd. Vaak heb ik die gevel niet bekeken. Het kruispunt eiste altijd de volle aandacht.’

‘Nu praat je over doorfietsen, onder het museum door. En als je linksaf slaat?’

‘Linksaf,’ herhaalt Thomas. ‘Het gebouw ligt dan in volle omvang voor je.’ Zijn stem klinkt vragend, zo weinig overtuigd is hij van de juistheid van zijn herinneringen. Details - ik ben details vergeten, schiet het door hem heen, ik moet me oefenen in een onfeilbaar geheugen.

[p. 52]

Huizen en gebouwen verdwijnen uit de stad, en al die huizen en gebouwen verdwijnen uit mijn geheugen, ze vervagen en vallen uit elkaar, zoals ze tijdens de afbraak tot steenbrokken en losse stenen uit elkaar vielen. De stad vertoont gaten die niemand wenst. En verder denkt hij, zonder zich om Augustus' vraag te bekommeren: wanneer ik laat in de avond mijn woning aan de Amstel verlaat kan het me mateloos geruststellen dat de brug er nog is en dat de huizenrij aan de overkant niet plotseling is ingestort. Ik kan de leuning van de brug aanraken, leg mijn hoofd op het koude ijzer ervan en kijk naar het water beneden mij waarin lichten reflecteren. Deze stad die in sommige wijken onherstelbaar in verval is wordt vernieuwd, maar de nieuwe stad is mij vijandig omdat er geen afwisseling bestaat, geen onverwachte verrassende perspectieven. Maar wie kan de geheimzinnige slopers en bouwers ervan weerhouden de ene stad te ondergraven en in de diepte te laten tuimelen om daarna over de leegte een andere stad te laten schuiven?

Augustus wacht, kijkt naar Thomas die plotseling opschrikt uit zijn gedachten.

‘Nog altijd sta je voor de Wetering, Thomas.’

‘Het dak bestond uit zwarte leisteen,’ beschrijft hij, nu nauwelijks zijn woorden overdenkend. Hij laat de herinneringen vrij in hem opkomen en hun weg kiezen naar zijn mond, die een instrument van zijn geheugen wordt. ‘Het leisteen glansde wanneer na een regenbui de zon doorbrak. De boogvormige ramen schitterden. Mooie momenten waarvan ik staande voor het gebouw genoot, af en toe omkijkend naar het Rijksmuseum achter mij. De vensters lagen ver naar achteren zodat het beeld van geslotenheid overheerste. In de brede vensterbanken zullen ooit bloeiende geraniums hebben gestaan, maar in de weken voor de afbraak was er geen kleur te bekennen. Het gebouw hoorde bij andere gebouwen in de buurt: het Barlaeusgymnasium, Maison Descartes en de panden aan de Weteringschans. Het zijn bouwwerken die bij de speciale lichtval van de vroege ochtend of het begin van de avond geschilderd lijken te zijn, als decorstukken los staan van hun omgeving. Generaties lang hebben zij het gezicht van de stad bepaald en zorgden ze ondanks alle veranderingen voor vertrouwdheid, zodat het spoor naar het verleden behouden bleef.’

‘Verleden, verleden. Waarom?’

‘Ik kan het gebouw niet beschrijven zonder aan het verleden te denken, die veilige koepel waarin alles duidelijk is wat mij op dit moment verwart. Of noem het traditie.’ Het is een moment stil. ‘Maar schrijf het maar niet op,’ vervolgt Thomas.

‘Het is al genoteerd. Verleden, traditie. Terug naar het gebouw. Het zwarte leistenen dak glanst...’

‘Luister. De Wetering was een wonder van architectonische eenvoud en symmetrie. De boogramen waren sierlijk. Ik herinner me, nu ik me concentreer, dat op het dak een klein torentje stond, als een hoog uitkijkpunt. En zoals zoveel Amsterdamse gebouwen uit de vorige eeuw of het begin van deze eeuw vertoonde de voorgevel nauwelijks inspringingen of uitbouwsels. Geen uitbundigheid zoals langs sommige grachten. Je kunt je wang tegen de gevel leggen en zonder onderbreking de straat uitkijken, langs de eindeloze muur van stenen en vensters.’

‘Met die laatste observatie zal ik rekening houden.’

Augustus trekt lijnen lang de liniaal en tekent een rechthoek waarin hij markeringen aanbrengt. Thomas luistert naar het rustgevende krassen van de potloodpunt over het papier. Hij leunt achterover, draait de stoel een kwartslag om zijn benen te kunnen strekken en steunt zijn hoofd in de palm van zijn hand. Zijn gezicht gloeit. Thomas ziet zichzelf door het gebouw dwalen dat Augustus heeft herbouwd - en hij woont er, hij bezit er een kamer die uitziet op de Singelgracht en het museum. Met zijn vingertoppen glijdt hij over de gepolijste muren waaruit de bressen die geslagen werden door de zilverkleurige slopersbol verdwenen zijn. Door de ramen valt verblindend licht naar binnen dat de hal en de gangen ruim maakt, een gloed van witheid. Hij loopt trede voor trede de trap op, voelt het gladde hout van de leuningen langs zijn handen strijken. Geleund tegen de balustrade van de tweede verdieping kijkt hij in de diepte. Een baan zonlicht valt schuin naar binnen en verspreidt vonken over de vloer. Nog hoger klimt Thomas, het geluid van zijn voetstappen op de hardstenen, niet te verwoesten treden - arduin, marmer, graniet, rots - kaatst tegen de muren en vult het gebouw. Hij bereikt de bovenste verdieping, neemt de smalle spiraalvormige trap naar het dak. Boven de stad staat hij nu, hij kan neerkijken op de huizen. De stad toont haar structuur en schoonheid. Op zijn verheven plaats voelt hij zich sterk worden. Niets mag onmogelijk zijn, denkt hij. Zonder verval en afbraak moet deze stad fonkelnieuw worden.