Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 25]

De universiteit in de magere jaren
J. Brugman

Het is kenmerkend voor het afnemend prestige van ons universitair onderwijs dat er, behalve bij een enkele rel en bij wat sappige details, zoals de nogal hetzerige actie tegen de onderzoeksplannen van Buikhuisen en het jammerlijk falen van het Utrechtse universiteitsbestuur, in de pers heel weinig belangstelling bestaat voor het wel en wee van onze hoogste vorm van onderwijs. Terwijl er toch zeer ingrijpende veranderingen voor de deur staan die van wezenlijk belang zijn voor de manier waarop dat onderwijs in de toekomst zal functioneren. De eerste - waar deze beschouwing maar zijdelings mee te maken heeft - is de invoering met ingang van deze cursus van de zogenaamde twee-fasen-structuur waarbij in het universitair onderwijs wordt ingegrepen op een manier die vijf jaar geleden schandaal zou hebben verwekt maar waaraan nu vrijwel geen drukinkt besteed wordt. De universitaire studie wordt immers rigoureus ingekort tot vier jaar (de student mag twee keer blijven zitten, en er dus maximaal zes jaar over doen; daarna mag hij niet meer ingeschreven staan). Hierna is voor de meeste studenten de kous af; slechts ongeveer 40% (de getallen zijn niet zeker en de onderscheiden ministers, die de problemen zelf blijkbaar ook niet goed aan kunnen, laten de universiteiten nog steeds in angstige onzekerheid) mag door naar een zogenaamde tweede-fase, waarin zij worden opgeleid voor een bepaald beroep, zoals in de literaire faculteit tot leraar. Alleen de medische studenten mogen allemaal door naar de tweede fase, de artsenopleiding: experimenteren is allemaal goed en wel maar als het om het eigen lijf gaat wordt iedereen voorzichtiger. De tweede fase zal één tot twee jaar duren. Ook de wetenschappelijke opleiding zal in de tweede fase moeten plaats vinden. Het klinkt trouwens allemaal revolutionairder dan het is; in wezen wordt hiermee het Angelsaksische systeem ingevoerd, het Amerikaanse college en de Engelse BA-opleiding, maar dan op Duits rigoureuze wijze, zonder de Angelsaksische soepelheid.

Maar genoeg hierover. De tweede verandering die bij de universiteiten voor de deur staat vloeit voort uit de ingrijpende bezuinigingen die zij in de komende jaren zullen moeten ondergaan, en die voor hun peil een groot gevaar gaan opleveren. Men zal zich misschien afvragen of die bezuinigingen wel van zo'n wezenlijk belang zijn. Iedereen moet immers ‘een stapje terug’ en dat hoeft nog niet te betekenen dat er relatief zoveel zal veranderen. Maar niet alleen zal het personeel van de universiteiten, net als alle andere ambtenaren, moeten inleveren - een proces dat overigens al jaren aan de gang is - maar bovendien worden de universiteiten nog extra-bezuinigingen opgelegd die niet mis zijn. Zo heeft de Leidse Faculteit der Letteren de laatste twee jaar al tien procent moeten bezuinigen, in het totaal voor ongeveer 2,7 miljoen. Aangezien de uitgaven van deze faculteit voor het allergrootste gedeelte personeelsuitgaven zijn betekent dit dat tien procent van het daar werkzame personeel - van secretaresses tot hoogleraren - weg moet.

En het einde is nog niet in zicht: wat ons volgend jaar te wachten staat weten we in Leiden nog niet maar het is weinig goeds. Bovendien zal door het afnemend aantal studenten minder geld ter beschikking komen. De geldmiddelen worden door het rijk immers aan de universiteiten grosso modo toegekend volgens de aantallen studenten die zich laten inschrijven. Het gaat allemaal volgens ingenieus bedachte berekeningsmethodes, maar het komt er op neer dat een toenemend aantal studenten voor meer geld zorgt en een afnemend aantal op den duur tot minder inkomsten leidt. Welnu, het aantal studenten dreigt, zoals overal in het onderwijs, drastisch af te nemen. In een artikel in het blad Universiteit en Hogeschool van mei van dit jaar wordt berekend dat het aantal eerstejaars van 1985 tot 1990 met maar liefst één derde zal verminderen. En het zouden er nog wel eens meer kunnen zijn. De auteurs veronderstellen immers, aan de hand van het verwachte aantal leerlingen dat in de komende jaren het middelbaar diploma zal behalen, dat tot 1985 nog van een lichte stijging sprake zal zijn. Maar bij de Leidse Faculteit der Letteren is nu al van een (lichte) daling sprake. Omdat de werkgelegenheidsvooruitzichten ook voor academici

[p. 26]

niet briljant zijn en de studie bovendien steeds duurder wordt, ziet het er niet naar uit dat aan deze daling snel een eind komt.

Fors, zeer fors bezuinigen dus, en dat vele jaren achtereen. Tot nu toe is de bezuiniging doorgevoerd door vacature-stops. Incidentele maatregelen, waarvan de meest funeste wel was dat de bibliotheken veel minder boeken mochten kopen, hebben weinig opgeleverd. Omdat de ruimte waarbinnen de universiteiten met hun begrotingen kunnen manoeuvreren heel klein is, zoals voor alle rijksdiensten met heel veel personeel in vaste dienst, is eigenlijk de enige manier waarop snel veel bezuinigd kan worden iemand die vertrekt niet te laten opvolgen. Er zijn dan ook oekases uitgevaardigd waarbij alle openvallende vacatures werden geblokkeerd. Mondjesmaat wordt dan toestemming verleend de opengevallen plaatsen weer op te vullen. Dat is natuurlijk een zeer grove methode. Er is wel getracht die wat te verfijnen, zoals de indeling in clusters van afdelingen met veel studenten en relatief weinig personeel, die gemakkelijker kunnen herbezetten, en clusters waarin relatief veel personeel werkt, die moeilijker toestemming tot deblokkering krijgen. Maar het blijft een grove methode om bezuinigingen zo lukraak op te leggen, namelijk alleen daar waar toevallig personeelsleden overlijden, met pensioen gaan of vertrekken, zeker waar het gaat on kleine eenheden waar statistische verwachtingen niet bestaan. Het is een tegendeel van een overdacht beleid; meer een paniekmaatregel dan iets anders.

Het is dan ook duidelijk dat de vacature-stop op den duur niet verantwoord is. Een functie te lang niet bezetten betekent immers dat die eigenlijk niet zo nodig is, een conclusie die overigens steeds minder snel getrokken wordt, want het is bijvoorbeeld bij hoogleraarsbenoemingen heel gewoon dat er twee jaar voorbij gaat voordat een opvolger is benoemd, trouwens om ook andere oorzaken dan bezuiniging. Maar op den duur moet er toch zoals het jargon nu luidt structureel bezuinigd worden. Er moeten onderdelen worden ingekrompen of geheel gesloten. Of er moet besloten worden andere, goedkopere vormen van onderwijs te geven, waardoor er voor het onderwijs minder personeel nodig is. Of het universitaire personeel dat nu meestal een onderwijs- zowel als een onderzoekstaak heeft, moet een kleiner gedeelte van zijn tijd aan onderzoek besteden. Hoogleraren zouden vervangen worden door medewerkers. Of wat dan ook. Vandaar dat nu allerwege aan de universiteiten plannen worden uitgewerkt, die de weidse namen dragen van profileringsnota's, structuurplannen, bestemmingsplannen, meestal gepresenteerd als ‘heus niet alleen maar ter wille van de bezuiniging’, maar in werkelijkheid evenzoveel pogingen om een manier te vinden waarop er aan de universiteiten op een verantwoorde manier kan worden ingekrompen.

Op zichzelf is dit een goede zaak. Het Nederlands hoger onderwijs is zeer duur, maar levert niet een beter produkt op dan soortgelijk onderwijs in het buitenland. Het heeft geen snellere levertijden: de Nederlandse studenten deden (althans tot aan de invoering van de twee-fasen) lang over hun studie en er vielen er veel af. Het universitaire onderzoek in ons land is weinig productief; veel universitaire medewerkers, en zelfs hoofdmedewerkers, komen niet eens aan een proefschrift toe, terwijl dat toch een eerste proeve van bekwaamheid zou moeten zijn, zonder dewelke niemand tot medewerker benoemd zou mogen worden. Er is lange tijd maar raak benoemd en de species der nieuwe vrijgestelden tiert aan de universiteiten naar mijn indruk het weligst. Allerlei schijndisciplines zijn als paddestoelen uit de grond gerezen en helaas niet zoals paddestoelen met het invallen van de winter weer verdwenen. Doordat de onderwijstaak van een medewerker automatisch was gekoppeld aan een onderzoekstaak betekende de toeneming van het aantal studenten de laatste tientallen jaren ook een evenredige groei van de onderzoekscapaciteit die in sommige afdelingen tot in het absurde groeide. Terwijl niemand mij wijs kan maken dat bijvoorbeeld honderd studenten Engels meer ook betekent dat plotseling meer onderzoek in de Engelse taal- en letterkunde verricht moet worden, onderwerpen die al over de gehele wereld door duizenden geleerden op voortreffelijke wijze worden bestudeerd. Overal zijn hoogleraarschappen verdubbeld, ja vervier- of vervijfvoudigd. In 1978 waren er aan de Universiteit van Amsterdam zes hoogleraren Nederlands, en aanvragen voor nog twee leerstoelen waren ingediend. Welnu, acht hoogleraren Nederlands ergens, lijkt mij, mild uitgedrukt, te veel; het heeft voor mijn gevoel zelfs iets komisch ook al gaat het om de moedertaal, en ook al wordt die niet over de hele wereld bestudeerd.

Als deze universitaire wildgroei wat zou worden teruggesneden zou dat geen wezenlijke schade voor het algemene peil van de universiteiten hoeven op te leveren. De vraag is echter of er ook op verantwoorde wijze teruggesneden kan worden. wanneer de universiteiten georganiseerd blijven zoals ze het nu zijn. Al sinds ongeveer twintig jaar zijn de universiteiten in Nederland, niet alleen de bijzondere maar ook de rijksuniversiteiten en -hogescholen, autonoom, wat wil zeggen dat niemand anders, ook minister en parlement niet, er veel over te zeggen heeft. Het rijk geeft, in algemene termen uitgedrukt, de universiteiten ieder jaar het nodige geld, en de universiteiten zien maar wat ze er mee doen. Natuurlijk moeten de universi-

[p. 27]

teiten zich hierbij aan de wet houden. Ze mogen geen diploma's afgeven die niet wettelijk zijn voorzien. Er bestaan regels voor de vorm en de inhoud van het onderwijs. Er moet behoorlijk worden afgerekend. De salarissen staan vast. Maar verder zijn de universiteiten vrij. De enige directe rem die de minister had - behalve natuurlijk de dreiging minder geld te verschaffen - was eigenlijk zijn bevoegdheid om benoemingen van professoren en lectoren (de laatsten zijn nu ook met de professorstitel gesierd), die bij koninklijk besluit worden benoemd, waarvoor de ministeriële handtekening nodig is, tegen te houden, een bevoegdheid waarvan dan ook gretig gebruik gemaakt werd, maar die als beleidsinstrument toch niet erg efficiënt is gebleken.

Ook onderling hoeven de universiteiten en hogescholen geen rekening met elkaar te houden, ondanks enkele platonische betuigingen van de wenselijkheid van taakverdeling in de Wet op het Wetenschappelijk Onderwijs. Er bestaat een voorschrift dat ze elkaar moeten consulteren bij hoogleraarsbenoemingen en er bestaat een verplichte samenwerking in de Academische Raad. Maar dat alles betekent in concreto weinig, en verhindert niet een duidelijke wedijver bij deze instellingen, die lang niet altijd een edele wedijver is. Van elkaars adviezen bij hoogleraarsbenoemingen trekken ze zich weinig aan. Bij de Academische Raad is het papierverbruik omgekeerd evenredig aan zijn praktische betekenis; hij vergadert veel en langdurig, maar richt vrijwel niets uit, noch als samenwerkingsverband van de universiteiten noch als adviesorgaan voor de minister. De laatste heeft getoond aan de adviezen van de Raad geen boodschap te hebben: toen in 1978 de Commissie Letterenbesturen van de Academische Raad na jaren onderhandeling een gedetailleerd plan voor concentratie en samenwerking voor de letterenstudies in Nederland op de ministeriële tafel legde verdween het snel in de ministeriële la, waar het zich nog steeds bevindt.

Overigens was bij de beraadslagingen voor dit plan voor samenwerking tussen de letterenfaculteiten al gebleken dat het moeilijk bezuinigen is als univeriteiten met elkaar praten, die het makkelijker over meer dan over minder eens kunnen worden. Ook dit plan kwam neer op een toeneming van het aantal leerstoelen in de letteren. Zo werd het aantal hoogleraren Nederlands in Nederland gebracht van 24 op 28 (Amsterdam zou er in plaats van 8 nu maar 7 krijgen). De onderhandelingen boden al van verre een weinig verheffend schouwspel dat twijfel deed rijzen aan het vermogen om het samen echt eens te worden over bezuinigingen anders dan door middel van de eenvoudige oplossing van procentuele vermindering.

De nadelige gevolgen van de universitaire autonomie worden nog versterkt door wat met een mooi woord de universitaire democratie heet maar wat in werkelijkheid even weinig democratisch is als de regeervorm in de oostbloklanden. De democratisering op de universiteit komt er op neer dat alle bestuurlijke hiërarchie op de universiteiten is afgeschaft en dat alle bestuursorganen worden gekozen, behalve het college van bestuur, dat grotendeels wordt benoemd door de minister, maar dat te zelfdertijd in hoge mate afhankelijk is van de gekozen universiteitsraad. In beginsel staat geen enkel universiteitsorgaan boven een ander; de gekozen raden en besturen trekken zich weinig van elkaar aan. De losheid van het verband wordt door de manier waarop de universitaire werkzaamheden worden gefinancierd nog eens benadrukt. De universiteitsraad verdeelt namelijk in principe de door de universiteit van de minister ontvangen gelden ieder jaar via de begroting over de faculteiten. Deze zijn dan weer, binnen zekere grenzen, vrij om in de gekozen faculteitsraden dit geld te besteden. Weliswaar wordt - in zeer tijdrovende en daardoor ook weer dure onderhandelingen- jaarlijks onderhandeld tussen universiteitsbestuur en faculteiten, maar het principe bij het universitair beleid is de zelfstandigheid, ook de financiële zelfstandigheid, voor de basis. Dit klink heel mooi maar het is natuurlijk absurd, en het werkt alleen nog maar omdat er tot nu toe geld genoeg was en omdat er nette mensen mee bezig waren. Het is alsof de ambtenaren van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, via een Raad van Ambtenaren van het Ministerie, uit zouden maken wat er met het geld voor verkeer en waterstaat moet gebeuren, ja zelfs alsof de ambtenaren van de Dienst van Waterstaat binnen dat Ministerie, na een rondje fiks onderhandelen met de minister zouden beslissen wat er precies aan de Deltawerken gedaan moet worden.

Zolang er steeds meer geld beschikbaar was - er werd nu eenmaal steeds royaler geleefd en het aantal studenten nam toe - werd het absurde van de situatie niet zo zichtbaar. Net zoals zwakke plekken van een bedrijf niet in het oog springen zolang er gemakkelijk winst gemaakt wordt. Maar nu er bezuinigd moet worden blijkt de voosheid van deze structuur. Immers wat is er gebeurd toen de minister liet weten dat de universiteiten minder geld zouden krijgen? Het totale opgelegde bedrag werd eenvoudig evenredig over de faculteiten verdeeld, met het gevolg dat zoals vermeld de Leidse Faculteit der Letteren in 1980 en 1981 voor 2,7 miljoen heeft moeten bezuinigen. Men kan het het College van Bestuur nauwelijks kwalijk nemen dat het deze zwarte pieten haastig doorspeelde naar ‘de basis’: ieder jaar werd immers de pot verdeeld

[p. 28]

over de faculteiten die ieder met hun eigen bureaus de miljoenen beheerden. Het lag voor de hand dit ook te doen nu er minder in plaats van meer geld binnen was gekomen. Weliswaar bepaalde het Leidse College van Bestuur dat er na een eerste ronde een structuurplan moest komen maar ook de opstelling van deze plannen werd aan de meergemelde basis overgelaten.

Niemand snijdt makkelijk in eigen vlees. De faculteitsraden worden gekozen door het facultaire personeel. Bezuinigen komt voor 90% neer op het ontslaan of op andere manieren wegwerken van dat zelfde personeel. Een paar idealisten hebben voorgesteld om tot vrijwillige salarisverlaging over te gaan, maar net zo min als een faculteit salarissen kan verhogen kan zij ze verlagen. De facultaire gemeenschappen bevinden zich in de akelige positie van een aantal schipbreukelingen op een vlot die moeten beslissen wie van hen het eerste over boord gaat. Dit heeft funeste gevolgen voor de sfeer binnen de faculteiten, waar het nu allerwege gonst van de geruchten over ‘wie er op de nominatie staat’, waar oude rekeningen vereffend dreigen te worden, en waar iedereen het gevoel heeft door een zekere achterbaksheid bedreigd te worden. Daarbij komt nog dat bestuursfuncties nooit erg gezocht zijn geweest en dat daardoor niet de bekwaamste bestuurders nu deze ingrijpende maatregelen moeten doorvoeren. Zij maken de indruk van ook geen raad met de situatie te weten, te proberen hun eigen huid te redden, of ijlings de grootste schreeuwlelijkerds in de faculteitsraden naar de mond te praten, om tenminste iets te kunnen doen.

Het democratische systeem, waarbij het personeel van de faculteiten zijn eigen faculteitsraden kiest brengt ook met zich mee dat de talrijkste vakgroepen, met het meeste personeel, de boventoon voeren. Aangezien niemand graag zichzelf over boord zet zal de tendens zijn om niet in de grote vakgroepen te bezuinigen maar in de kleine. Het is dan ook opvallend dat in de profileringsnota van de Leidse literaire faculteit geen van de grote vakgroepen ‘ter discussie gesteld’ wordt, zoals dat in het jargon van deze nota heet. De willekeur van een en ander blijkt heel duidelijk wanneer er bijvoorbeeld toegegeven wordt dat het onderzoek bij Nederlands en Engels niet geheel je dat is (maar daarin ‘kan verbetering worden verwacht’ zo zegt de nota in één geval) wat niet tot de gevreesde ‘discussie’ leidt, terwijl het Spaans, waar het onderzoek ook niet voldoet, wel ‘onderwerp van bespreking’ moet zijn, zoals het daar, met literair gevoel voor verfijnd woordgebruik, heet. Bij de vakgroep Byzantinologie/Middeleeuws Latijn verloopt het onderzoek ook niet helemaal naar wens (dit betreft overigens niet het Middeleeuws Latijn) wat leidt tot de opmerking dat de discussie moet gaan ‘over het totale taakverdelingspakket... mede gelet op de behoefte in verband met Griekenlands lidmaatschap van de EEG’. Bij Italiaans waar de onderzoeksprestaties wel goed zijn, maar waar dit keer de verwachte aantallen eerstejaars wat laag zijn (wat lang niet hetzelfde is als het werkelijk aanbod van deze jongelui) moet dit weer leiden tot de conclusie dat het Italiaans onderwerp van bespreking zal moeten zijn (even verderop wordt al gesproken van ‘onmiskenbare schaduwen’ die over deze zonnige taal hangen) maar over het Italiaanse lidmaatschap van de EEG wordt niet gerept. Dat de huidige dekaan van deze faculteit toevallig hoogleraar is de Byzantinologie (= een soort Nieuw-Grieks) is hoeft hier niet mee in verband gebracht te worden; al was het zo dan kan nog niemand de man kwalijk nemen dat hij voor zijn vak opkomt. Ik hoop ook dat de Byzantinologie in Leiden blijft maar toch krijg ik het akelige onbestemde gevoel dat nu juist een dekaan in dit verband de EEG er niet bij had mogen halen.

Het zou meer voor de hand liggen niet kleine afdelingen zoals Indische talen (waar het geringe aantal studenten ook aanleiding was om ‘ter discussie te stellen’) of Spaans in te krimpen, maar een of meer grote vakgroepen, zoals bijvoorbeeld weer het Engels. Ik vel geen oordeel over de manier waarop het Engels te Leiden gedoceerd wordt maar het spreekt voor mij niet vanzelf dat het Engels aan alle zes (ik weet niet in hoeverre het Engels in Tilburg al functioneert, dus misschien zeven) universiteiten gedoceerd moet worden, met de bijbehorende capaciteit voor onderzoek in deze taal en haar literatuur. Op redelijke afstand van Leiden kan men deze taal ook bestuderen. De opleiding Engels in Leiden dateert van na de oorlog en de bibliotheekvoorzieningen zijn er (nog) inadequaat. En als men al het Engels zou willen handhaven - het is per slot van rekening de belangrijkste literatuur van deze tijd - dan is het nog niet nodig om aan alle zes universiteiten leraren Engels op te leiden (als het al nodig is om aan de universiteiten leraren op te leiden, waarover straks meer). Dat alles lijkt mij materiaal genoeg voor ‘discussie’, en om te bewijzen dat ik niets tegen het Engels noch tegen de docenten in deze taal heb (de lezer voelt al de sfeer waarin deze discussies plaats vinden) ben ik bereid dezelfde redenering te voeren met betrekking tot het Nederlands, het Duits of het Frans. Maar in de huidige structuur is een dergelijke discussie bijna ondenkbaar.

De beslissing om de ‘profilering’ (in gewoon Nederlands de toekomstige inrichting van een faculteit) over te laten aan de betrokkenen wordt wel verdedigd met het argument dat medewerkers en hoogleraren van een faculteit als deskundigen het beste kunnen beoordelen wat er gebeuren moet. Maar veel faculteiten zijn

[p. 29]

zo heterogeen dat er van deskundigheid over elkaars vak vrijwel geen sprake is. Ik zie niet in dat een hoogleraar Nederlands beter kan beoordelen of de vakgroep Indische talen moet worden bediscussieerd dan bijvoorbeeld een jurist. Geen van beiden kent trouwens zelfs maar de letters waarin die talen zijn geschreven. Bovendien is het niet meer dan menselijk dat iemands objectiviteit over een aangelegenheid afneemt naar mate zijn eigen belang daarbij toeneemt. Wordt eenmaal het voortbestaan van een vak bedreigd dan worden zelfs zaken als het lidmaatschap van de EEG in zijn ogen van het grootste gewicht. En ook is het algemeen bekend dat het enthousiasme om zitting te nemen in besturen en raden gering is en dat lang niet altijd de beste hoogleraren en medewerkers bereid zijn om lid te worden van deze gezelschappen waar vergaderd wordt dat de stukken in het rond vliegen, en waar van een efficiënte tijdbesteding geen sprake is. Dit verschijnsel doet verdere afbreuk aan de deskundigheid van degenen die de discussie moeten voorbereiden. Men kan wel zeggen dat de hoogleraren en medewerkers die het systeem becritiseren zelf maar zitting moeten nemen in al die bestuurslichamen, maar het is nu eenmaal een verschijnsel dat ze dat niet doen. Het verwijt is even foutief als de weigering bij een bepaald kruispunt verkeerslichten te plaatsen met het argument dat de automobilisten, fietsers en voetgangers maar beter moeten opletten.

Wat nu dreigt te gebeuren is dat in de strijd om het bestaan die nu allerwege op de faculteiten gevoerd gaat worden niet de besten, maar de talrijksten overblijven, dat onderzoekscentra die niet sterk in de bestuurslichamen zijn vertegenwoordigd wegbezuinigd worden en dat er overal rompfaculteiten overblijven. Dus wel nog steeds 28 hoogleraren Nederlands in ons land, maar geen Italiaans meer in Leiden. Het is duidelijk dat er tijdig moet worden ingegrepen omdat er anders temidden van veel facultaire discussies veel verloren dreigt te gaan dat in lange jaren zorgvuldig is opgebouwd. Het is echter ook duidelijk dat de universiteiten niet zelf kunnen ingrijpen omdat ze door hun democratische, beter gezegd anarchische structuur - de lezer vergeve mij de contradictio in terminis - wel een toenemend budget kunnen uitgeven maar niet kunnen bezuinigen

Het is dan ook tijd dat het ministerie van onderwijs ingrijpt want dit is het enige orgaan dat, omdat het nu eenmaal het geld verschaft, een greep op de universiteiten heeft. Helaas hoort men ten departemente vaak het argument gebruiken dat het ministerie ook niets kan doen omdat de universiteiten nu eenmaal autonoom zijn en de bevoegdheid tot ingrijpen ontbreekt. Al was dit waar dan was het nog geen argument want de minister van onderwijs zou in dat geval ervoor moeten zorgen dat er als de bliksem aan die vergaande autonomie een einde komt. Maar helemaal waar is het ook niet want in de nieuwe wet op het wetenschappelijk onderwijs wordt wel degelijk bepaald dat bij de verdeling van de middelen onder de universiteiten ‘de vereisten van een redelijke taakverdeling’ tussen de universiteiten in acht genomen worden en dat ‘beslissingen omtrent taakverdeling door Onze minister genomen worden’. Dat zou een aanknopingspunt kunnen zijn al was het maar met het oog op de bezuiniging op de opleiding in de moderne talen aan onze zes tot zeven universiteiten. Helaas belooft de memorie van toelichting op deze wet weinig goeds voor een verdergaande bemoeienis van de minister met de universitaire chaos. Hoewel toegegeven wordt dat de ‘Academische Raad in zijn huidige vorm onvoldoende in staat is om aan de gewenste samenwerking vorm te geven’ wordt niet de conclusie getrokken dat de minister zelf de coördinatie ter hand moet nemen maar alleen gezegd dat de Academische Raad versterkt moet worden. Meer van hetzelfde dus: als één aspirine niet helpt dan maar drie. Wat dezelfde memorie over de faculteiten zegt stemt helemaal somber, want hoewel wordt toegegeven dat ‘de

[p. 30]

faculteiten onvoldoende in staat zijn gebleken een effectief onderwijsbeleid tot stand te brengen’ en ‘dat van een onderzoekbeleid vrijwel geen sprake is geweest’ wordt toch de faculteit gezien als de ‘spil binnen de universiteit’, zonder dat gerept wordt van voornemens om die spil beter of zelfs maar anders te laten draaien. Om in medische termen te blijven: als iemands hart niet goed functioneert helpt het niet om te verklaren dat dit een uiterst belangrijk orgaan is.

Aan het soort diagnoses als in deze memorie van toelichting worden gesteld hebben we niets. Er moet wat gebeuren. In het hierboven geciteerde artikel in Universiteit en Hogeschool wordt gesteld dat als het zo doorgaat ‘een hele generatie afgestudeerden uitgesloten gaat worden van een baan bij het wetenschappelijk onderwijs’, wat inderdaad zal gebeuren als de universiteiten alleen maar vacatures niet opvullen. Aangezien voor veel wetenschapsgebieden de universiteiten nog steeds de enige instellingen zijn waar onderzoek gedaan kan worden, betekent dit zinnetje dat op die gebieden een hele generatie geen onderzoek zal doen of dat in het buitenland zal gaan doen. Een land dat zich zoiets veroorlooft doet dat niet ongestraft en een regering die hieraan niets doet kan zich niet verontschuldigen met een gelaten beroep op de universitaire autonomie.

Vooralsnog zie ik twee wegen die de regering kan inslaan. De eerste is de universiteiten te laten wat zij zijn, een oud en vermoeid onderwijsetablissement, waarvan de functie door de invoering van het twee-fasen-systeem al drastisch is gereduceerd tot die van een Amerikaans college. Tezelfdertijd zouden de na de eerste fase (van vier jaar) geboden opleidingen kunnen worden overgebracht naar afzonderlijke instituten zoals die nu al bestaan voor de lerarenopleiding. Ik denk zelfs dat het economischer is bijvoorbeeld de lerarenopleiding toe te vertrouwen aan aparte lerarenopleidingen. In mijn jeugd waren de meeste leraren wetenschappers die daardoor vanzelf als geschikt werden beschouwd om de opgroeiende jeugd te onderwijzen. Door de massificatie van het universitaire onderwijs is dat type leraar toch al niet meer wat het vroeger was, en het is ook de vraag of de opgroeiende jeugd van deze tijd niet meer gebaat is met een wat professioneler gevormd soort leraren. Ook zou de minister uit de universiteiten de belangrijkste centra van wetenschapsbeoefening moeten lichten om die te redden uit de comfortabele chaos die nu heerst en die waarschijnlijk alleen nog maar zal toenemen. Zo zouden in Leiden de Oosterse talen, waaraan deze universiteit nu een grote reputatie ontleent, in een afzonderlijke School voor Oosterse Talen kunnen worden ondergebracht. Dat zou ook betekenen dat de onderzoekstaak voor een groot gedeelte losgemaakt zou worden van het onderwijs, omdat zoals gezegd het onzin is dat er meer onderzoek moet worden gedaan als het aantal studenten toeneemt. Wel zouden op deze manier naast en ook boven de oude universiteiten instellingen van geavanceerd onderwijs en onderzoek worden gesticht, die gezien de hier te lande endemische angst voor elitevorming wel op veel weerstand zullen stuiten. Want die instituten zouden natuurlijk maar beperkt toegankelijk kunnen zijn. Juist nu na jarenlange strijd de deuren van de universiteiten voor een breder publiek open zijn gegaan blijken ze voor het echte top-onderwijs weer dicht te zitten.

De andere weg is die van een drastische hervorming van de universiteiten zelf. Dit is bijna nog moeilijker dan mijn eerste oplossing. De universitaire autonomie en democratie zullen grotendeels moeten worden opgeheven. Samenwerking tussen de universiteiten zou niet zoals nu moeten gebeuren door middel van afvaardigingen in een Academische Raad waar de leden stemmen met last en ruggespraak, maar door middel van afvaardigingen van beroepsbestuurders. De universitaire democratie zou op alle niveaus moeten worden vervangen door een professioneel bestuur dat best uit de universitaire rangen afkomstig zou kunnen zijn maar dat niet daaraan maar aan het college van bestuur, en indirect aan de minister en het parlement verantwoording schuldig is. De universiteitsraad, die voor het bestuur al lang niets betekent, en die hoogstens nog initiatieven ontplooit als een boycot van Zuid-Afrikaanse universiteiten, kan natuurlijk zonder schade geheel verdwijnen.

Persoonlijk zou ik het liefste zien dat de tweede oplossing werd gekozen en dat de universiteiten drastisch hervormd werden. Dat komt misschien door een langdurige verbondenheid met het universitaire wel en wee, die het moeilijk maakt werkeloos toe te zien hoe de geliefde alma mater veroudert en achteruitgaat. Maar misschien is het onvermijdelijk om zich bij deze onverbiddelijke veroudering neer te leggen. Om een andere beeldspraak te gebruiken, het is vaak goedkoper een nieuw huis te bouwen dan een oud en uitgewoond etablissment geheel op te knappen. Dan dus maar de eerste oplossing: de universiteit wordt een college, de wetenschapsbeoefening wordt ondergebracht in afzonderlijke instituten of in één of meer superuniversiteiten. Maar ik ben vaak bang dat er niets zal gebeuren en dat alles bij het oude blijft. Dat de universiteit waarschijnlijk niet het enige terrein zal zijn waarop onze regeringen, van welke denominatie ook, een groot gebrek aan ondernemingslust vertonen, is daarbij maar een schrale troost.