Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 33]

Een gemene streek
J.M.A. Biesheuvel

‘Vanmiddag zag ik een heel speciale schoonheid lopen, een prachtige vrouw. Ze lonkte weliswaar naar me, maar het is me niet gelukt haar in mijn bed te krijgen. En nu schrijf ik maar, uit verveling’.
Jacob Gneist, 1812-1863
‘Waarom schrijven mensen verhalen, gedichten en romans? Waarom maken ze schilderijen, beeldhouwwerken, muziekstukken? Ik denk omdat ze het niet kunnen laten, ze zingen als een vogeltje. Ze zijn eigenlijk ziek, ze willen de Schepper evenaren’.
Job Leiba, 1774-1805

Wij waren een klein groepje soldaten, gelegerd op een prachtige plaats aan een beek op één van de rustiekste plekjes in Nederland. We waren met zijn twintigen. Er waren vier wachtmeesters, twee jonge luitenanten en dan was er de kapitein, onze commandant. De kapitein woonde met zijn vrouw in een landhuis. Het huis was geweldig groot. Alle soldaten, de wachtmeesters en de luitenanten hadden daar hun eigen kamer. Te doen hadden wij nagenoeg niets. Ons wonderlijke wapen was een stalen tor van honderd meter groot. De tor was zwart van kleur. Tijdens het lopen trilden zijn voelsprieten en rolden zijn ogen. Tanks, treinen, mensen, alles kan hij omver lopen. Hij is er nog steeds. En de tor is een goed wapen daar hij alleen door zijn voelsprieten en ogen angst aanjaagt, paniek veroorzaakt, de soldaten moedeloos de geweren laat zakken en vooral omdat hij ongevaarlijk is. Tegen mij heeft hij eens gezegd: ‘Het enige wat me nog ontbreekt zijn pantoffels’...

Wij zorgden liefdevol voor de tor. Het mechaniek was een uitvinding van de commandant. Als de tor riep: ‘Ga zitten en rook een pijp’, ging de vijand zitten en rookte een pijpje. Dat was alles. Maar het verhaal gaat nog verder. Ja, het gaat almaar verder, tot er een eind aan komt. Leest u maar rustig door en probeert u tenslotte het verhaal eens in uw eigen woorden na te vertellen. U zult wel denken: ‘Wat is dit eigenlijk voor een verhaal? Is het een allegorie? Een epos? Satire? Een kinderverhaal? Een brochure? Een verhandeling over gezelligheid? Een gebruiksaanwijzing voor de tor?’ Nee, het is niets van dit alles. Nuttig voor het volk is het verhaal niet. Sommige critici zullen het glimlachend in de prullebak laten glijden, en dan nog wel van die verheven critici.

Eens kwam de Koning en hij verslikte zich in zijn wijn toen hij de tor zag. Inderdaad, honderd meter is lang en het dier was dertig meter hoog. Hij rook gezellig naar teer en olie. Soms gingen wij met de tor naar de beek. Dan wasten wij hem. Wij leerden hem van alles zeggen, zoals: ‘Blijf van de grijsaard af’, ‘God, wat een leuke broek heb je aan’, ‘mag ik even langs komen wippen?’, ‘kitsch is een melkbus gevuld met droogbloemen, of een haam als lijst voor een vrouwenportret’, ‘er is geen verschil tussen communisme en fascisme’, ‘iedere dag schone sokken, een biertje en een balletje gehakt, zo kom je het leven wel door’, ‘soldaat, ook jij bent een kind van je moeder’, ‘geef mij een zetje’, ‘hoe laat is het?’, ‘het heelal is zo groot dat zelfs ik er niet in opval’. Zo werd de tor een hele filosoof. Hij was altijd inzetbaar omdat hij Portugees, Fries en Russisch kon spreken. Ja, wij hadden een goede tijd in dienst. De tor was onze oogappel. Wij hadden een grote schuur voor hem gebouwd. Hier en daar in het land zorgde het peloton soldaten voor een raket, ergens anders voor een zendinstallatie, weer ergens anders voor eten, wij zorgden voor de tor. Onze commandant was een prettige man. Hij was de baas in huis en soms bracht hij verbeteringen aan aan het geheime wapen. Het grote huis was gebouwd van rode baksteen en op het dak lagen blauwe leien. De beek stroomde met een snelheid van tien meter per seconde langs het huis. Uit het huis stak een waterrad, de onderste schoepen hingen precies in het water. Zo konden wij meel malen en hadden we gratis electriciteit. Tot in de wijde omtrek stond ons huis bekend als het ‘torrenhuis’. De boeren waren helemaal niet bang voor het beest. ‘De commandant is gek’, zeiden ze, ‘hij weet niet

[p. 34]

beter. En wat kost het bouwen en onderhouden van zo'n tor? Het is zogenaamd een geheim wapen maar het vertrapt ons jonge koren. Het zou allemaal nog zijn nut hebben als de tor te gebruiken was bij de oogst. Nu ja, mundus vult het pijpie. Het is vervelend als boeren geen latijn kunnen spreken en toch bepaalde uitdrukkingen verbasteren, alsof ze kenners zijn. Ik zou een krankzinnige nodig hebben om alles te beschrijven wat wij met de tor hebben meegemaakt en ga maar over tot het eigenlijke onderwerp van het verhaal!

De vrouw van de commandant had haar kamer op de eerste verdieping. Vanuit haar bed had ze uitzicht over de malse oevers van de beek. Verderop waren bossen. Uit haar bed kon je ook het dorp zien. In het dorp woonden maar vijftig mensen. Meest arbeiders, technici voor de landbouwmachines en kruideniers. Natuurlijk woonde er ook een kapper. Bent u in zulk een klein dorp ooit een kleermaker tegengekomen? Een kleermaker midden op het land, iemand die een klok, een kompas en een barometer in huis heeft? Een kleermaker is geen boertje of een tractorhersteller. Een kleermaker is heel vaak een jood en heeft boeken van Heine en Schopenhauer in huis. Er zijn zelfs kleermakers die Joyce en Proust en Mann en Toergeenjef lezen. Welnu, zo'n kleermaker was er ook in het dorp. Ja, wat was het dorp aardig gelegen! In een nis hoog in de toren van de kerk stond de hele dag de koster. Hij riep bijvoorbeeld: ‘Ik zie de boekweit opkomen op het veld van boer Karreman’. Hij riep: ‘Er komen regenwolken aan!’. Hij begroette bezoekers van het dorp. Hij wuifde mensen die de wijde wereld introkken na. Maar laat ik het nu eens over die kleermaker hebben want om hem draait in zekere zin het verhaal. Hij las veel, was vrijgezel, hij herstelde broeken en overalls. Soms moest hij een uniform voor een jonge luitenant maken en hij heeft ook een keer een galakostuum voor de commandant in elkaar gezet. De kleermaker heette Sam Berlijn. Het was een prachtige jood met ravenzwart haar en bruine ogen. Hij was sterk en lenig, recht van gestalte. En met zijn zwarte jas aan, zijn gebedsriem om en zijn keppeltje op was hij net een pauw. De vrouwen waren verzot op hem. Ook de vrouw van de commandant. Nu lijkt het of dit een antisemistisch verhaal is. Nee, lezer, het gaat over een jood die een pak op zijn lazer krijgt en of hij dat verdient heeft of niet, daar laat ik me niet over uit. Ik zal de laatste zijn die zegt: ‘De joden hebben Christus gekruisigd’. Maar wat betreft het jodendom zou ik toch de vraag willen stellen: ‘Is het een traditie, een cultuur of een geloof?’. Men komt er doorgaans niet uit. Toch bestaan joden al miljoenen jaren, net als eekhoorns. Gereformeerde mensen bestaan pas honderd jaar, communisten pas zestig jaar, punk jongeren pas drie jaar. Maar joden? De Schepper was al een jood. Nu ja, dit mag geen sprookje worden en ook geen essay. Laten we maar vlug verder gaan...

De vrouw van de commandant droeg meestal een zwart mantelpakje, een satijnen witte bloes daaronder, ze droeg zwart getinte heel dunne kousen en zwarte schoentjes met een hoge hak. Haar gezicht was fraai om te zien. Haar huid had de kleur van ivoor. Haar ogen straalden. Ze had mollige handjes met lange rood gelakte nagels aan haar vingers. Ze had een waterval van rood haar op het hoofd. Een prachtige vrouw. En altijd als de commandant niet in huis was kwam de kleermaker aangesneld en kroop met de vrouw in bed. Wij soldaten wisten het allemaal. De mensen in het dorp wisten het ook. De commandant droeg horentjes! Haar haar was zijdezacht, haar ogen konden vuur werpen als ze kwaad was, maar soms konden die ogen zo vriendelijk kijken dat je hart er van smolt. Ze had volle vuurrode lippen en een spierwit gebit, een parelend gebit. Haar tanden waren zo sterk als de tanden van een jonge hond en soms zag je de afdruk van haar tanden in de nek van de kleermaker. Het was heel vreemd te merken dat iedereen wist van de verhouding tussen de kleermaker en de vrouw van de commandant, de mensen tot op twintig kilometer in de omtrek wisten ervan, maar de commandant zelf wist van niets. Misschien dachten de mensen: ‘De tor staat achter de commandant, laten we hen maar niet kwaad maken. Want als de commandant eenmaal de tor ophitst vernietigt het dier niet alleen de kleermakerij, maar ook alle andere huizen van het dorp en wat een doden zullen er dan vallen. De commandant zal woedend zijn!’. Wij leerden de tor ook zeggen: ‘De vrouw van de commandant is dol op haar man’. Dat deed de commandant veel plezier. Het eten in huis was vrij eenvoudig. Meestal aardappelen, bier, een gehaktbal en spinazie of blocmkool. Wij soldaten wilden eigenlijk wel eens luxueus eten. Op tachtig kilometer van het dorp bevond zich een gokhuis. Je kon daar alleen komen als je keurig gekleed was en poen moest je daar ook in grote hoeveelheden bij je hebben: een fiche kostte honderd gulden! Maar het aardige van dat gokhuis was dat je er gratis mocht dineren voor je met spelen begon. Je kreeg er een maaltijd bestaande uit puree, fijne groentes, gebakken fazant, wild zwijn, reerug, daarbij kreeg je uitgelezen wijnsoorten en champagne en cognac te drinken. Goede sigaren werden uitgedeeld. Dat alles kreeg je gewoon voor niets. Maar als het eten was afgelopen kwam de eigenaar van het gokhuis naar je toe en zei met een vriendelijk gezicht: ‘En heeft het gesmaakt heren? Was het genoeg?’. Op een gegeven moment moest je wel ‘jazeker’ tegen hem zeggen en onmiddellijk daarop liet hij dan volgen:

[p. 35]

‘Willen de heren mij dan maar volgen naar de speelzaal?’. Ik was soldaat en verdiende maar een gulden per dag. Ik had drie heel goede vrienden: Joop, Karel en Jeroen. Ook zij verdienden maar één gulden per dag. Op een heerlijke zonnige namiddag zaten we niet ver van het

[p. 36]

‘torrenhuis’ de tor te wassen in de beek en wij zeiden tegen elkaar: ‘Als we nu eens mooie pakken hadden, burgerpakken en een autootje..., dan konden wij naar het gokhuis rijden en er lekker eten. Als de eigenaar dan komt en hij vraagt: “Willen de heren mij maar volgen naar de speelzaal”, rennen we naar onze auto en rijden hard weg’. ‘Heel aardig’, zei ik, ‘maar we hebben nu eenmaal geen prachtige pakken en al helemaal geen auto’. ‘Ja maar’, riepen Joop, Karel en Jeroen uit, ‘de kleermaker heeft toch een auto en hij kan ons ook wel aan een paar keurige pakken helpen. We pressen hem eenvoudigweg tot het uitlenen van die spullen’. ‘Hoe pressen we hem dan?’, vroeg ik. ‘Hoe pressen we hem dan?’, glimlachten mijn vrienden en ze woelden zenuwachtig met hun handen door het haar. Ze giechelden: ‘Sam Berlijn geeft ons de spullen wel, wat ben jij toch een hufter, we zetten hem onder druk, als hij de spullen niet leent vertellen we de commandant dat de kleermaker een verhouding heeft met zijn vrouw’...

Inderdaad kregen wij allevier een keurig pak aangemeten en ook de auto, een klein eenvoudig autootje, leende Sam ons uit. Sam durfde haast niet met ons te spreken. ‘Jullie vertellen het niet’, grijnsde hij, hij wentelde zich voor ons in het stof, ‘het is een Godswonder dat iedereen het weet behalve de commandant, het heeft zo moeten zijn, ik heb niets anders dan die heerlijke vrouw in mijn leven, God o God, vertellen jullie het niet..., willen de heren een glaasje wodka of een gewone borrel?’. Wij sloegen dat niet af. Voor wie de pakken eigenlijk bedoeld waren weet ik niet, maar ze zaten ons als gegoten. Het leek wel of Sam ze in zijn zenuwachtigheid haastig voor ons in elkaar had gezet, hoewel hij voortdurend iets mompelde over ‘het feest van de heren studenten, u weet wel, in 's Hertogenbosch’. Wij wisten niets van studenten in Den Bosch. Overhemden kregen we ook en wel van het fijnste soort, schoenen van krokodilleleer leverde Sam ons, ondergoed ruikend naar eau de Cologne) en prachtige dassen en vesten. Op een dag kropen we in zijn autotje en reden als heren vermomd naar het gokhuis, ach wij, vier armoedige, sukkelige en overmoedige soldaten! We kwamen aan en zetten onze auto neer op de parkeerplaats, vlak bij de uitgang, met de neus naar de grote weg. Dat had argwaan moeten zaaien in het hart van de eigenaar van het gokhuis, maar dat deed het niet. Wij gingen aan tafel en aten en schransden en lebberden en dronken, allemachtig wat dronken en wat lebberden wij. Diep in ons hart lachten wij, dit allemaal voor niets, wij waren dit allemaal aan het stelen. Wij stalen de champagne en de Pomerol van de eigenaar van het gokhuis, wij troggelden het af van het geluk van Sam Berlijn, een arme jood die toevallig in ons armetierig dorp verzeild was geraakt. Wij waren schoften. U hebt toch wel eens vier rijke kerels in driedelige kostuums zich zien volvreten en volzuipen? Het geluid van ons lebberen overtrof in sterkte het geluid van het water op de schoepen van het rad van het ‘torrenhuis’ aan de beek. Madeira, cognac en toen nog eens bitterkoekjes en daarop voor de zekerheid een met paprika gevulde koude kippeborst. Wij barstten. De eigenaar van het gokhuis kwam op ons af en zei vriendelijk: ‘Is het de heren nu genoeg? Er moet toch eens een eind aan komen? Dit is verdomd geen jachtslot’. (Hij was een beetje kwaad). ‘We hebben prima gegeten’, zei ik. ‘Willen de heren me dan maar volgen naar de speelzaal?’, vroeg de eigenaar. Hij ging ons voor. Wij volgden hem misschien vijftig meter door het gebouw. Hij ging door een draaideur de speelzaal binnen waar geheimzinnig kleine groene lampen brandden. Wij soldaten renden naar buiten en zaten meteen in de kleine wagen. We scheurden weg. De achtervolging werd ingezet. Na acht kilometer op topsnelheid te hebben gereden kon de kleine auto niet meer verder. Het koelwater was op en de motor leek een stuk roodgloeiend staal van honderd kilo. De cylinders vormden één geheel met de nokkenas en de zuigerkleppen. Wij renden over een sloot en renden in het pikkeduister door bossen en weiden en over heidevelden. Soms lagen we languit in de bagger en we schaterden het uit omdat we nu eens lekker gratis gelebberd hadden. Stomdronken waren we, wij zakken van soldaten. Zo kwamen we bij Sam Berlijn aan. Hij keek naar onze kapotte en beslijkte pakken, dassen en overhemden. Van zijn keurige schoenen hadden wij kleiklompjes gemaakt. ‘Weh iz mir’, zei hij en begon ons uit te kleden. ‘Vertel het niet’, vroeg hij ons en grijnsde onderdanig. ‘Waar is mijn kleine lieve auto, de wagen waarin ik altijd naar mijn geliefde snel?’, vroeg hij. We vertelden dat hij op tien kilometer afstand van het gokhuis kapot langs de grote weg stond. ‘Vertel het niet aan de commandant’, smeekte hij ons...

Dezelfde dag ging hij zijn kleine auto ophalen. Sterke kerels van het gokhuis stonden bij de auto op wacht en hebben Sam Berlijn met boksbeugels volkomen in elkaar geslagen. Van zijn neus was nog maar een bloederig stompje over! En wij? Wij vertroetelden onze tor, wij wasten hem in de beek, wij probeerden het trilmechanisme van zijn voelsprieten uit en lieten zijn ogen rollen. We hadden de tor iets nieuws geleerd en juist toen de commandant langskwam zei het grote dier: ‘Joden hebben altijd al het gelag moeten betalen’. De commandant giechelde en kuchte achter zijn hand. (Hij wist nog steeds van niets). Zo hebben wij Sam Berlijn zes maal gechanteerd en altijd tot ons geluk en tot zijn ongeluk.