Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 27]

Het einde der dingen
D.H. Frieling

Nergens land. Nergens zee. En de hemel om hem heen zonder sterren en planeten. Adam begreep dat hij nu in Utopia was aangekomen. Hij merkte op dat hij zich met grote snelheid voortbewoog. Gedachten flitsten door hem heen, chaotisch als in een droom. Gedachten gaan sneller dan licht, wist hij. Uit de waarneming dat hij werd geconfronteerd met een opeenvolging van onsamenhangende gedachten concludeerde Adam dat hij zich blijkbaar nog sneller voortbewoog. Waarom hij de samenhang van deze gedachten niet doorzag, was hem voorlopig minder duidelijk. Bevond hij zich hier alleen of waren er ook anderen die deze zelfde gedachten tegenkwamen? En wat zou de eigen aard van gedachten zijn? Worden zij geboren en sterven zij, als levende wezens, of zijn zij eeuwig en onveranderlijk hetzelfde? Of zouden zij wel eeuwig maar niet onveranderlijk zijn en voortdurend van gedaante verwisselen? Adam had een vaag gevoel dat hij de samenhang van de gedachten alleen zou kunnen doorgronden als hij zich buiten deze denkwereld zou kunnen plaatsen. Maar die situatie zou zich misschien nooit meer voordoen. Bovendien, als hij zich nu dan eindelijk in Utopia bevond, zou hij daar dan weer weg willen? Nee, er zat weinig anders op dan om zelf een samenhang in de gedachten te scheppen door er een ordening in aan te brengen.

Adam zuchtte diep. Waar moest hij beginnen? Het drong opeens tot hem door dat hij geen flauw idee had hoe lang hij zich hier nu al bevond en of hij zich al die tijd in dit tempo had voortbewogen. Erg goed opgelet had hij totnogtoe niet. Met ergernis dacht hij aan alles wat hij door luiheid, domheid en gebrek aan belangstelling niet had opgemerkt. Dat zou zeker waardevolle en misschien zelfs onmisbare aanknopingspunten hebben opgeleverd voor wat hem nu te doen stond. Nou ja, spijt was onvruchtbaar. Hij moest nu zorgen zijn tijd beter te gebruiken.

Ordenen had Adam meer gedaan. Dat was een kwestie van onderscheiden van elementen en het bepalen van de volgorde waarin deze elementen tot een geheel kunnen worden samengesteld. Van het geheel uit bezien begint de volgorde met een allesomvattende overeenkomstigheid die stap voor stap wordt gesplitst in onderdelen tot in de kleinste elementen met eigen kenmerken. In de andere richting is de volgorde dat uit de kleinste eenheden stap voor stap een alomvattende eenheid wordt opgebouwd. De grote vraag bij iedere ordening is natuurlijk aan de hand van welke kenmerken je nu verschillen en overeenkomsten vaststelt. Adam voelde dat hij hier een krachtige beslissing moest nemen. Als het waar was dat hij zelf samenhang in de gedachten moest scheppen door er een ordening in te brengen dan was nu het moment gekomen voor een creatieve daad.

Eigenlijk is het probleem ook simpel, bedacht Adam zich na een poosje te hebben gedoezeld: ik ben een mens, ik bevind mij in Utopia en ik beweeg mij met grote snelheid voort. Ik moet nu alleen zien deze drie gegevens in een onderling verband te brengen. Snelheid is afstand van verplaatsing per tijdseenheid. Een mens beweegt zich in chronologische volgorde van Utopia naar Utopia. Als ik het een beetje serieus wil aanpakken, moet ik gewoon bij Adam beginnen, dacht hij met een scheve glimlach. En terwijl hij met duizelingwekkende vaart voortsuisde, ordende hij zijn gedachten als volgt.

Wij mensen zijn begonnen als verzamelaars van voedsel dat de natuur voortbrengt in de vorm van planten en dieren. Verzamelaars van voedsel bestaan bij de gratie van een nauwkeurige waarneming van de natuur en van de combinatie van geduld, slimheid en moed die nodig kan zijn om sommige medeschepselen om te zetten in een maaltijd. Verzamelaars gebruiken de natuur maar zijn passief ten aanzien van wat deze voortbrengt. Honger was een vast bestanddeel van ons bestaan. Ons Utopia was dan ook: de natuur zo te beïnvloeden dat er altijd voldoende voedsel zou zijn.

Zo werden we boeren. Boeren gebruiken de natuur op actieve wijze. Ook zij bestaan bij de gratie van een nauwkeurige waarneming van de natuur omdat de afwisseling van dag en nacht, van zon en regen, van kou en warmte de opbrengsten van het werk bepaalt. Als boeren hebben we de condities geschapen voor de enorme groei van de menselijke bevolking en voor het in stand houden van onze soort in een omvang die in de tijden van de verzamelaars

[p. 28]

ondenkbaar was. Maar terwijl we boeren waren, bleven we ook verzamelaars. En regelmatig verzamelden sommigen van ons het voedsel dat anderen van ons hadden geproduceerd. Hebzucht vormde aanleiding tot oorlog. En zo werd ons Utopia: de menselijke natuur zo te beïnvloeden dat er nooit meer oorlog zou zijn. En wij werden stedelingen. Stedelingen bewerken de natuur in zeer selectieve zin: zij bewerken vooral elkaar. En daarom bestaan ook stedelingen alleen bij de gratie van een nauwkeurige waarneming van de natuur die hun arbeidsveld is: de menselijke ziel. Zoals de wind waarneembaar is door de verplaatsing van andere dingen dan zichzelf, zo zijn de zielen van de mensen waarneembaar door de handelingen die zij ten opzichte van elkaar verrichten. En zo leerden wij de menselijke ziel kennen. En het bleek dat wij mensen steeds twee tegenstrijdige dingen tegelijkertijd willen: we willen alleen gelijken zijn en we willen anders dan alle anderen zijn; we willen ons met anderen verbinden en we willen vrij zijn. Sommigen van ons verklaarden de gelijkheid tot grondslag van de samenleving, anderen de vrijheid. Zo ontstond tussen die groepen een strijd om de macht. En ons Utopia werd: de menselijke samenleving zo te beïnvloeden dat er geen macht meer zou zijn.

En het werd aldus: wij werden wereldburgers. De broederschap van alle mensen, nodig als bindmiddel tussen vrijheid en gelijkheid, kreeg vorm in een wereldregering. Dit Utopia was, evenmins als de vorige, het paradijs op aarde. Er bleven arme en welvarende streken, zoals er ijskappen, gematigde streken en woestijnen bestaan. En mensen zijn mensen. Maar de wereldregering kon zich niet permitteren om ergens hongersnood te laten ontstaan op straffe van een nederlaag in het parlement en een regeringswisseling. En de wereldregering moest ook regelmatig een gewapende politiemacht inzetten bij regionale ordeverstoringen en opstanden. Maar het inzetten van wapens tegen de eigen burgers leidt altijd tot vragen van de oppositie en wordt daardoor alleen al tot het minimum beperkt. De macht van het wereldbestuur bleef grote aantrekkingskracht uitoefenen op sommigen van ons. Maar de vernietigende kracht ervan werd er aan ontnomen. Door de inwerking van de verschillende oorspronkelijke vormen van staatsbestuur op het wereldbestuur had dit laatste een sterk ritueel karakter gekregen. Kandidaten moesten een jarenlange scholing doormaken en werden vervolgens streng geselecteerd voordat sommigen tot de kieslijsten werden toegelaten. De enkelen tenslotte die aan de macht kwamen mochten hun ambt uitsluitend uitoefenen door het stellen van vragen.

Het verdwijnen van oorlog en honger en, mede dankzij de wetenschap, van het merendeel van de gevaarlijke ziekten leidde ertoe dat wij mensen steeds ouder werden. De gemiddelde levensduur werd 103 jaar. Het werd vol op aarde.

Deze hele ontwikkeling leidde nog tot een kortstondige maar hevige strijd waarbij de aanhangers van de vrijheid en die van gelijkheid als vanouds verbitterd tegenover elkaar stonden. De omvang van de wereldbevolking werd reeds lang via allerlei methoden gereguleerd. Het politieke strijdpunt werd of nu, met behulp van genetische manipulatie, ook de kwaliteit van de mensen moest worden geregeld. Het conflict stierf een natuurlijke dood dankzij het referendum over dit vraagstuk dat gedurende een eeuw eens per tien jaar werd gehouden. Daarbij bleek dat de overgrote meerderheid van de mensen de voorkeur gaf en bleef geven aan de natuurlijke wijze van voortplanting.

Zo leefden wij in vrede en welvaart en werden allen heel oud. Het culturele leven bloeide als nooit tevoren. Maar met de groei en bloei van kunsten en wetenschappen groeide ook een zekere onrust. Wat was de zin van ons gemeenschappelijke harmonieuze bestaan? En wat was de zin van ons individuele, lange, lange leven? En zo werd ons Utopia: ons leven zo te beïnvloeden dat wij de zin ervan zouden leren kennen.

Dit nieuwe Utopia gaf de stoot tot een ontwikkeling in het denken die zonder overdrijving een omwenteling mag worden genoemd. Het was al eeuwen bekend dat een zekere Einstein een mathematisch verband tussen ruimte en tijd had gelegd. Maar nu werd dezelfde geconcentreerde aandacht die honderden jaren in wetenschap en kunst aan de verkenning en vormgeving van ruimte en materie was gegeven, plotseling besteed aan de verkenning en vormgeving van tijd en geest. De werkelijke doorbraak kwam toen de lineaire conceptie van de tijd als verleden, heden en toekomst werd vervangen door het concept van de tijd als een ruimte die zich alzijdig om ons heen bevindt. Toen eenmaal onomstotelijk was vastgesteld dat vandaag, gisteren en morgen tegelijkertijd permanent aanwezig zijn duurde het niet lang meer of de techniek om helderziende te worden werd reeds aan jonge kinderen geleerd. En helderziende, leerden wij eindelijk bewust vorm te geven aan ons eigen leven. En wij noemden dit de zin van ons bestaan.

Al heel lang was bekend dat de zon geleidelijk aan kracht zou verliezen. Aan het leven op aarde zou dan een einde komen. In de klassieke tijdrekening lag dat moment nog enkele miljarden jaren van ons verwijderd. Voor de meest begaafden onder de helderzienden verscheen deze gebeurtenis echter als iets dat zich hier en nu voltrok. Gruwelijke verslagen van wat zij gezien hadden verschenen regelmatig in de pers. Door deze verhalen groeide het besef dat het bewust

[p. 29]

vormgeven van het eigen leven maar in betrekkelijke mate als zinvol kon worden aangemerkt. Het aardse leven als geheel zou immers ophouden te bestaan? En zo werd ons Utopia om ons leven zo te beïnvloeden dat het in deze vorm zijn zin zou verliezen en dan dus eveneens zou ophouden te bestaan.

Op dit punt aangekomen kwam Adam plotseling weer voor de geest wat er was gebeurd voor hij in het Utopia waar hij zich nu bevond was aangekomen.

Om de zin aan het aardse leven te ontnemen begonnen de mensen op steeds jongere leeftijd er een einde aan te maken. Binnen enkele eeuwen was de wereldbevolking, ondanks talloze regeringsmaatregelen om haar op peil te houden, van miljarden teruggelopen tot miljoenen. Naarmate het aantal mensen op aarde daalde, nam de schoonheid van het leven toe. En het werd moeilijker er afscheid van te nemen. Toch wisten alle mensen dat het leven in deze vorm moest eindigen. Het einde der dingen was niet alleen nabij maar in de nieuwe tijdsopvatting reeds nu aan de gang en zelfs alweer verleden tijd. De schoonheid der aarde kreeg zo bijna het karakter van een hallucinatie.

Adam was degene geweest die het langste had gedraald. Van zonsopgang en zonsondergang, van regen en wind, hij kon er eigenlijk geen genoeg van krijgen. Maar toen hij bijna dertig jaar alleen op de wereld had geleefd, had ook hij, als laatste mens, het eten gestaakt en de ogen gesloten. God zou het licht wel doven als ook tot de dieren en de planten het einde der dingen zou zijn doorgedrongen.

Nu was hij dan in dit Utopia, het Utopia van het zinloos voortsnellen door een wereld van gedachten. En Adam voelde ten tweede male dat de tijd daar was voor een creatieve daad. Hij zou nu zelf de zinloosheid van dit bewustzijn opheffen door het een zin te geven. En de zin die hij sprak was een vraag. En Adam zei: is het einde der dingen gelijk te stellen aan uitademen of aan inademen?