Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 39]

Journaal
J.J. Peereboom

Lezend bij Naipaul over Bobby en Linda (In a Free State) die zich in een auto door honderden kilometers van een Rhodesia-achtig en zelfstandig geworden Afrikaans land haasten, probeer ik lezen weer eens te vergelijken met doen.

Naipaul roept een hele film op van een landschap dat ik niet ken, met het gesprek van de twee inzittenden op de voorgrond en een achtergrond van gevaar omdat er een rest van burgeroorlog woedt.

O, wat voelen wij het allemaal goed na; en geen centje risico, zelfs geen overhemd plakkend van het zweet zoals dat van Bobby. Je bent wel gek als je niet met een boekje in een hoekje blijft.

Alleen moet toegegeven worden dat iemand die zelf Bobby was het beleefd zou hebben en ervan kon vertellen; de lezer kan er alleen iets van vermelden en het aanvullen met literaire stadhuiswoorden, goed en evocatief en overtuigend.

Tweedehands leven is het, maar misschien zijn er compensaties? Zeker zijn die er. Het is vlug veilig voordelig, zoals ze bij de Spoorwegen plachten te zeggen: lezen in plaats van doen.

Het heeft dus iets voor, maar je wordt er op den duur ontevreden van. Niet dat het makkelijk is om het leven op andere manieren zinrijk te benutten. Je gaat al gauw als je iets ontdekt hebt er teveel van doen. Teveel drinken, teveel vrijen, teveel eten, teveel plaatjes draaien, teveel joggen, teveel lezen.

Sommige van die bezigheden hebben tenminste nog een ingebouwd maximum: vrijen, eten, joggen. Lezen heeft dat niet. Je kan er eindeloos mee doorgaan, en als mensen willen weten of je iets opgestoken hebt hoef je maar op je boekenkast te wijzen.

Hè, vertel eens iets van je ervaring?
Ja, toen ik laatst bij Allert de Lange stond...

Van Galen Last heeft een stuk in de NRC geschreven betreffende overschatting van de Nederlandse literatuur zoals die blijkt uit de voordracht van vier of vijf kandidaten aan de commissie voor de Nobelprijs. Hij zou het betreuren als ‘wij’ hem kregen, omdat hij tot degenen behoort die vinden dat het ‘een aanmoediging zou betekenen voor de zelfgenoegzaamheid waardoor het literaire leven in Nederland toch al zo bedreigd wordt.’

Heel goed. Ik raakte net in een staat van instemming toen ik bedacht dat natuurlijk iedereen ermee instemt, omdat iedereen vindt dat het op anderen slaat.

Dan schieten wij niet op. Kwam er maar eens iemand die zei: ‘Van Galen Last heeft mij uit de droom geholpen. Jarenlang heb ik de Nederlandse literatuur overschat. Wat is dat toch in mij? Het moet nu uit zijn. Ik wil een gevoel voor proportie.’

Niemand zegt dat. Het is de moeilijkheid met het aanbieden van verstandige ideeën dat iedereen er al een versie van bezit.

Nu R. dood is, nadat wij in de laatste maanden wekelijks gepraat hadden wat vroeger nooit gebeurde, lijkt het of wij de tijd toch niet goed genoeg gebruikt hebben, en meer hadden moeten zeggen.

Ik kan mijzelf overstelpen met geringschatting als ik bedenk hoe weinig ik onder woorden bracht, en dan verbeeld ik mij erbij hoe een buitenstaander op ons zou hebben kunnen neerzien. Je kan een polemiek tegen jezelf voeren, om tenminste te kunnen aannemen dat je ware niveau niet dat van je veroordeelde zelf in actie is, maar dat van je verbeterde editie die met al zijn aanmerkingen het laatste woord heeft.

De werkelijkheid zal toch wel zijn dat ik weinig anders had kunnen doen. Zelfverwijt is verwennerij, met de illusie dat je potentieel onbeperkt is. Misschien dat als je jezelf open zou willen stellen voor alle invloeden, of juist stijf dichthouden om je intiemste inspiratie te ontdekken, dat je dan nog iets extra's op kon brengen, maar veel zou het niet worden.

De mens heeft een gering bereik, in het heelal maar ook in de mensen met wie hij omgaat. Honderd jaar geleden zouden wij samen gebeden hebben, denk ik. Nu hielden wij alles informeel. Zo zijn wij gevormd, aardig tegen elkaar en ongelovig in hoge woorden.

Wel waren wij ongedwongen en vertrouwelijk, en onmisbare figuren in elkaars landschap. Wat moet er dan meer?

Er hoeft niet meer. Ik moet alleen onze nietigheid scherp laten uitkomen, want nu is zij dood en wij zullen nooit meer praten.

[p. 40]

‘Het zou leuk geweest zijn als we vandaag asperges hadden gegeten, maar die zijn er nog niet.’

De asperges van 1982! De laatste vier of vijf jaar gingen wij ze altijd bij R. eten. Dat was een gebruik geworden. Als ik haar oproep, aan het hoofd van de tafel gezeten vanwaar zij de borden doorgaf hoog over de glazen en de tafelversiering heen, lijkt dat meer op de werkelijkheid dan die andere waarin zij niet meer is.

Maar het is waar dat je haar niet zou vinden als je dat huis inging. Je zou bij het raam moeten gaan staan en uitkijken over de slordige achtertuinen om haar terug te denken, met de rest van het gezin ook op hun plaatsen, en hun luide stemmen door elkaar heen.

Als ik vandaar terugkeer naar de tegenwoordige tijd lijkt het wel of ik al meer doden ken dan levenden. De meesten van de vorige generatie zijn dood, en ook al een heel aantal van de mijne. Als ik aan Westerveld denk voel ik mij kind aan huis.

Numeriek zijn de levenden toch nog in de meerderheid, zeker als je de vroegere bekenden meerekent die ergens uithangen hoewel je ze nooit meer ziet; maar de zwijgende dood is in opmars.

Het zwijgen is karakteristiek. Het denken aan de doden schept een ruimte van stilte om je verbeelding heen. Is dat onvermijdelijk? Misschien niet in het begin. Ik kan mij allerlei uitspraken van R. in haar eigen stem voorstellen, met gebaren en lach erbij. Waarschijnlijk kan je niet doorgaan met de mensen steeds dezelfde dingen te laten zeggen in je herinnering; zodat dan alleen hun stille schimmen overblijven, die zich mengen met de indrukken van de luidruchtige dag.

Het is maar goed ook. Het zou een drukkende gedachte zijn als wij na onze dood geheel uitgeleverd waren aan onze naasten. Gelukkig kunnen zij nooit goed vat op onze schimmen krijgen; maar zij kunnen ook nooit loskomen.

Dat de J.C.'s zich zo zorgvuldig van hun relatie met mij bevrijd hebben is niet verwonderlijk wat hem betreft. Het was niet vaak duidelijk of hij mij lastig en opdringerig vond of te terughoudend; waarschijnlijk allebei. Hij was nooit op zijn gemak. In de twee perioden toen ik hem af en toe in het ziekenhuis opzocht waar hij lag te lijden aan geneeslijke kwalen kwam ik naar buiten met een vermoeden dat het mij niet vergeven zou worden. Ik had van zijn zwakte misbruik gemaakt om mij belangstellend en geschikt voor te doen; hij werd beklaagd terwijl hij het toch al zo vervelend had, en ik misschien geprezen hoewel er met mij niets aan de hand was.

Als het aan hem gelegen had waren wij al veel eerder vervreemd, maar van haar verwachtte ik langer volhouden. Wij hadden elkaar wel iets te vertellen, en ik dacht dat wij vereend waren in nieuwsgierigheid naar het vervolg. Haar onverschilligheid verbaast mij ook omdat zij altijd hevige ontsteltenis uitspreekt bij de gedachte aan de dood, en het afstoten van mensen geeft een ervaring die verwant is met die van hun sterven. Je kan ze nog wel eens ergens ontmoeten, maar de toon van vroeger komt niet terug; je ziet ze dan beter in herinneringen.

Misschien is zij zich aan het oefenen in het omgaan met sterfgevallen. Nee, dat is onaannemelijk. Er zullen overwegingen geweest zijn die mijn schijndood wenselijk maakten. Bovendien zijn de J.C.'s misschien nader tot elkaar gekomen door mij te offeren. Zo kan je nog eens iets voor iemand doen met je onstoffelijk overschot.

Kwade wil bij jezelf constateren is een beetje vervelend, maar het moet toch gebeuren wil je het bij anderen leren herkennen.

Ik vertel zelden of nooit lelijke verhalen over mensen; in die zin hoef ik weinig kwade wil te bekennen, maar wel ben ik er een voor schijnbewegingen, terughouding, verwachtingen wekken en onvervuld laten. Ik vrees dat dat ook de meest voorkomende vorm is bij anderen. Uitnodigingen rondstrooien, instemming betuigen, intieme belangstelling doen vermoeden - en dan niets meer.

Het zou te weinig voldoening geven als je jezelf pas van het negatieve gevolg bewust werd wanneer het al zover is. De ware genieters weten dat er niets van zal komen op het ogenblik dat zij

[p. 41]

de verwachtingen wekken, en voelen zich des te vrijer om met oprechtheid en overgave te spreken.

Als zij ernaar gevraagd worden zullen zij het wel ontkennen. Geen sprake van, hoe kom je erbij? - zoiets zou ik nooit doen, dat is helemaal niet mijn stijl - ik begrijp niet hoe je op de gedachte komt.

In een later stadium kunnen zij zelfs boos worden over de veronderstelling; meer nog, woedend. De mens is een leugenaar, de Hollandse mens misschien niet meer dan andere maar zeker evenveel, met zijn pose van sympathiek en aardig.

De enige geloofwaardige ontkenning is als iemand zegt dat hij zich nooit iets gelegen laat liggen aan een ander. Onverschilligheid is denkbaar; maar anders kan je beter toegeven. Ik weet niet hoeveel van mijn kwade wil spontaan is en hoeveel geprovoceerd door de streken van mensen en mijn behoefte om iets terug te doen. Aan het verschijnsel is niet te ontkomen.

[p. 42]

Een goede reden voor toegeven is dat zo'n openheid een bekoring heeft, voor mij tenminste. Al die Hollanders met hun handen in hun zakken en hun zuivere geweten, daar kan niemand toch iets van geloven? Alleen gespleten naturen lijken mij echt.

Wat jammer zo'n meisje: blond haar, blauwe ogen, schattige glimlach, maar aldoor prima zeggen.

Net was zij aan de telefoon, en in drie minuten zei zij het tien of twaalf keer: Prima, ja prima...

Het is een woord met een luchtje van plastic verpakking, maar het zou tot daar aan toe zijn als het een lust tot leven uitdrukte. Dat doet het niet. Het hoort bij een visie waarin alle ervaring gemerkt en ingedeeld is: ik en mijn familie zitten prima, wat iemand anders uitvoert kan ons weinig schelen behalve uit sociaal gevoel, maar wij hebben belangstelling voor interessante dingen.

Of het dat precies betekent hangt af van wie het gebruikt. Wat er in ieder geval van gezegd kan worden is dat het de illusie uitholt die zo'n glimlach wekt. Je hoort meteen het geluid van een harde toekomst: mensen die nog wel eens iets aardigs zien in een ander maar nooit meer in zichzelf.

‘Zullen we nog even, of heb je teveel slaap?’

‘Nee hoor, prima.’

Van de week werd er weer eens aanmerking gemaakt op mijn Nederlands, zoals van tijd tot tijd gebeurt. Het ongewone was dat als ik het goed zag drie verbeteraars van een redactie of medewerkerscollectief zich op een kort stuk van mij hadden gestort als honden op de vos, en het uiteengerukt hadden met strepen en alternatieven.

Misschien zijn zij met moeite weerhouden van het bijsluiten van eigen werk om nog beter te laten zien hoe zij vinden dat het hoort. Het zou niet geholpen hebben. Niemand schrijft Nederlands zoals het hoort, ook niet met z'n drieën. Hoe nauwkeuriger je leest, hoe meer je je verbaast over de willekeur en de vreemde voorkeuren waarmee mensen hun teksten in elkaar flansen; maar zo zijn zij, dat is de rechtvaardiging.

Het enige wat de bezoedeling van mijn stuk liet zien is hoe 'n antipathie je bij sommige mensen wekt, zodat ze je geluid niet kunnen aanhoren zonder Fout! te roepen.

Het kost weinig moeite om het je voor te stellen, als je denkt aan wat je zelf van veel anderen vindt. Ik heb iets meer moeite met mij voorstellen wat hun plezier bepaalt in de veroordeling en vernieling van antipathiek werk. Wat de mensen zeggen is grotendeels niet veel bijzonders, en wat zij schrijven ook niet, en de toon ervan strijkt natuurlijk veel lezers en luisteraars tegen de haren op.

De meeste mensen blaffen elkaar toch niet uit om wat zij elkaar horen zeggen. Het is gek dat dat om geschreven woorden wel gebruikelijk is, hoewel niet erg gek, voor wie de kuren van de menselijke natuur een beetje begint te kennen.

Helemaal zonder invloed is het niet op mij. Er zijn gezelschappen waar ik behalve in noodgevallen niets laat horen, wetende dat wat voor mij welgemeend en verbazend en vrolijk is hun bijna altijd stuitend in de oren klinkt.

En daar had je nu dit verdomde drietal weer.