Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 15]

Hollanditis: de opkomst van een geuzennaam
Reiner de Winter

Heette het in juli vorig jaar nog dat Hollanditis Europa besmet, op 21 november - bij de grote vredesdemonstratie in Amsterdam - bleek de ziekte te zijn veranderd in een geuzennaam. ‘Kerngezond met Hollanditis’, was één van de meegevoerde leuzen. En Mient Jan Faber van het IKV sprak de menigte aan het eind van de demonstratie als volgt toe:

‘Wij gaan, wij gaan nu naar huis.
Maar één ding: die Hollandse ziekte, is een chronische ziekte!
En dat weten we allemaal!
En die ziekte houdt morgen niet meer op.
De vredestreinen en de vredesbussen die denderen door.
En reken er wel op. Politiek, waar je ook zit, of je nou zit in Moskou of in Washington of dat je zit in Den Haag:
morgen zijn we hier weer!
Tot ziens!’

Hollanditis was intussen duidelijk iets geworden om trots op te zijn. Een paar maanden eerder was daar nog geen sprake van. Walter Laqueur, de ontdekker van de ziekte, kreeg er in de HP van 1 augustus bijvoorbeeld alleen maar van langs. Volgens Hofland was het

‘een staaltje van botte brutaliteit, een politiek verschijnsel de naam van een ziekte te geven en die gevaarlijk en besmettelijk te verklaren. “Hollanditis”. Zou het niet, bij wijze van een wat bescheidener ouverture bijvoorbeeld “Hollandisme” hebben kunnen zijn? Nee, hoe grof en gebrekkig Walter Laqueur ook over Nederland blijkt te zijn ingelicht, hij aarzelt niet, ons plekje grond te beschouwen als de pesthaard van de Europese politiek. Pleuritis, meneghitis, rachitis, hollanditis. 't Valt mee dat het geen kanker is.’

Eerste was Hollanditis dus iets slechts, maar al heel gauw werd het tot iets goeds. Een opmerkelijke verandering in betekenis. Ik wil hier proberen aan te geven hoe dat in zijn werk is gegaan.

Commentary

Laat ik voorop stellen dat zo'n omslag van negatief naar positief behalve bij watergeuzen en provo's ook bij ziekten geen onbekende is. Susan Sontag wijst bijvoorbeeld op het beeld dat men in de negentiende eeuw van tuberculose had:

‘The myth of TB constitutes the next-to-last episode in the long career of the ancient idea of melancholy - which was the artist's disease, according to the theory of the four humours. The melancholy character - or the tubercular - was a superior one: sensitive, creative, a being apart. Keats and Shelley may have suffered atrociously from the disease. But Shelley consoled Keats that “this consumption is a disease particularly fond of people who write such good verses as you have done...” So well established was the cliché which connected TB and creativity that at the end of the century one critic suggested that it was the progressive disappearance of TB which accounted for the current decline of literature and the arts.’

De vraag waarom het in het geval van Hollanditis ook tot een omkering kwam, is daarmee echter nog niet opgelost.

Op welk publiek mikte Laqueur met zijn artikel? Het antwoord op die vraag blijft natuurlijk puur speculatief. Toch valt er wel iets over te zeggen.

In de eerste plaats lijkt het blad, waarin de publicatie plaatsvond, me van belang. Dat was Commentary, een uitgave van het American Jewish Committee. Behalve Laqueur schrijft ook iemand als Daniel P. Moynihan daarin. Het is een maandblad, waarin hoofdzakelijk actuele politieke issues worden behandeld. Qua opvattingen en aanpak doet het een beetje denken aan het Engelse Encounter. Het is degelijk, nogal behoudend, maar niet reactionair. Er wordt herhaaldelijk aandacht besteed aan de mensenrechten. Opinies worden niet alleen geponeerd, maar ook beargumenteerd.

In de tweede plaats rijst de vraag hoe Laqueur bij zijn lezers ligt. Is hij geloofwaardig? Wat is zijn reputatie? Zelf zegt hij in een interview met John Jansen van Galen: ‘Misschien ben ik een ouderwetse liberal, of een rechtse sociaaldemocraat’. Hij schreef ondermeer een boek over terrorisme en stelde een reader samen over mensenrechten. Zijn toon is rustig; zijn stijl heel

[p. 16]

leesbaar. Ik denk dan ook dat hij bij de meeste lezers van Commentary nogal wat gezag geniet. Geen wonder dat ze hem ‘contributing editor’ hebben gemaakt.

Wanneer je - tenslotte - naar het bewuste artikel-zélf kijkt, blijkt dat Laqueur daarin op een zelfde soort NRC-achtig publiek mikt. Zijn stuk is acht dicht-bedrukte pagina's van ieder twee kolommen lang. Behalve de titel (‘Hollanditis: A New Stage in European Neutralism’) duidt er nauwelijks iets op een ziekte. Ja, eenmaal is er tussen die lange, grijze lappen sprake van een ‘syndrome’, en een andere keer deelt hij mee dat er ‘no American cure for European neutralism’ is. Dat is alles. Voor de rest ziet het stuk er doorwrocht uit - tenminste: voor lezers van Commentary.

Hij begint met het ophalen van de geschiedenis, immers: ‘clues to understanding it can be found, as usual, in the past’. Daarbij worden allerlei stations aangedaan, die zelfs in Nederland nog maar kort bekendheid genieten. Kortom: een teken van gedegenheid; de schrijver gaat klaarblijkelijk niet over éénnachtijs - hij heeft zich grondig in de materie verdiept.

Even later blijkt hij zowaar op de hoogte te zijn van het bestaan van het CDA, Kerk en Vrede, Joop M. den Uyl en de perikelen binnen de P.v.d.A.. Voor de lezers een duidelijk teken dat de schrijver zich niet alleen in de geschiedenis heeft verdiept. Integendeel, ook van de huidige omstandigheden blijkt hij een indrukwekkende kennis te hebben. En nu het niet om Frankrijk of Duitsland gaat, maar om een minuscuul landje dat voornamelijk bekendheid geniet door klompen en windmolens, wordt dat allemaal nog eens extra indrukwekkend. Ja, op hém kun je aan; hij weet tenminste waar hij het over heeft.

De tweede helft van zijn betoog steunt voornamelijk op dit vertrouwen. Het verhaal wordt dan opeens veel fragmentarischer. Zijn lezers hoeven kennelijk niet meer overtuigd te worden. Hij vertelt ze, met andere woorden, waar ze toch al van overtuigd waren: dat de socialisten in Europa uit zijn op eenzijdige ontwapening. Een vlugge collage van uitspraken en verschijnselen is voldoende om dat aan te tonen - ‘about the general trend there can be no two views’. Maar voor alle zekerheid wordt ook Helmut Schmidt nog gauw even ten tonele gevoerd:

‘Prime Minister Schmidt announced on several occasions in May that he would resign if the neutralist forces in his party gained the upper hand. Since Schmidt can hardly be considered a hawk - he has been one of the most persistent advocates of détente despite all that has happened in recent years - the stand he has taken shows how far those opposing him have moved from the very concept of a Western defensive alliance.’

Zo'n argument is natuurlijk alleen maar doeltreffend bij mensen die ook Schmidt maar zo-zo vinden: als híj zich er al boos over maakt, dan moet het wel héél erg zijn! Maar omdat Laqueur zich klaarblijkelijk juist tot díe mensen richtte, kon hij daarmee volstaan.

Ook het einde van zijn artikel, waarin hij het kleine Holland zijn plaats wijst - ‘it can no more play the role of a “pilot country” today than it could forty years ago’ - behoefde in een Amerikaanse context weinig argumentatie. Dat een mier, hoewel misschien dapper, uiteindelijk toch heel miezerig is, hoef je iemand evenmin uit te leggen.

Frappant is alleen de conclusie: ‘there is no American cure for European neutralism. This is an issue for Europe to decide’. Jammer voor de Verenigde Staten; ze zijn volkomen machteloos. Maar de schuld ligt duidelijk bij Europa. Amerikaanse lezers moet dat, ondanks de onheilspellende boodschap, bij nadere beschouwing als muziek in de oren klinken. Het puriteins ideaal blijft op die manier zelfs tot aan de ondergang gehandhaafd. Mooier kan het niet.

Nederland

De tragiek van het Hollanditis-stuk is dat het ook in Nederland werd opgemerkt. Wat voor het ene publiek overtuigend is, hoeft dat immers helemaal niet voor een ander publiek te zijn. ‘Since argumentation aims at securing the adherence of those to whom it is addressed’, schrijven Perelman en Obrechts-Tyteca, ‘it is, in its entirety, relative to the audience to be influenced’. Vandaar ook dat ‘in real argumentation, care must be taken to form a concept of the anticipated audience as close as possible to reality. An inadequate picture of the audience, resulting from either ignorance or an unforeseen set of circumstances, can have very unfortunate results. Argumentation which an orator considers persuasive may well cause opposition in an audience for which “reasons for” are actually “reasons against”.’

Mijn stelling is dat Walter Laqueur in zijn artikel over Hollanditis juist in dit opzicht een calculatiefout heeft gemaakt. In plaats van het ‘neutralisme’ te bestrijden, bevorderde hij het daardoor.

In de Verenigde Staten wist hij zich krediet te verwerven door een geweldige kennis van Nederlandse wetenswaardigheden ten toon te spreiden. Maar in Nederland scoor je daar natuurlijk niet mee: die kennis is gemeengoed. Sterker nog: je ergert je eerder aan de details die niet kloppen - zoals zijn beschrijving van het CDA als de uitkomst van een ‘process of radicalization’. Laqueur krijgt daar dan ook

[p. 17]

prompt voor op zijn kop in Vrij Nederland en de HP.

Rest dus alleen het tweede deel van zijn betoog, dat - zoals gezegd - niet opvalt door zijn uitvoerige argumentatie. En aan het eind speelt hij ons nog de Zwarte Piet toe ook! Geen reden voor dankbaarheid, kortom.

Het is dan ook de moeite waard eens na te gaan hoe het de Hollanditis in de Nederlandse pers is vergaan. Ik zal me daarbij de nodige beperkingen opleggen en slechts zo hier en daar wat krenten uit de pap pikken.

De Volkskrant was de eerste, die het artikel opmerkte. Kennelijk onder het motto Holland spreekt een woordje mee! had men het bericht met een grote kop op de voorpagina gezet: HOLLANDITIS BESMET EUROPA (met daarboven - in wat kleinere letters - ‘Nieuwe fase in neutralisme’). Daaronder volgde een uitgebreide weergave van het artikel, waarin terloops ook nog werd meegedeeld dat Laqueur zich in conservatieve kringen beweegt. Opvallend is echter vooral dat er over besmetting wordt gerept. Zelf heeft Laqueur dat woord nooit gebruikt.

De volgende dag (14 juli) had Jan van Wieringen het eveneens in De Volkskrant in een commentaar opnieuw over besmetting. Bovendien wist hij te melden dat het om een virus ging - ook al geen term van Laqueur. Die vondst werd hem een week later in dankbaarheid afgenomen door Hugo Arlman en Gerard Mulder. Bovenaan de pagina van hun artikel in Vrij Nederland stond met reusachtige letters: VIRUS. Daaronder volgde een uitgebreid artikel waarin met name de argumenten van Laqueur aan bod kwamen. Maar aan het eind kwam ook de ziekte weer even naar boven: ‘Als “Hollanditis”, zoals Laqueur ons wil doen geloven, een virus is dat zich over Europa verspreidt, dan levert de regering-Reagan in elk geval het bijbehorende ongezonde klimaat’.

Weer een week later (1 augustus) was de Reaganitis dan ook al uitgevonden. Dit keer

[p. 18]

ging het om een vondst van H.J. Hofland, die het woord vol trots met grote letters boven zijn column in de HP had laten zetten. Van hem is ook de opsomming: ‘Pleuritis, meneghitis, rachitis, hollanditis’.

Door de metafoor letterlijk te nemen, werd hij hoe langer hoe ongeloofwaardiger. De verschillen tussen beeld en werkelijkheid kwamen steeds duidelijker aan het licht. Wat had kernbewapening immers te maken met virussen en microben? Als we al ‘ziek’ waren, waren we hoogstens gek. En wat zeg je tegen iemand die vertelt dat je gek bent? Precies: wat je zegt, dat ben je zelf! Of, om met Hofland te spreken: tegenover Hollanditis zet je Reaganitis.

Zelfs de kinderkrant van Vrij Nederland begon er tenslotte mee te spotten. ‘In Amerika wordt al gesproken over de Nederlandse ziekte’, stond daar op 22 augustus in te lezen. ‘Er is zelfs al een aparte naam voor die ziekte bedacht: hollanditis. Toch lijkt die ziekte mij minder dodelijk dan de neutronenbom.’

Dat die neutronenbom in het hele artikel van Laqueur niet voorkwam, zal niemand op dat moment meer zijn opgevallen. Hollanditis stond inmiddels voor iets heel anders. Je kon er de spot mee drijven. Als ziekte was het allang onschadelijk gemaakt. De term was zijn eigen karikatuur geworden.

Hollands glorie

Je kunt je afvragen wat er gebeurd zou zijn wanneer het ziektebeeld niet letterlijk zou zijn genomen. Ik denk dat het weinig zou hebben uitgemaakt. Het was hoe dan ook op een omkering uitgelopen.

Dat heeft iets te maken met de vraag waarom het artikel van Laqueur überhaupt in het nieuws is gekomen. En dan nog wel op de voorpagina. De volgende dag werd het bovendien ogenblikkelijk opgepikt door Jan Blokker, die zijn column ‘Hollanditis’ noemde. Vanwaar die belangstelling?

Ach, het is een oud recept: Holland spreekt een woordje mee! Waar een klein land groot in kan zijn. Ik vrees dat de nieuwswaarde van Hollanditis inderdaad voornamelijk door dit soort factoren werd bepaald. Inhoudelijk bracht het artikel immers weinig nieuws.

Hoe dan ook, toen het eenmaal nieuws was geworden, viel het op een vruchtbare bodem. Met de hele vaderlandse geschiedenis en de calvinistische traditie (Nederland gidsland!) in het achterhoofd, was de omkering van het ziektebeeld een peuleschilletje. Niet wíj waren ziek, maar de rest van de wereld. Het was David tegen Goliath geworden.

Een aardige illustratie van dat mechanisme vormt een liedje dat destijds in het programma ‘Op de valreep’ werd uitgezonden naar aanleiding van de Amsterdamse vredesdemonstratie. Het was een bewerking van een liedje van Alexander Curly. Die keus zal wel niet op toeval berusten. Het eerste couplet van de oorspronkelijke versie luidde als volgt:

Wie kent er niet de namen, zoals Houtman, Tromp en Hein,
de strijd tegen de Spanjaard van dat landje aan de Rijn?
Wie kent er niet de platen van al die schepen op de ree,
het trotse rood wit blauwe over elke wereldzee?
Dat waren wel die Hollanders, die stijfkoppige Hollanders,
dat waren wel die Hollanders, die stijfkoppige Hollanders.

In de bewerking van ‘Op de valreep’ was één en ander als volgt vertaald:

Wie kent er niet dat landje,
Dat landje aan de Rijn
Waar méér dan ergens anders
Vredesdemonstranten zijn?
Al lijkt het klein en nietig,
Is het niet een machtig land?
Wáár was van de bevolking
Ooit één op dertig demonstrant?
Dat waren wèl die Hollanders, die stijfkoppige Hollanders,
Dat waren mooi die Hollanders, die stijfkoppige Hollanders.

Het laatste couplet spande echter de kroon:

Ze zeggen dat het nodig is, dat er raketten staan,
Want die moeten onze vrede veilig stellen.
Misschien geloven Reagan, Luns en Brezjnew daar nog aan,
Maar die kunnen ons nog heel wat meer vertellen!
Als de Hollanditis de wereld besmet
En het nageslacht wil later weten,
Wie zelfs de USA van de zelfmoord heeft gered
Dan is het antwoord, dat men nooit zal vergeten:
Dat waren wèl die Hollanders, die stijfkoppige Hollanders,
Dat waren mooi die Hollanders, die stijfkoppige Hollanders.

Ja, ‘clues to understanding it can be found, as usual, in the past’ zou Walter Laqueur zeggen. De manier waarop zijn eigen artikel verstaan zou worden, heeft hij klaarblijkelijk niet voorzien. Zou er dan toch iets schorten aan zijn kennis van de geschiedenis? Misschien moet hij zich gewoon eens in onze poëzie verdiepen.