Hollands Maandblad. Jaargang 1982 (410-421)

[p. 32]

De zeenevels van het verleden
Andreas Burnier

Van het Panorama Mesdag herinner ik mij het gezeefde licht en de stilte als je eindelijk bovenkwam in die onwerkelijke ruimte. Een lange tocht door gangen die meestal in verbouw waren en door houten schotten en krakende houten vloeren worden gekenmerkt. Dan eindeloze, vermoeiende, kale houten trappen op. Daarna de opluchting als je ten slotte, toch nog overrompelend onverwacht, in die verdunde realiteit stond.

Het zal wel allemaal niet waar zijn. Het is onmogelijk dat ik (Radha Altman, vijftig jaar oud) mij herinner wat ik (Radha, veertien of vijftien jaar oud) beleefde als ik weer eens wegslipte uit de beklemmingen van de puberteit naar die geheime hemel. Want wat was er anders aan de hand, daarboven, dan wat je voelt als je, pas gestorven, ineens weer in een geestelijk gebied staat?

Panorama Mesdag is te ver weg en de reis vanuit Parijs te kostbaar om daar even te gaan kijken hoe het nu, in de jaren tachtig, echt is en er navraag te doen naar hoe het er vroeger was. Panorama Mesdag is voor mij ook verweven met het Van Gogh-gevoel: de onzichtbare begeleider, broeder, bondgenoot. Waren Mesdag en Van Gogh tijdgenoten? Ongetwijfeld. Even opzoeken.

Panorama Mesdag, een publieke Haagse initiatieruimte, werd schaars bezocht als ik er was. Misschien ging ik op de dagen dat de bussen wegbleven. Of misschien waren er nog geen toeristenbussen in de jaren veertig. Van al die mensen die nu ons leven verpesten: groepsreizigers, voetbalsupporters, mediatypes, heroïnejunks, overvette kazen in spijkerkleding, zou het overgrote deel pas tien of twintig jaar later worden verwekt. Zelfs geen begerige twinkeling in het oog van hun vader waren zij, op dat moment. Zij waren nog bezig uit het echte panorama daarginds via wellicht steeds krakender en duisterder gangen af te dalen. Of op te kruipen uit de krochten van hun hel. Maar hun vaders waren nog onwetende jongelingen, hun moeders speelse huissloofjes in spe.

Ik was altijd alleen, of met twee of drie andere, ernstige bezoekers in de stille wijding van het panorama. De bejaarde suppoost (bejaard? Misschien was hij achtenveertig) herhaalde keer op keer zijn vriendelijke verklaringen. De omvang van het doek. Hoeveel mensen er, hoe lang, aan hadden gewerkt. Wat in Scheveningen nog hetzelfde was (hij zei waarschijnlijk ‘op Scheveningen’) en welke veranderingen er sindsdien waren geschied. Je mocht zeggen waar je woonde, als dat toevallig ‘op Scheveningen’ was, en dan wees hij het aan. Waar op het panorama wilde duinen waren afgebeeld, stond nu ons huis in een keurige rij huizen, in keurige rijen straten.

Vanaf welk punt het panorama was geschilderd. Hoe bedrieglijk de dieptewerking was. De ogenschijnlijke en de werkelijke afstand. Dat je niet over het hek mocht klimmen en op het hellende duinzand gaan lopen, want daaronder bevonden zich slechts dunne, niet-dragende planken. (Droom ik daarom nog zo vaak van onbetrouwbare, zwiepende, gapende, op breken staande vloeren?)

Achter het hek lag altijd rommel. Maar een deel daarvan werd door de suppoost zelf op het zand gegooid, om ons te laten zien hoe kort de afstand van het hek tot het doek in werkelijkheid was, terwijl je meters en meters diepte meende te zien. (Gooit een suppoost proppen papier naar het panorama dat hij bewaakt? Is ook deze herinnering door de alchemie van de tijd getransformeerd? Hij was altijd heel correct en heel geduldig en leek een soort respect te hebben voor leergierige schoolmeisjes zoals ik.)

Het was een geheime, andere wereld waarin ik een paar keer per jaar mij bewoog. Zij had niets gemeen met de overige werelden waarin ik verkeerde: school, huis, sportvelden, bibliotheken, zwembad, strand, ijsbaan, park, bos, duinen (de echte). Het panorama stond wel in de Zeestraat, maar met mijn zorgelijke, zoekende wandelingen door die buurt op duistere avonden had het niets gemeen. Als ik geheimzinnige artiesten in de De Ruyterstraat, of nog geheimzinniger religieuze freaks in geheime hofjes achter de Anna Paulownastraat bezocht, dacht ik nooit aan het Panorama, behalve misschien als een heel verre, onbenoembare, voorgeboortelijke herinnering. En omgekeerd wist ik, eenmaal boven in het Panorama, van tijd noch duur en niets van de verwarrende, onrustige gevoelens daar beneden. Hier werden

[p. 33]

eeuwig dezelfde netten geboet, dezelfde vissen gevangen, dezelfde huizen bewoond. In de wereld daaronder was ik een ander, rusteloos mens.

De herinneringen zijn onscherp en wat scherp lijkt, wantrouw ik. Het gezin van schilder Frederik Frederik, Galein Frederik en Aluin Frederik, zijn twee zoons, en voorts hun stoet van steeds wisselende moeders, althans zo leek het mij, had ook iets met het Van Gogh-gevoel te maken, maar dan de woeste, tragische kant daarvan.

Het gezin was in alles het tegendeel van onze familie. Mijn vader, accountant bij de Shell (‘de Koninklijke’), een respectabel man. Mijn moeder, een huisvorstin. Precieze regels, nut, reinheid, vlijt, orde, spaarzaamheid, voorspelbaarheid, stonden hoog genoteerd. Om zeven uur 's avonds las mijn vader de, toen nog deftige, krant Het Vaderland, en natuurlijk het eerst de beurskoersen van de ‘olies’, daarna het weerbericht, het hoofdartikel, het internationale nieuws, het stadsnieuws, het landelijke nieuws, de advertenties. In die volgorde. Ik mocht als hij de krant uithad de culturele artikelen eruit knippen. Die las hij nooit, behalve als het over zeer gevestigde reputaties zoals Rembrandt, Beethoven of Shakespeare ging.

Mijn moeder interesseerde zich niet voor dagelijks nieuws. Het belangrijkste las mijn vader haar voor, op een speciale toon die hij verder nooit gebruikte.

‘Ach, wist je dat ze nieuwe rioleringen moeten aanleggen in het Vredespaleis? Het zal minstens zes weken voor het publiek gesloten zijn.’

‘Ik zie hier dat Kakebeeke is overleden. Maar vierenzeventig jaar oud geworden. Nee, niet de procureur-generaal, de notaris.’

‘Ze willen de rozentuin in het Westbroekpark met uitheemse varianten gaan uitbreiden.’

Over de beurs en het politieke nieuws sprak hij niet met haar. Als de wereld was vergaan, zou zij het één dag later hebben bemerkt.

Terwijl mijn vader Het Vaderland las, maakte ik huiswerk. ‘De boer drijft zijn runderen naar de stal, maar de soldaten trekken ten strijde.’ Uit het Nederlands vertalen in het klassieke Grieks van 400 v.C.

Mijn moeder voltooide de maaltijd die om kwart over zes was begonnen, door borden en pannen af te spoelen en op het aanrecht te stapelen. In plaats van een lawaaiige afwasmachine des avonds, manifesteerde zich een zingende dienstbode des ochtends, om acht uur. Mollig, uiteraard, maar schoon en energiek. Na de krant en de propedeutische afwas en de eerste ronde huiswerk, serveerde mijn moeder thee. Daarna ging mijn vader ‘naar boven’, mijn moeder ging handwerken of lezen, en ik volgde mijn grillige puberimpulsen. 's Avonds nog wat buiten wandelen of naar een vreemd stadsdeel fietsen, was voor een jong meisje niet bijzonder gevaarlijk. Je ging ook toen niet een nachtwandeling door bos of duinen maken, hoewel dat eigenlijk wel kon en ik ook minstens één keer in het donker alleen in de Scheveningse Bosjes ronddoolde. 's Avonds langs de boulevard lopen, of naar de binnenstad fietsen om boeken uit de bibliotheek te halen, of met de tram naar een verre buitenwijk aan de andere kant van de stad gaan om iemand op te zoeken, was geen probleem. Dat je na een schoolpartijtje door een jongen werd thuisgebracht, was een kwestie van etiquette of erotiek. Niet van lijfsbehoud.

Bij de schildersfamilie Frederik telden onze normen en regels niet. Misschien hadden zij er wel nooit van gehoord dat reinheid, regelmaat, orde, en spaarzaamheid ergens toe dienden. In elk geval leken zij zich nergens tegen af te zetten, zoals ik, in rebelse momenten, wel deed, maar geheel spontaan ‘anders’ te zijn. Gekwelde chaos, slopende ziekten, verwarring, vage dreiging vulden hun bestaan. Daarentegen bezaten en maakten zij mooie dingen.

Bij ons was iets ‘mooi’ als het oud was of duur en liefst allebei: geërfd antiek of voor veel geld gekochte huiselijke ornamenten. Bij hen werd het mooie geproduceerd en wat mooi was, beslisten zij zelf, al naar hun opvattingen en stemmingen van het ogenblik. Talloze schilderijen hingen in hun kale kamers, nog meer stonden op zolder opgeslagen en enkele werden verkocht. Iedere verkoop maakten hen opgewonden blij en tegelijkertijd boos en verdrietig. Vader Frederik ging af en toe naar zijn schilderijen kijken in de huizen van de mensen aan wie hij iets had verkocht. Als de plaatsing van het doek hem niet beviel, zei hij daar wat van.

Ik herinner mij niet dat ik, als ik bij mijn leeftijdgenoot Galein ging spelen, of later, huiswerk maken en praten, ooit iets anders heb geconsumeerd dan een door ons zelf te verdelen rol Mariakaakjes en enige repen chocolade. Meestal moesten die eerst nog in een nabije winkel worden gekocht.

De enkele keren dat Galein bij mij thuiskwam, moet hij verbijsterd zijn geweest. Hij zei dan bijna niets. Was het verachting, angst of sidderend respect wat hij voelde als mijn moeder van een zilveren dienblad, bedekt met een kanten kleedje, de thee serveerde die door de dienstbode was binnengebracht? Wat dacht hij van onze kristallen bonbonnière? Van het kleine schilderijtje van een mindere god uit de Haagse School, naast de matig antieke glazen kast met buikige laden en scharnierende koperen handvaten, waarin mijn moeder haar porselein uitstalde, haar zilver opborg?

Ik, op mijn beurt, voelde in de grijsduistere, raadselachtige, kale en morsige vertrekken van het schildersgezin alleen maar woordeloze verbijstering en tegelijk bewondering voor het

[p. 34]

totaal andere, dat wat je niet eens kunt bedenken.

Nog tijdens onze schooltijd werd ook Galein schilder. Zijn oudere broer Aluin had althans eerst de HBS afgemaakt. Galein hield op gymnasiumleerling te zijn in de zomervakantie tussen de derde en de vierde klas. Met een rugzak en een tientje trok hij naar Parijs, later naar Antwerpen, ten slotte naar Amsterdam. Een soort omgekeerde levensreis als die van Van Gogh. Overal ging hij in de kost en in de leer bij ervaren, oudere schilders (‘ouder’ was soms een schilder van vijfentwintig of dertig jaar, maar er waren ook stokoude maestro's bij de leermeesters die hij tolereerde). In ruil voor hun gastvrijheid en lessen hield hij het atelier schoon, deed boodschappen, verrichtte kleine reparaties in huis. Ten slotte verleidde hij met zijn nog naast knaapachtige charme de vrouw of de vriendin van de schilder. En dan, ontdekt of niet, vertrok hij. Soms in vrede, soms met een trap in zijn rug en de dreiging van een mes aldaar, soms onder de tranen van zijn kortstondige maîtresse en de vervloekingen van haar officiële partner, soms armer, soms vijfentwintig gulden rijker dan toen hij aankwam, maar altijd blijmoedig.

Nu kan ik analyseren hoe hij wraak nam op zijn vader en diens stoet van geliefden, maar toen vond ik het alleen maar romantisch en artistiek wat hij deed. Tijdens de korte intermezzo's in zijn vaders huis, als hij even nog geen moed had voor nieuwe zwerftochten, want Galein vertrok altijd op goed geluk, was ik het klankbord voor zijn avonturen. Ik bezocht hem dan in zijn vroegere jongenskabinet. Hij kwam niet meer bij ons thuis.

‘Eerst ga ik altijd naar een kunstenaarscafé. Door mijn vader en Aluin kom ik meestal wel te weten waar dat is. Soms heb ik de eerste avond al geluk, soms pas na een week. Dan slaap ik zolang in de openlucht. Maar het komt altijd goed. Ik krijg onderdak, eten en schilderlessen. Ik flirt in het begin, voorzichtig, een beetje met de vriendin of de vrouw van de schilder, als zij leuk is, maar ik loop niet te hard van stapel, want ik wil eerst wat van hem leren. Als ik het wel heb gezien, ga ik een paar keer met haar naar bed. En daarna ga ik weg. Soms gedwongen natuurlijk, maar het komt niet altijd uit. Vaak zijn het die stomme grieten zelf die het vertellen of laten merken.’

Ik zag in gedachten rokerige café's voor mij, waar ik nog nooit was geweest. Houten vloer, met zand bestrooid. Geblutste houten tafels. Keukenstoelen. Ergens een biljart en een ronkende kachel. Obers in witte hemdsmouwen en bretels achter de tap en voor de bediening. Het geheel in een grondtoon van vaal grijs en warm bruin, gebaad in een donker geel licht. Het wit van de overhemden van de obers en het rood van hun bretels als contrastkleur. Er waren ook spiegels. Grote, lange spiegels, verweerd, aan de ene wand en een rechthoekige, glanzende, over de breedte achter de tap.

Daar kwam Galein binnen, nog zo blond en zo jong, in een wereld van naar bier en tabak stinkende, slecht gewassen, half of heel dronken mannen. Met grote kalmte zette hij zijn rugzak neer en bestelde iets, het goedkoopste. Natuurlijk raakten de kunstenaars met hem aan de praat en hoe het verder liep, dat regelde deze schilderende Haagse Rimbaud dan ongetwijfeld zelf, terwijl hij, haast als een meisje, de mannen in de waan liet dat zij zelf een interessant besluit hadden genomen, als zij hem lieten meegaan naar huis.

Hij sliep meestal zo op de grond, van kale zolders, tochtige ateliers, vochtige zijkamertjes. Op zijn negentiende jaar kreeg hij pneumonie, reisde naar huis zonder de tijd te hebben gehad de mulattin vriendin van zijn laatste leermeester te verleiden en stierf binnen drie weken.

Ik herinner mij eigenlijk geen emoties in mijn ouderlijk huis. Zouden mijn moeder en vader ooit bedroefd, angstig of wanhopig zijn geweest, ooit een echtelijke ruzie hebben gehad? Ooit elkaar hebben bemind, behalve de keer dat zij mij verwekten? Ik weet dat op beide vragen het antwoord natuurlijk is: ‘Ja, heel vaak.’ Maar in elk geval verpakten zijn hun emotionele leven zo, dat het voor mij onzichtbaar bleef. Jegens mij waren zij vriendelijk, vol begrip, kalm, vrijlatend. Zo ongeveer alles wat ik wilde, mocht, behalve als het tegen de goede vormen inging. Ik mocht niet mijn huiswerk versloffen of slordig praten, of onbeleefd zijn tegen de leraren of rare, ‘burgerlijke’ uitdrukkingen overnemen van de minder goed opgevoede kinderen in mijn klas. ‘Ik lust’ voor ik houd van of ik wil graag, ‘toilet’ voor wc, ‘op bed’ voor in bed, ‘alsmaar’ voor almaar of steeds, ‘gebakje’ voor taartje, ‘stuk’ voor kapot, ‘costuum’ voor pak, ‘gelijk’ voor meteen, waren taboewoorden waar onvermoeibaar dezelfde tirades op volgden, tot je het vanzelf liet, tot je ook een hekel kreeg aan die vreselijke uitdrukkingen van wat nu heet de ‘kansarmen’, of ‘de zwakkere schouders’, als ik goed ben ingelicht over de lepreuze stompen van de hedendaagse Nederlandse taal. Zelfs woorden als ‘gum’ of ‘woning’ waren meen ik taboe, maar ik heb zoveel moeite moeten doen om op oudere leeftijd nog enigszins redelijk francophone te worden, dat ik niet meer kan instaan voor de nuances. ‘Mam, waar is mijn gum’ zeggen, mocht dus niet. Maar ik mocht wel op zaterdagavond, tot half elf, naar de séances van broeder Balthasar in het geheime hofje achter de Anna Paulownastraat. Er werd zelfs niet gevraagd wat ik daar zocht, zolang ik maar zei dat het interessant was geweest en niet dat ik een vreemde ‘woning’ had

[p. 35]

bezocht, of dat ik ‘gelijk’ zou thuiskomen na afloop.

Broeder Balthasar leek mij toen zestig, nu vijftig. Hij ging overdag en door de week gekleed in een zeer versleten visgraatpak, dat hij tweedehands op de jaarlijkse bazar van de Waalse Kerk had gekocht en dat hij na een jaar of drie, vier, verving door net zo'n pak, van net zo'n bazar. Bij erediensten op zaterdagavond zag hij eruit als een kruising tussen een bioscoopportier en de patriarch van Constantinopel. De diensten waren volstrekt onbegrijpelijk: het ritueel zowel als de korte toespraak die er halverwege bijhoorde. Zij waren echter zeer indrukwekkend, gingen gepaard met veel wierook en overtuigingskracht en het allerindrukwekkendste was het ‘vraaggesprek’ bij koffie en koek na afloop. Pas dan werd er gecollecteerd ‘voor het onderhoud van de kerk’.

Het is waar dat Amsterdam tot de jaren zeventig aanbraken een bizarre, kleurrijke stad was, met vreemde vogels, tolerantie van allen voor allen, humor. Maar de humor heeft er altijd, zoals de volksmond ook zei ‘op straat gelegen’. De conducteur in de tram was gek, de straatfiguren waren gek, de cafébezoekers waren buitengewoon, de volksvrouwen die met elkaar uit de ramen hangend converseerden, waren wonderlijk, de openbare happenings waren ‘te gek’.

De Haagse bizarriteiten zijn veel introverter, verborgener. Een argeloze bezoeker die tijdens de lunchpauze door een kantoorbuurt wandelt, of 's avonds naar binnenkijkt in de zelden door gordijnen aan het oog onttrokken avondinterieurs van de nette buitenwijken, zal er niets van vermoeden. Den Haag lijkt een stad van ambtenaren, van fatsoenlijke mensen (zoals mijn vader), van rustige, wellevende huisvrouwen (zoals mijn moeder), van noest naar de burgerstatus strevende arbeiders. De laatste jaren lijkt het ook een stad van opgeschoten tuig, van zure onderwereld en linke handelaartjes, maar, zoals gezegd, die waren in de periode die ik nu beschrijf, de jaren veertig na de bevrijding, nog lange niet verwekt. De achterbuurt, voor zover aanwezig, wist dat zij achterbuurt was, hield zich op haar eigen terrein en schaamde zich een beetje als zij soms, noodgedwongen, daar even buiten moest komen. De mensen die arm waren, waren niet slecht en zij deden, behalve de ‘asocialen’, ook hun best door hard werken vooruit te komen. De wat meer welgestelde burgerij had daar alle humanistische en vrijzinnig-protestante begrip voor en hielp ook waar zij kon, bijvoorbeeld met afgedragen kleding, zoals in de Waalse Kerk. Poenigheid was Den Haag echter vreemd. De ambtenaren, ook de hoogste, ook de leraren, waren nu eenmaal tamelijk arm. Wie meer geld had, liet dat nooit in de thuisstad merken. Soberheid was chic.

Maar al deze sociale uitweidingen brengen mij niet nader tot het doel. Ik wilde zeggen: onder deze rustige keurigheid ging iets heel wilds schuil, gekker, wilder, vreemder dan welke publieke eigenaardigheid ook in Amsterdam. Oud-Indische vrouwen, gerepatrieerd uit het Jappenkamp, of net op tijd voor de oorlog uitbrak naar Europa gevlucht (om hier honger te lijden), onbestemd deftige en toch straatarme mannen, zoals je hen verder alleen in Londen ziet, bizarre leden en aanhangers van zeer geheime coterieën, oeroude gekken, vormden een ondergrondse laag van de Haagse realiteit waar je als kind alleen per toeval mee in contact kwam.

Met geen mogelijkheid kan ik mij herinneren hoe ik tot de kerk van Balthasar, die zich bij voorkeur met ‘Zijne Heiligheid’ (nota bene: niet ‘Uwe’) liet aanspreken, toegang kreeg. Zijne Heiligheid had er evenwel na een verward gesprekje, wat later een toegangstest bleek te zijn geweest, geen bezwaar tegen dat ik aan zijn zaterdagliturgie deelnam. Onder de dames en heren die na afloop voor de koffie en het vraaggesprek bleven (alleen de allerarmsten vermeden de koffie, vanwege de collecte) waren nogal wat oud-Indische spiritisten, theosofen, sufi's, bahaï's. De gesprekken bewogen zich in zeer ijle sferen ook al gebruikte men ogenschijnlijk forse termen zoals ‘het causaallichaam’, of ‘de saturnale mens’, of ‘trillingsgetal’. Ik begreep er totaal niets van, maar de sfeer beviel mij. Hoewel, er was juist iets in de sfeer wat mij tegenstond, al kon ik dat niet benoemen. Wat mij beviel was meer dat mensen het klaarspeelden, tegen heel Nederland en heel Den Haag in, zo'n volstrekt eigen wereld te creëren, waarin zij altijd leefden, ook als zij overdag bezig waren hun ‘kabinet’ te bewonen, hun ‘asbak’ buiten te zetten, of bij de kruidenier een half ons jonge kaas, dun gesneden, bestelden.

‘De zeenevels van het verleden’ is een fragment uit De litteraire salon (roman in wording).