Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 14]

Notities over kernenergie
C.D. Andriesse

Het regent terwijl ik dit schrijf, en een stevige bries uit het noorden doet de druppels op mijn raam spatten. Niet wat je noemt Paasweer. Op een uurtje fietsen hier vandaan verpietert het Paaskamp van de anti-kernenergie-beweging bij Valburg. Nog eens: Dodewaard gaat dicht. Waar je in het verleden de deelnemers bij duizenden moest tellen, kom je nu niet ver boven de honderd. Is het tij voor die beweging verlopen?

De beste studie die ik van dit sociologische verschijnsel ken is van Alain Touraine en enkele van zijn medewerkers. Het boek heet La prophétie anti-nucléaire. ‘Aan de anti-kernenergie-beweging ligt angst ten grondslag.’ In vier mij verbluffende bladzijden beschrijft Touraine de maskerade van deze angst. ‘De vreedzame toepassing van de kernenergie is niet altijd bedreigend ervaren. De angst ervoor is een sociaal verschijnsel dat naar voren treedt op een heel precies ogenblik van de conjunctuur: aan het einde van een groeiperiode. Met de economische crisis en de werkloosheid komt de twijfel op en het beeld van een samenleving die niet in staat is zijn toekomst te beheersen.’ Il faut essayer de faire peur - angst als tactisch middel, de zogenaamde sensitivering, om de noodzakelijke veranderingen te bespoedigen.

Wij worden geconfronteerd met de moderne apocalyps: een kernreactor die op mysterieuze wijze openscheurt en wolken met radioactieve stoffen uitbraakt, die miljoenen mensen aan kanker zullen doen sterven. Morgen kan het gebeuren. Er zijn mensen die het hebben gezien, en ze zijn er kapot van. Mijn hart is gebroken, noteert Jeremia, mijn gebeente siddert, ik ben als een beschonkene in wie de wijn naar het hoofd is gestegen: Zie, een zware storm steekt op en zij die geveld worden zullen tot mest op de akker wezen.

Sinds tientallen eeuwen is het de boodschap van de profeten: kwade kansen zullen ons uiteindelijk te pakken krijgen. Dat die ondergang van miljoenen al die eeuwen door wordt gehoord is mij pas duidelijk geworden na lezing van het aardige boekje van Daniel le Blevec over het jaar 1000. Tegen dit jaar schenen kosmische gebeurtenissen, natuurrampen, epidemieën en mysterieuze verschijningen de ondergangsprofetie inderdaad te bevestigen. Gelukkig was er tenslotte een Engel die Satan wist te beteugelen. Maar nu.

Wij hebben kernkrachten ontdekt en zijn ze gaan gebruiken en wij weten dus welke verschrikkelijke dimensie het kan hebben. Nu, tegen het jaar 2000, zal de profetie in vervulling kunnen gaan. Voor de moderne profeten is de twijfelachtige eer weggelegd eindelijk gelijk te krijgen. Wat moeten we doen? Wij kunnen het misschien vermijden als de dingen ànders, alternatief, worden aangepakt. Het alternatief komt nog steeds neer op wat vroeger gewoon bekering heette: terugkeer naar (de methode van) het mythische begin, toen de wereld nog goed was. Het lachende zonnetje van de alternatieve wereld zal ons veiligheid geven. Maar dan wel eerst massale, door media zorgvuldig begeleide en versterkte oplopen en variaties op het thema Il faut essayer de faire peur.

Maar angst is een blinde kracht. Het is een gesteldheid van de dromende geest, zegt Kierkegaard, en moet worden onderscheiden van vrees, die betrekking heeft op iets bepaalds (‘dit gaat gebeuren’), terwijl angst de vrijheidsbeleving is van gruwelijke maar onbepaalde mogelijkheden (‘dit of dat kan misschien gebeuren’). Daarom is hij dubbelzinnig en is de kracht die hij losmaakt willekeurig gericht. Binnen de antikernenergie-beweging bestaat dan ook een streven om de angst te objectiveren en om hem zodoende éénduidig en gericht te maken. Eénduidig: dat houdt de berekening in van een statistisch risico, de kleine kans op en het grote gevolg van een ongeluk met een kerncentrale. Gericht: dat houdt de keuze in van een sociaal of politiek doel (waarover in de praktijk van de anti-kernenergie-beweging onenigheid blijkt te bestaan). Maar alleen vrees laat zich tot een risico en tot een doel objectiveren, niet angst.

Vele jaren geleden heb ik Kierkegaard's boekje over de angst gekocht en wat me van de lezing vooral is bijgebleven is de mogelijkheid van zoete angst. Op een bijeenkomst in Wage-

[p. 15]

ningen, waar de boerin van Harrisburg, Jane Lee, onlangs haar verhaal vertelde over mismaakte dieren en bizarre misgeboorten (die zij toeschrijft aan het ongeluk met de kerncentrale TMI-2 in maart 1979), heb ik die zoete angst onder het overwegend jeugdige publiek gevoeld. Men wilde niets liever horen. Dit schrijft Kierkegaard er over: ‘Wanneer men wil letten op de kinderen, zal men deze angst nader aangeduid vinden als een zoeken naar het avontuur, het griezelige, het raadselachtige. Deze angst hoort zo wezenlijk tot het kind, dat het er niet zonder wil; ook al maakt de angst angstig, toch houdt de angst het kind vast in zijn zoetheid. Alleen een prozaïsche domheid kan denken, dat dit een verstoring van het mens-zijn is.’

Ik denk dat de jonge kampeerders bij Valburg ongelukkiger zijn om het feit dat ze de kerncentrale Dodewaard zelf niet of nauwelijks kunnen zien dan om de koude regen. Hun sacre du printemps.

Touraine analyseert de anti-kernenergie-beweging als volgt. Acties uit naam van de angst verliezen hun kracht, maar men leert zijn èchte tegenstanders kennen. Het gaat niet om kerncentrales maar om de mensen die ze bouwen, de technocraten. De beweging is niet meer dan een zwakke aanzet tot een politieke strijd tegen de technocraten. La prophétie anti-nucléaire is een sterk geëngageerd boek. Touraine en zijn medewerkers sympathiseren niet alleen met de beweging, nee, ze geven er vorm aan, ze leveren argumenten, ordenen, suggereren strategieën. De alternatieve wereld, die van het lachende zonnetje, moet worden veroverd op de technologen, die overal verspreid zitten, ook in de Parti Socialiste. Hoe bitter was de teleurstelling dat deze partij, trouwens ook de vakbond, zich terugtrok aan de vooravond van de grote demonstratie tegen de bouw van de Superphénix (een grote kweekreactor bij Creys Malville), een demonstratie die volledig uit de hand is gelopen en die de anti-kernenergie-beweging in Frankrijk een enorme klap heeft gegeven.

Nog steeds heeft een kritisch socioloog als Touraine de wind niet mee bij de Franse socialisten. In januari van dit jaar heeft de Parti Socialiste een boekje uitgegeven met als titel: Energie - l'autre politique. Het bepleit een programma van diversificatie van de energiedragers. Zowel steenkool als zonne-energie als kernenergie worden onontbeerlijk geacht. Alleen het accent op kernenergie, dat in Frankrijk sterk is, moet er af. ‘Wij zijn geen principiële tegenstanders van de kernenergie, die geschikt is als basis van onze electriciteitsbehoefte.’

Hoe zien de technocraten deze uitdaging? Een medewerker van de Electricité de France begrijpt dat het sleutel-idee is dat ‘de ideale samenleving gevormd moet worden door kleine zichzelf besturende groepen die in harmonie met de natuur leven. Dit staat tegenover een wereld van grote industriële ondernemingen, die overwonnen moeten worden. Omdat ze hun eigen belangen volgen vernietigen ze de natuur en roeien ze de mensheid uit. Eén van de prioriteiten van de ecologische beweging is de strijd tegen kerncentrales, de gehate symbolen van de machtige, hiërarchische industriële beschaving.’

Dat ik tot nu toe haast niet heb verwezen naar de Nederlandse situatie, komt omdat bijna alles wat in Nederland over de kernenergie en de anti-kernenergie-beweging is geschreven (en dat is zeer veel) moralistisch is, waardoor de feitelijke problematiek bijna onzichtbaar is. Toen ik, nog maar kort geleden, het vrije onderzoek aan een universiteit vaarwel zei om te kunnen bijdragen aan de oplossing van enkele reële problemen van de kernenergie - die ik voor onvermijdelijk houd -, heb ik dat moralisme in al zijn kracht ontmoet. Van de ene dag op de andere werd ik een ‘slecht’ mens en gold voor mij ‘wiens brood men eet, diens woord men spreekt’. En omdat kernenergie ‘slecht’ is, beijveren grote politieke partijen zich aan hun kiezers duidelijk te maken dat ze het dus zullen afschaffen. Intussen kunnen al die kiezers op hun vingers natellen dat die politieke partijen dat, als puntje bij paaltje komt, niet zullen waarmaken. Het sluiten van de kerncentrales Dodewaard en Borssele kost immers minstens 250 miljoen gulden per jaar aan vervangende energie. Want electriciteit uit kernenergie is sinds enige tijd goedkoper, aanzienlijk goedkoper dan electriciteit uit steenkool, olie of gas. Bijna niemand van onze volkstribunen heeft de moed om dit in het openbaar te zeggen. Is het minder erg om de kiezer te bedriegen dan om kernenergie onontkoombaar te noemen? Als voorbeeld van hetzelfde moralisme op dit gebied kan ik het mooi uitgegeven en rijk geïllustreerde boek van Joop Fast noemen, getiteld Energie uit Atoomkernen.

De kracht van de anti-kernenergie-beweging in Nederland is evident. Ik hoef haar nauwelijks te illustreren. Na het voltooien van de kerncentrale Borssele in 1973 is er nog een stapje vooruitgang geboekt in de aanvankelijke opzet om nog enkele grote kerncentrales te bouwen. Mochten die er tenslotte toch komen, dan zal dat nog zeker tien jaar duren. Men moet immers rekenen met ongeveer vijf jaar voor de procedures van de Planologische Kernbeslissing en ook met ongeveer vijf jaar voor het bouwen ervan. We spreken dus over eventuele nieuwe

[p. 16]

kerncentrales in de jaren negentig, als de ons omringende landen er om zo te zeggen vol mee staan. Dit past vrij goed in het culturele beeld van Nederland, waar de nieuwe technologie meestal later is gekomen dan in de omringende landen.

Door de zaak zo te stellen geef ik een heel ander beeld van de anti-kernenergiebeweging dan Touraine doet. Dit beeld is beslissend beïnvloed door het machtige werk, in twee delen, van Karl Popper, getiteld The open society and its enemies. Vooral hoofdstuk 24 over de opstand tegen de rede heeft mij aan het denken gezet. Ik trof zoveel parallellen aan tussen de irrationele tendensen die Popper analyseert en de ideologie van de anti-kernenergie-beweging, dat ik bijna allergisch ben geworden voor de ‘goede’ boodschap en de ‘slechte’ hiërarchische industriële beschaving wellicht meer dan goed is ben gaan verdedigen. Waar het om gaat is namelijk het open, democratische karakter van de samenleving. Waar het om gaat is het behoud van een samenleving met redelijk overleg en rationele argumentatie.

Handelt een regering, die onder meer met kernenergie probeert te voorzien in de toekomstige energiebehoefte, irrationeel of juist rationeel? De kwestie van rationalisme is zo oud als de geschiedenis. In dit opzicht past de anti-kernenergiebeweging in een eeuwenoud patroon, want ze is niet ten onrechte als irrationeel gekarakteriseerd. Tevergeefs verdedigt Touraine zich hiertegen, door namelijk in de aanval te gaan: ‘De beweging koestert niet meer irrationalisme dan het vooruitgangsgeloof dat blind is voor veel afbraak.’ Alsof de invoering van kernenergie een artikel is van het vooruitgangsgeloof. Grote vernieuwingen, waarvoor duidelijke en verstandelijke argumenten bestonden, zijn bijna altijd emotioneel bestreden met het oproepen van schrikbeelden en het idealiseren van het verleden. Popper noemt dit de eeuwenoude opstand tegen het rationalisme. Karakteristiek daarvoor acht hij een intellectuele onverantwoordelijkheid, die wegvlucht in dromen, en een orakeltaal, die wegvlucht in een omhaal van woorden. Daar tegenover staat de wetenschap, met zijn open vragen, zijn veronderstellingen, zijn verstandelijke argumentatie en de discipline van het praktische onderzoek. Dit rationalisme heeft onder meer de kernenergie gebracht, met zijn goede en kwade mogelijkheden.

Popper verdedigt deze wetenschap tegen de beschuldiging dat hij misbruikt wordt en tot slechte zaken leidt: ‘Er is niets onder de zon dat niet misbruikt kan worden en dat niet misbruikt is. Zelfs liefde kan een instrument voor moord zijn; en pacifisme kan gemaakt worden tot één van de wapens van een aanvalsoorlog. Aan de andere kant is het maar al te duidelijk dat het het irrationalisme is, niet het rationalisme, dat verantwoordelijk is voor alle vijandigheid en agressie.’ Ik haal deze oude wijsheid naar voren in een tijd, waarin het lijkt dat alle kwaad van de samenleving in kerncentrales wordt geprojecteerd en waarin mensen als ik worden geconfronteerd met onverhulde agressie, tenminste wanneer ze zich uitspreken.

Het protest van de anti-kernenergiebeweging is, in Nederland althans, als regel vreedzaam in de acties, maar vijandig in de woorden. Jan Willem Storm van Leeuwen schrijft bijvoorbeeld in een recent boek: ‘Uitspraken zoals van premier Van Agt in een televisie-interview van 30 december 1979, dat kernenergie abosluut veilig is en dat in de kernindustrie geen enkele dode is gevallen terwijl in de kolenmijnen duizenden mijnwerkers zijn omgekomen, getuigen van polderblindheid en nucleaire splijthoofdigheid.’ Want, schrijft hij dan, de slachtoffers van de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki zijn slachtoffers van de kernindustrie en men verzwijgt stelselmatig de doden door ongelukken in militaire werkplaatsen en in uraniummijnen. Het vijandige oordeel over de premier heeft duidelijk irrationele gronden. In redelijkheid kan men immers de kerncentrales Dodewaard en Borssele niet op één lijn stellen met de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, terwijl het stelselmatig verzwijgen van slachtoffers in een wereld met een vrije pers ondenkbaar is. In de anti-kernenergie-beweging eisen mensen echter heel nadrukkelijk het recht op onredelijkheid.

Dat is nu precies het punt waar het om draait. Ongetwijfeld is kernenergie niet probleemloos. Ongetwijfeld introduceert zij extra problemen in een samenleving, als prijs voor het oplossen van een langzamerhand nijpend energieprobleem. Maar die problemen kunnen niet met een beroep op onredelijkheid worden opgelost. Het kan alleen met een beroep op redelijkheid. Ik eis het recht op redelijkheid. Zonder dat iemand de garantie kan geven dat redelijkheid tot de gewenste of noodzakelijke oplossingen zal voeren, is het maar al te duidelijk dat onredelijkheid tot mislukkingen voert. Een nieuwe technologie als de kernenergie kan niet worden weggewist, omdat de wetenschappelijke en technische grondslagen een organisch onderdeel zijn geworden van leerstof over de hele wereld. Plato's poging om sociale spanningen, die in zijn tijd zeer groot waren en waaronder hij leed, tegen te gaan door elke verandering stop te zetten - ook deze grootse poging is mislukt. Hetzelfde zien we in het pogen van Jean-Jacques

[p. 17]

Rousseau, die terug wilde naar de voorwetenschappelijke tijd. Evenzo zijn de sociale spanningen bij de invoering van kernenergie in de samenleving niet weg te nemen door de kennis over en de toepassing van kernenegie tegen te gaan. Wij moeten er mee verder, en de feitelijke problemen blijken niet eens zo groot.

Door me nog maar onlangs intensief met die problemen te hebben ingelaten heb ik nog het voordeel van de afstand, die perspectief biedt. Het grootste probleem van de gangbare reactoren in de kerncentrales lijkt me dat van de blijvende beheersing van daarin gevormde radioactieve afvalstoffen. Deze stoffen zijn zesvoudig ingesloten in fysieke barrières en het gaat er om de integriteit van althans een deel van die barrières te verzekeren. Welnu, dat kan nooit helemaal voor de volle honderd procent verzekerd worden - om de eenvoudige reden dat niets in deze wereld helemaal voor de volle honderd procent verzekerd kan worden. Een verdere uitbreiding van de insluitsystemen is denkbaar, zodat de kans op de eventuele verspreiding van de radioactieve stoffen verder wordt verkleind.

Het probleem is echter principiëel. Dit heeft Hannes Alfvén indertijd tot zijn sterk bekritiseerde uitspraak gebracht dat het probleem niet geacht kan worden te zijn opgelost door te wijzen op de grote investeringen die zijn gedaan

[p. 18]

in de insluiting ervan. Komen alle gevormde radioactieve stoffen terecht in de biosfeer, dan zal er zonder enige twijfel sprake zijn van een ramp van ongekende omvang. Maar de natuur is genadig. Zo heeft Milton Levenson zich onlangs uitgelaten over de manier waarop deze stoffen eventueel de kernreactor en zijn omhullingen kunnen verlaten. De natuur laat zo'n rampzalige verspreiding niet of nauwelijks toe, want die kent een groot spectrum van fysische en chemische remmen op de verspreiding. Ze zijn onder andere in werking getreden bij het ongeluk met de TMI-2 kerncentrale bij Harrisburg, waarbij twee van de zes fysieke barrières ten dele bezweken.

Ik vind dat het nog nauwelijks in kaart gebrachte probleem van de zogenaamde verspreidingsmechanismes van die radioactieve stoffen met voorrang moet worden bestudeerd. Begrijpen we die beter, dan opent dat de mogelijkheid om ze toe passen bij een zo mogelijk effectievere rem op de verspreiding. We hebben het immers ten dele in de hand om de fysischchemische omgeving van de kernreactor, voorzover die binnen de insluitsystemen ligt, gunstig te conditioneren. Het is niet uit te slutien, dat dit een effectievere en goedkopere methode zal zijn dan het fysieke insluitsysteem verder uit te breiden.

Overigens, is de reeds bereikte veiligheid niet veilig genoeg? Door Levenson is, na een uitgebreide discussie van wat nu bekend is van de werkzame verspreidingsmechanismes in de gangbare kerncentrales, naar voren gebracht dat de gevolgen van de doorbraak van alle fysieke barrières beperkt blijven tot enkele tientallen doden (op termijn, door kanker). De kans op zo'n ongeluk - want een werkelijke ramp kan men het niet meer noemen - is eens per honderdduizend jaar. Ik zal niet beweren dat we dit maar veilig genoeg moeten noemen en ook niet dat de discussie van Levenson helemaal overtuigend is. Wèl ben ik geneigd tot een minder sceptische houding dan de Twentse fysici, die een paar jaar geleden een Boerderijcahier met rampscenario's uitbrachten. We moeten het in redelijkheid eens kunnen worden over de feitelijke verspreidingsmechanismes door ons te onderwerpen aan de discipline van het praktische onderzoek.

Wat in mijn ogen geen praktisch probleem meer is, is dat van de lange-termijn opslag van het radioactieve afval. De nu bekende oplossingen zijn ook weer gebaseerd op insluitingen, waarvan de integriteit gewaarborgd moet worden gedurende de tijd dat de radioactiviteit van het afval boven een door de natuur zelf gesuggereerde veilige waarde blijft. Omdat de radioactiviteit in de loop van de tijd afneemt, is die eis van integriteit met hulp van diepe geologische formaties ruimschoots te vervullen. Het afval stelt echter wel een ander probleem, dat door Herman Damveld als volgt werd omschreven: Reserveer 110 miljoen gulden voor het neerslaan van de volksopstand.

Zo ben ik dan weer terug bij het hoofdthema van deze notities, dat van de angst voor kernenergie. Wanneer kernenergie ons blijvend een gevoel van onveiligheid zal geven - terecht of ten onrechte -, dan moeten we oppassen. Veiligheid hoort tot de psychische basisbehoeften. Maar waarom zou dat zo moeten zijn? We hebben nog een decennium om met Zwitsers, Duitsers, Engelsen, Zweden, Belgen en Fransen te praten over hun angst voor de kerncentrales daar. In een interessant artikel van Roefie Hueting over Veiligheid op lange termijn, verschenen in dit maandblad, wordt het risico van de kernenergie in een breed perspectief geplaatst. Het is jammer dat het artikel zo kwalitatief moest blijven, maar dat is ook wel begrijpelijk. Wat ik miste is het inzicht dat een toekomst met milieubehoud en beperkingen van het energieverbruik zou kunnen wijzen op veel kernenergie en weinig steenkool/olie. Vertrouwdheid met steenkool/olie levert een bedrieglijk beeld van de veiligheid van die energiedragers op de lange termijn. Vertrouwdheid met kernenergie is denkbaar, en het beeld van onveiligheid kan bedrieglijk zijn.

Literatuur

Als algemeen boek over kernenergie en zijn problematiek kan ik sterk aanbevelen het nuchtere en objectieve Nuclear Power and its Environmental Effects van S. Glasstone en W.H. Jordan, uitgegeven door de American Nuclear Society, Chicago 1980. In mijn notities komen verder aan de orde:

A. Touraine e.a., La prophétie anti-nucléaire, Editions du Seuil, Paris 1980.

D. le Blevec, L'an Mil, Presses Universitaires de France, Paris 1976.

S. Kierkegaard, Het begrip angst (vert.), Bijleveld, Utrecht 1963.

Parti Socialiste, Energie - l'autre politique, Club socialiste du livre, Paris 1981.

L.B.C. Taccoen (Electricité de France), Mouvements antinucléaires, opinion publique et politique en France, IAEACN-36/FR 255.

J.D. Fast, Energie uit atoomkernen, dubbelnummer Natuur en Techniek, Maastricht december 1980.

K.R. Popper, The open society and its enemies, Routledge, London 1974.

J.W. Storm van Leeuwen, Tussen kernenergie en kolen, Intermediair Bibliotheek, Amsterdam 1980.

M. Levenson en F. Rahn, Realistic estimates of the consequences of nuclear accidents, Electrical Power Research Institute, Palo Alto 1980.

G. van Dijk en W.A. Smit, Kleine kansen - grote gevolgen, of gevolgen van een groot ongeval met een kerncentrale, Boerderijcahier 7601.

R. Hueting, Veiligheid op lange termijn, Hollands Maandblad 1981/399.