Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 32]

Het model
M. Ondei

In een van de grootste havensteden ter wereld (12.000.000 inwoners in 1981), waar een blauwgejaste en blauwgepette mensenstroom zich op alle uren van de dag te voet of op de fiets voortbeweegt tussen grauwe muren, woont op de vierde verdieping in een tweekamerflatje (totale woonoppervlak 12 × 10 meter = 120 vierkante meter inclusief keukentje) de bekendste, althans meest geziene man van heel het miljardenvolk dat het enorme land bewoont en ik... ik ben op weg naar hem toe... Ja, ik ben hem zelfs al tot op enkele meters genaderd. Nog 2 trapsegmenten (van elk 14 treden) tussen de grijsbetonnen binnenwanden van de woonkazerne door en ik zal er zijn.

Bij het nemen van de laatste trede valt mijn blik op een klein, gedrongen vrouwtje gekleed in een blauwe broek en een vaalgrijze blouse met half opgestroopte mouwen. Haar gezicht zie ik niet, omdat zij mij geen aandacht schenkt maar op zwarte sloffen, buik vooruit, langs mij schuifelt naar de geopende deur van het flatje links in het gangetje. Wel zie ik van terzijde nog net haar hazetanden en haar steil naar beneden gekamd haar dat als een zwarte stolp rond haar bolvormige hoofd staat.

Ik loop achter haar aan, de deur door, het nauwe flatgangetje binnen, waar zij naar rechts afbuigt, het keukentje in, waar zij zich buigt over een tweepits gasfornuis met pannen erop. Ik loop door, het kamertje binnen waar ik de grote man zie zitten op een houten stoeltje met rechte rugleuning aan een vierkante houten tafeltje, en profil tegen het glas-in-lood raam dat uitzicht biedt op de hoogoprijzende achtermuren van soortgelijke verdiepinghuizen met, op gelijke afstanden van elkaar, balkonnetjes met doorbroken betonnen balkonmuren, balkonnetjes als de halfgeopende laden van een ladenkast waarboven aan bamboe stokken was te drogen hangt en waar op de balkonranden bruine aardewerken potten staan met chrysanten erin en soms een vogelkooi.

Ik neem plaats op een houten stoeltje met rechte rugleuning recht tegenover hem en wacht af. Hij wist van mijn komst. Aan hem als gastheer is het om iets te zeggen, iets te doen... Maar heel lang zegt hij niets en doet hij niets en het derde houten stoeltje staat met zijn rechte houten rugleuning pal naar de deur gekeerd zwijgend bij ons aan tafel.

Tenslotte schuift hij zuchtend met duim en wijsvinger zijn petje wat naar achteren (het is koud en soms erg vochtig in deze onverwarmde stenen flats) en krabt met de resterende drie vingers lang en grondig en met een beheerste zorgvuldigheid tussen de grijze stoppels van zijn gemillimeterd haar.

Het is een oudachtig mannetje. Ik zie het aan zijn bleekbruin gerimpeld apehandje, veel ouder dan ik mij had voorgesteld en ook veel kleiner. Veel ouder en veel kleiner dan ik mij had kunnen voorstellen na al die keren dat ik met hem geconfronteerd werd op de pleinen en straathoeken van veel steden en dorpen van dit grote land, zelfs als ik bedenk dat hij daar staat afgebeeld zoals hij was zo'n dertig, veertig jaar geleden toen hij nog meevocht in de grote strijd voor de bevrijding.

Ik blijf naar hem kijken, maar hij schijnt het niet te voelen, althans niet erg te vinden. Inmiddels heeft hij zijn petje weer naar voren geschoven, zijn handen op zijn knieën gelegd en zit hij voor zich uit en door of langs mij heen te kijken met ogen die niets te kennen geven van wat zij zien of ooit gezien hebben; hij schijnt te wachten. En ik wacht met hem.

Dan hoor ik geschuifel van sloffen op de stenen vloer en daar komt het kleine vrouwtje van zoëven met een dienblad beladen met dampende schotels erop. Zij zet het eten en het drinken voor ons neer: eerst een kommetje rijst voor mij en dan voor hem. Daarna volgt een schotel varkensvlees met saus, een kom boontjes, grote zwamachtige paddestoelen, een schaal spinaziesoep, het bestek van eetstokjes en een lepel voor de soep en dan de thee in grote, gebloemde koppen met een deksel met een knop erop en twee glazen en twee flessen bier, kortom, een feestmaaltijd.

Wanneer alles op tafel staat en het vrouwtje weer is weggesloft komt er leven in mijn gastheer, althans in zijn rechterarm, zijn linkerarm blijft liggen op zijn linkerknie. Hij neemt de eetstokjes tussen de vingers van zijn rechterhand en pakt bedachtzaam enkele brokjes varkensvlees van de schotel, doopt ze in de saus om ze vervolgens op de rijst in mijn kommetje te

[p. 33]

leggen. Dan volgt de groente, die hij er keurig naast schikt. En hij bekroont dit alles met zo'n grote bruine champignon. Als het allemaal naar zijn genoegen is herhaalt hij de bewegingen naar zichzelf toe. Diep over zijn kom gebogen begint hij dan te eten, waarbij de klep van zijn petje zijn gezicht ten dele overschaduwt.

Lang is het net alsof wij breien, twee vrouwen die dagelijks op hetzelfde uur bij elkaar op bezoek komen om te breien, waarbij zij slechts oog hebben voor het werk hunner handen en oor voor het getik hunner naalden tegen elkaar. Maar ik weet het, in dit land is eten een sacrale handeling waarbij niets gezegd hoeft te worden, zoiets als het manipuleren met kelk en hostie tijdens de mis in een katholieke kerk.

Het blauwgepette hoofd voor mij hangt wat droevig boven de rijstkom, terwijl de rechterhand met slaperige routinebewegingen de eetstokjes naar de mond brengt die zich visachtig opent om de nieuwe eetvoorraad op te nemen. De linkerhand ligt nu losjes voor de rijstkom als om deze te beschermen. Bij tijd en wijle haalt een plotseling slurpgeluid een weerbarstige rijstkorrel naar binnen.

Na enige tijd zo gezeten te hebben ontdek ik dat ik door wat te gaan verzitten in de spiegel op het buffetje achter zijn rug mijzelf kan zien zitten. Elke keer wanneer ik opkijk om te zien of hij mij aankijkt om mij wat te gaan zeggen kijk ik mijzelf in de ogen. Op den duur een wat irriterende situatie, want het is dan net alsof ik op het punt sta mijzelf iets te vragen, terwijl ik toch gekomen ben om hem te interviewen. Ik buig mij dan maar snel weer over mijn eigen kom en probeer met mijn eetstokjes zijn tempo bij te houden. Net wanneer ik, nog twee of drie happen van de bodem van mijn kom verwijderd, het besluit genomen heb hem aan te spreken wanneer mijn rijstkom leeg zal zijn, zie ik tot mijn schrik, binnen de cirkelrand van mijn rijstkom die mijn blikveld begrenst, twee wat beverige uiteinden van eetstokjes verschijnen die een nieuwe lading boontjes boven mijn kom lossen en voordat ik een afwerend gebaar heb kunnen maken volgen nog enkele brokjes varkensvlees. Nu durf ik helemaal niet meer op te kijken, mogelijk uit angst tijdens een nieuwe confrontatie met mijzelf via de spiegel in een lachstuip uit te zullen barsten. Ik werk dus maar weer door alsof er niets gebeurd is, het hoofd gebogen en met het vaste voornemen tot hardere actie over te gaan bij een volgende overrompeling.

Maar dan bewijst mijn overbuur zijn faam als modelsoldaat door mij onverhoeds te benaderen met andere middelen en vanuit een andere richting dan verwacht (de strategie van schijnbewegingen achter een rookgordijn van zwijgen heeft blijkbaar goed gewerkt).

- Een jonge man als jij moet goed eten, hoor ik hem zeggen met een wat brokkelig, versleten hees geluid, terwijl ik met gebogen hoofd de laatste resten rijst uit mijn kom opdiep, - en drinken, vervolgt dezelfde stem, waarna het geluid volgt van een glas dat volgeschonken wordt.

- Wil je vis? We hebben hele goeie! Tonijn en makreel. En hoe wil je ze hebben?

Ik moet bekennen dat ik mij erger, op dat moment. In de eerste plaats omdat ik niet de jonge man ben waarvoor hij mij blijkbaar aanziet en ook omdat ik mij zo in het defensief heb laten drukken terwijl mijn rol juist een zekere agressiviteit vereist.

Mijn reactie is dan ook wat onnodig agressief. Ik ga rechtop zitten en kijk hem recht in de ogen. Althans, dat was mijn bedoeling. Want hij kijkt niet eens in mijn richting (de vraag is zelfs of hij dit al gedaan heeft), maar schuins naar de schaal spinaziesoep die nog onaangeroerd op tafel staat.

- Wat soep?

Soep wil ik wel. Ook al zal die inmiddels wel zijn afgekoeld, wat in dit land niet zo'n probleem is als bij ons.

- Er is genoeg, genoeg voor iedereen.

De laatste toevoeging zou het trefwoord voor mijn optreden kunnen zijn. Maar het hoeft al niet meer.

- Genoeg voor iedereen. Niemand hoeft meer honger te lijden zoals vroeger. Iemand die niet eet terwijl er eten genoeg op tafel staat doet zichzelf tekort en niemand anders!

Ik slurp mijn soep en laat het hoofd weer hangen. Soms richt ik mij half op om aan mijn bierglas of theekop te nippen.

Opeens klinkt er een harde boer of een hikgeluid dat er verdacht veel op lijkt. Hoe dan ook, ik kijk op en zie mijn gastheer naar mij kijken. Hij heeft zijn handen met de palmen naar beneden op zijn knieën gelegd en kijkt mij aan. Dan strekt hij met een loom gebaar zijn rechterhand uit naar een op tafel liggend pakje sigaretten en schuift het mij toe. Ik neem er een en schuif hem over het tafelvlak het pakje terug. Hij trekt er met de toppen van middelvinger en duim van zijn rechterhand een uit en steekt hem tussen zijn lippen, waarbij zijn linkerhand op zijn linkerknie blijft rusten. Dan legt hij zijn rechterhand weer op zijn rechterknie en kijkt mij met waterige ogen wat vermoeid aan.

Pas wanneer ik een trek aan mijn sigaret wil nemen schiet mij te binnen wat van mij verwacht wordt. Wat te gehaast naar mijn smaak graai ik naar de aansteker in mijn broekzak en reik hem - na twee vergeefse pogingen - vuur aan, waarbij ik mij, ook al weer te ver naar mijn zin, over het tafelvlak moet buigen omdat hij mij nog geen centimeter tegemoet komt. Hij doet, met een onbewogen gezicht mij aankijkend, twee, drie trekjes aan zijn sigaret en laat het wit-

[p. 34]

papieren rolletje vervolgens rokend tussen zijn lippen hangen.

Het moment waarop ik iets zal moeten doen of zeggen schijnt nu toch wel echt aangebroken te zijn. Hij schijnt er, te oordelen naar de lege blik die hij over de tafel heen op mij laat rusten, op te wachten ... een blik zo dof, zo bijzonder weinig in overstemming met die donkerglanzende ogen boordevol vuur, geestkracht en energie die op mij neerkeken vanaf soms metershoge affiches langs de kant van de weg hierheen.

En, nog onder de indruk van die bezielde en bezielende ogen onder gefronste wenkbrauwen die een vast vertrouwen in de toekomst uitstraalden en de daarmee gepaard gaande doelbewuste gebaren zoals het wegslingeren van een handgranaat naar een (onzichtbare) vijand of het richten van een pneumatische boor op een steile rotswand, zeg ik:

- Het moeten glorieuze tijden voor u zijn geweest toen u de grote eer genoot tot voorbeeld voor uw landgenoten te worden verkozen! Wie zou u daarvoor niet benijden?

Achteraf beschouwd verbaast het me dat ik op dat moment de woorden vond die het vuur van die uitgedoofde ogen zeker hadden moeten doen opvlammen. Alleen ... het lukte niet. Het verwachte contact kwam niet tot stand. Ergens langs de draad moeten mijn woorden kortsluiting veroorzaakt hebben. Geen vonk sloeg over. Slechts een extra dikke wolk kronkelende sigarettenrook steeg op naar het witgepleisterde plafond van het salonnetje en daarachter weer die lege, grijze blik die onveranderd op mij rustte, maar nu, naar het mij toescheen, vanaf een grotere afstand dan voorheen.

Maar ineens trekt het te voren nog zo onaandoenlijke gladde gezicht zich tot spleetjes en de mond toont een aantal onverwachte, grote schots en scheef dooreen staande tanden; ineens is er een hees lachje dat steeds opnieuw begint als een telkens opnieuw tevergeefs aanslaande motor.

- Kom mee, zegt hij, ik wil je wat laten zien.

Hij staat op en ik sta op en volg hem, om het tafeltje heen, naar het achter hem staande buffetje. Wat is hij klein wanneer hij naast mij staat en mij wijst op de foto's die onder de glasplaat op het buffet te zien zijn. Hoeveel keer hebben ze hem wel niet moeten uitvergroten om hem te maken tot wat hij niet is maar moet zijn om te kunnen beantwoorden aan het opgeblazen ideaalbeeld dat de affiches de massa voorhouden. Dat verfrommelde, onmachtige handje dat hij op de glasplaat legt, hoe kan dat ooit die vuist geweest zijn die het vaandel in de storm omhoog hield of die de aanrukkende vijanden die het volk belaagden verpletterde...?

- Kijk, zegt hij nu duidelijk met trots in zijn stem - en het blijken voor het merendeel van die foto's te zijn die wij ook wel maken wanneer wij met de familie op vakantie zijn, of alleen maar een dagje uit naar Amsterdam of Hoorn. Je kent dat wel, oma en opa op de Dam met de kleinkinderen en met het Koninklijk Paleis op de achtergrond, of vader en moeder toen ze nog jong waren, samen voor het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen.

- Kijk, dit is mijn zoon en schoondochter met de kinderen op het Grote Plein in de hoofdstad. Mijn zoon werkt in een machinefabriek. Hij heeft het diploma modelarbeider tweede en derde klas. Daar staat hij. Die tweede van links op de derde rij. Dat is hij. Mijn dochter werkt in een textielfabriek. Zij is lid van het wijkcomité voor de bejaardenzorg. Daar zit zij achter de naaimachine. Beiden overschrijden zij regelmatig de gestelde productiequota.

En dit is mijn kleinzoon. Hij zit al in de tweede klas van de lagere school. Hij werkt heel hard en is heel pienter. Hij kent al het verschil tussen goed en kwaad. En mijn kleindochtertje. Zij houdt erg veel van haar land en ook veel van de wetenschap.

Een kind kan zien dat hij erg trots is op zijn kinderen en kleinkinderen. Maar waar is hij zelf onder de glasplaat? En ik vraag het hem, want tenslotte ben ik niet gekomen voor zijn kinderen en kleinkinderen maar voor hemzelf, om hem te zien en hem te horen niet in zijn rol van vader en grootvader, hem als richtpunt van het geestelijk kompas waar iedere enkeling in dit grote land op vaart.

Zijn reactie is verbazingwekkend. Hij draait zich om en kijkt mij aan met ronde ogen van verbazing. Dan barst hij uit in een bijna jolig schaterlachen, waarbij zijn mond vol tanden staat - een lachen waar geen eind aan komt. Tenslotte wijst hij, ernstig wordend, met een vinger naar mijn maag en zegt:

- Je moet wel blind zijn. Of misschien heb je een verkeerde opvoeding gehad.

Dan, voordat ik mijn verwarring onder woorden heb kunnen brengen, neemt hij mij bij de arm en leidt mij terug naar mijn stoel, met een zorg alsof hij bang is dat de schok van zopas mij te veel geworden is. Vervolgens gaat hij terug naar het buffet, haalt er een fles en twee kleine glaasjes uit, neemt plaats tegenover mij aan tafel, schenkt in, schuift een glaasje in mijn richting, heft het zijne, waarop ik in een reflex hetzelfde doe.

Wanneer wij onze glaasjes ad fundum hebben leeggedronken en ze als op commando hebben teruggezet, buigt hij zich vertrouwelijk over tafel voor zover zijn kleine gestalte het toelaat en zegt:

- Je bent gekomen om iets van mij te horen. Welnu, ik zal je waar voor je geld geven, want ik ga je iets belangrijks vertellen, een staatsgeheim zou je het kunnen noemen, al is het meer iets

[p. 35]

persoonlijks. Een persoonlijk staatsgeheimpje tussen ons beiden, giechelt hij. Dan staat hij met een ruk recht overeind en heft de vuist omhoog - de volmaakte caricatuur van zichzelf zoals hij op de affiches staat afgebeeld en roept heel hard:

- Leve de Revolutie! Lang, lang leve de Revolutie!

Dan zit hij weer en kijkt mij aan met glimmende pretoogjes.

- Dat had je niet verwacht, hè? Ik heb je laten schrikken, hè? Dat kon ik aan je zien toen je zoëven naar me keek als naar een geestesverschijning. Maar trek het je niet aan. Dit doe ik meer. Ik vind het leuk. Mijn huishoudster is er al aan gewend. Ik doe het zelfs wanneer ik alleen ben. Dan ga ik voor de spiegel staan en zie mijzelf als geest verschijnen. Dan heb ik plezier. Dan leef ik pas. Want eigenlijk - hij wenkt mij naar zich toe, hetgeen mij duidelijk maakt dat nu het geheim komt - want eigenlijk besta ik niet. Het is zelfs niet helemaal zeker of ik ooit bestaan heb. En zij weet ook dat ik weet dat zij het weet. Maar wij doen altijd tegen elkaar alsof wij van niets weten. En buiten ons weet niemand anders het. Zelfs de buren, ja, zelfs mijn eigen kinderen en kleinkinderen weten het niet en zij mogen het ook niet te weten komen. Het is immers staatsgeheim.

Hoe is het in godsnaam mogelijk, denk ik, dat iemand van één enkel glaasje al zo teut kan zijn. Maar ik zeg:

- U bestaat wel! Op elke straathoek, op elk plein, in elk leslokaal en elke fabriekshal komt u tot leven iedere keer dat iemands oog op u valt. Iedereen bewondert u en houdt u zijn kinderen en kleinkinderen voor als lichtend voorbeeld. Feitelijk bent u tijdens uw leven al verzekerd van een eeuwige jeugd in de geesten van de huidige en van opkomende generaties!

Hij zit op zijn stoel, recht tegenover mij, maar nu wat onderuit gezakt en kijkt mij aan met doffe ogen als voorheen.

Dan komt er beweging in zijn rechterarm. Hij schenkt eerst mijn glaasje vol en dan het zijne. Dan heft hij zijn glas en zegt:

- Op je gezondheid! en ik, ik doe hem na en zeg hetzelfde.

Even later, wanneer ik de stenen trappen afdaal, vraag ik mij af of hij werkelijk wel zo dronken was. Misschien is hij alleen maar oud, ouder nog dan ik dacht, té oud als je begrijpt wat ik bedoel.