Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 10]

De Historische Narratio
Bastiaan Bommeljé

Ook in Nederland lijkt de tijd definitief voorbij dat historici een grote, en somtijds bijna pathologische schuwheid aan de dag leggen ten aanzien van geschiedfilosofische vraagstukken. Tot op zekere hoogte was deze terughoudende opstelling overigens zeer wel begrijpelijk. Het historische ambacht zelve, conscientieuze geschiedvorsing, vergt zoveel energie en Sitzfleisch, dat slechts bij weinigen de lust aanwezig was zich rekenschap te geven van allerhande esoterisch, niet zelden tamelijk onoverzichtelijk theoretisch en epistemologisch geredekavel. De respons die er af en toe kwam vanuit de historische wereld op filosofische problematiek aangaande geschiedkundige bezigheden was dan ook dikwijls, zo kan niet anders geconstateerd worden, meer amusant dan relevant.

Maar het klimaat is enigszins veranderd. Tegenwoordig wordt in brede kring geschiedfilosofie aanvaard als een legitieme onderneming. Zelfs heeft het tijdschrift Theoretische Geschiedenis onlangs een prettige face-lift ondergaan, zodat er thans ook sprake is van een volwassen Nederlandse periodiek op dit gebied. Ongetwijfeld is een oorzaak van deze ontwikkeling de behoefte aan een hechtere wijsgerige ondergrond voor de belangrijke methodologische vernieuwingen die in de twintigste eeuw tot een verdergaande ‘verwetenschappelijking’ van de geschiedschrijving hebben geleid.

Helaas is heden ten dage de stand van zaken op geschiedfilosofisch terrein allerminst zonneklaar. De al jaren slepende discussies over zaken als historische causaliteit, historische wetmatigheden, contingentie en convergentie, het covering-law model, het ‘waardenprobleem’, etcetera, zijn eigenlijk vastgelopen in een woestijn van schijnvraagstukken en wijsgerig onvermogen.

Doch sedert enige tijd gloort er een (min of meer) nieuwe stroming aan de horizon, waarvan niet weinigen menen dat zij het gestrande schip van de geschiedfilosofie weer vlot kan trekken. Deze richting wordt wel aangeduid als Narrativisme, daar zij de narratio, het historisch verhaal waarin de historicus zijn weergave van het verleden structureert, ziet als de kern van de geschiedfilosofische problematiek.

De opkomst van het Narrativisme gaat gepaard met een onmiskenbare herwaardering van de ‘verhalende’ geschiedschrijving, de in leesbare vorm gegoten persoonlijke interpretatie of evocatie van het verleden. De ‘narrativisten’ keren zich in zekere mate dan ook tegen de voorkeur voor kwantificerende technieken en het groeiend gebruik van niet-narratief gepresenteerde gegevens zoals dat de laatste decennia in de geschiedwetenschap waar te nemen was.

Recentelijk heeft het Narrativisme vastere geschiedfilosofische grond onder de voeten gekregen door de belangwekkende dissertatie van F.R. Ankersmit, Narrative Logic. A Semantic Analysis of the Historian's Language (Krips Repro Meppel, 282 blz., 1981). Het boek verdient de aandacht van al degenen die zich bezighouden met de theoretische aspecten van de wetenschap der geschiedenis, want voor het eerst vindt men hier de problematiek rond de historische narratio, die terecht door M. White als ‘complex and sprawling’ aangeduid werd, op een meer uitgebreide wijze filosofisch in kaart gebracht.

Het uitgangspunt van Ankersmit in het onderscheid tussen geschiedvorsing (fact-finding) en geschiedschrijving: ‘De geschiedschrijving poogt de resultaten van de geschiedvorsing te integreren binnen een bepaald overzicht, of totaalbeeld van een deel van het verleden’ (i.e. de narratio).

In het proefschrift wordt getracht een systeem van narratieve logica te ontwikkelen, dat inzicht moet geven ‘in hoe de aard van historische kennis bepaald wordt door het linguïstisch instrumentarium dat deze eerst mogelijk maakt’.

Narrative Logic is opgebouwd rond drie grondgedachten, die op een uitvoerige wijze uiteengezet en verdedigd worden. In de eerste plaats is dat de stelling dat de historische narratio niet gezien mag worden als een afbeelding of projectie van het verleden. Deze afwijzing van het narratief realisme impliceert volgens Ankersmit een afwijzing van ‘all attempts to transform history into a social science.’ Hij introduceert als belichaming van een bepaalde his-

[p. 11]

torische interpretatie van een ‘nieuwe logische entiteit’: de narratieve substantie. Narratieve substanties zijn samenhangende reeksen van statements (singuliere, constatieve zinnen), die het verleden beschrijven en waar of onwaar kunnen zijn.

De tweede hoofdthese is dat een adequaat inzicht in de aard van het historische verhaal eerst mogelijk wordt dankzij dit begrip ‘narratieve substantie’. In feite komt dit uiteindelijk, aldus Ankersmit, neer op de acceptatie van de essentiële uitgangspunten van het Historisme, zoals dat vooral in het negentiende-eeuwse Duitsland tot wasdom kwam, en zijn belangrijkste theoretici had in von Humboldt, Ranke, Meinecke en in Nederland Johan Huizinga. Hij benadrukt echter dat de door de historisten sterk benadrukte uniciteit van historische evenementen slechts betrekking kan hebben op de narratio: het is de narratieve substantie die uniek is, en niet de ‘historische werkelijkheid’ zonder meer. Edoch, ‘the “historische Ideen” or “historische Formen” that have so much interested the historists may be identified with the Narrative Substances...’. ‘In sum, zo omschrijft Ankersmit zijn boek, this study can be seen as a plea for a historist philosophy of history.’

De derde grondgedachte is de stelling dat de narratio in essentie een metafoor is. ‘Zowel de metafoor als het historisch verhaal beschrijven enerzijds de historische werkelijkheid en wijzen anderzijds een gezichtspunt aan van waaruit het verleden behoort te worden bezien.’ Zo een specifiek gezichtspunt beïnvloedt ook de selectie van statements omtrent de historische werkelijkheid, wier totaliteit de ‘scope’ (reikwijdte) van de narratio bepaalt. Een zo groot mogelijke scope is volgens Ankersmit een voorwaarde voor een ‘objectieve’ narratio.

‘Objectiviteit’ (niet te verwarren met waardevrijheid) is een waardering die alles te maken heeft met de originaliteit en gedurfdheid van de narratio, maar evenzeer met vrijheid van gedachten die de ‘methodologische voorwaarde’ is voor het vergelijken van verschillende historische verhalen. Geschiedschrijving, zo betoogt Ankersmit, is een collectieve onderneming die slechts tot historische kennis kan leiden wanneer een in vrijheid groeiend netwerk van elkaar overlappende en competitieve narratio's aanwezig is.

Ankersmit benadrukt tenslotte dat voor elk van de drie fundamentele theses van zijn uiteenzetting steun gevonden kan worden in de theoretische geschriften van Johan Huizinga. De afwijzing van het narratief realisme komt overeen met Huizinga's commentaar ‘dat er geen es is’ zoals dat centraal staat in het historistisch credo dat geschiedkundigen het verleden dienen te beschrijven ‘wie es eigentlich gewesen ist’.

[p. 12]

Het begrip narratieve substantie ziet Ankersmit als een uitwerking van Huizinga's ‘historische vormen en ideeën’. Het metaforisch karakter van de narratio vindt tenslotte zijn pendant in de vaststelling van Huizinga dat in de geschiedenis niet sprake is van een strikte causaliteit, doch van een ‘open samenhang’.

Het komt nauwelijks als een verrassing dat Ankersmit als afsluiting van zijn boekwerk opmerkt: ‘In my personal opinion Huizinga's theoretical writings contain the best analysis of the nature of historical knowledge as yet available.’

Narrative Logic is een doorwrocht en interessant proefschrift. De auteur neemt uitgesproken stellingen in die hij met verve verdedigt. Desalniettemin kan men slechts ternauwernood aan de indruk ontkomen dat een gedeelte van deze stellingen reeds enige tijd achterhaald, niet bijzonder relevant, of tamelijk onhoudbaar is. Daarenboven dient te worden vastgesteld dat het betoog van Ankersmit op enkele plaatsen lijdt aan een gebrek aan scherpte, daar de redeneertrant nu en dan zeer omstandig is, overdadig ingewikkeld bijkans, terwijl het juist dan niet zelden gaat over problemen die in de moderne wetenschapstheoretische literatuur terecht met een enkele opmerking afgedaan worden. Soms wordt men ook geconfronteerd met redeneringen die een heldere aanvang hebben, doch op het laatste moment onverhoeds en tamelijk onnavolgbaar in het gareel gezet worden van de door Ankersmit gevolgde methodische weg (‘descriptieve metafysica’) en de verdedigde zaak (narratief idealisme, historisme).

Het boek gaat van af de eerste bladzijde enigszins gebukt onder een aantal opmerkenswaardige uitgangspunten, die luchthartig gepresenteerd worden alsof het vanzelfsprekendheden zijn, maar in velerlei opzicht ten minste even problematisch lijken als de centrale thesen die zo uitvoerig verdedigd worden. In de eerste plaats is het strakke onderscheid tussen geschiedvorsing en geschiedschrijving vanuit wetenschapstheoretisch oogpunt eigenlijk een nogal moeizame zaak. Het wetenschappelijke proces van de geschiedbeoefening lijkt zich veeleer te voltrekken in drie onderling nauw verbonden fasen: het formuleren van een historisch probleem; het beargumenteerd ordenen van historische gegevens; het formuleren van hypothesen en theorieën als oplossing van het gestelde probleem. Voor elk van deze fasen gelden dezelfde wetenschappelijke principes. Geschiedkundige verklaringen kunnen evenwel vele vormen aannemen, onder meer die van een boeiende narratio. Het uitgangspunt van Ankersmit dat de narratieve geschiedschrijving een geheel autonome positie inneemt spreekt niet voor iedereen vanzelf en had in het proefschrift meer aandacht verdiend.

Voorts lijkt de stelling dat geschiedschrijving an unexceptionable though quite peculiar kind of knowledge produceert, onder meer als gevolg van the solid structure of historical language, in het betoog tegelijkertijd als een premisse en conclusie te functioneren. Omdat Ankersmit enerzijds leunt op de historistische erfenis met de opvatting dat geschiedkundige kennis een geheel eigen aard heeft, en anderzijds wel in zekere mate de kritisch-rationalistische regulatieve principes (informatiegehalte, geldigheid, juistheid) aanneemt om de concurrentie tussen historische narratio's te kunnen ordenen (hij acht de rationele discussie instrumenteel voor het langs logische weg bereiken van ware uitspraken), dreigt er ontegenzeggelijk een epistemologisch drijfzand te ontstaan.

De oplossing om de narratieve substantie als een nieuwe logische entiteit te introduceren en daarbij te steunen op het principe van Leibniz, dat in ware proposities het predicaat immer reeds besloten is in het begrip van het onderwerp van de propositie (praedicatum inest subjecto), lijkt een tamelijk vruchteloze complicatie.

Waarom niet een overzichtelijker weg gekozen? De logica van de geschiedschrijving is natuurlijk niet een formele deductieve of inductieve logica, noch heeft zij een symmetrische structuur van Aristoteliaanse syllogismen. Historische logica heeft het karakter van adductive reasoning, om die term van D.H. Fischer over te nemen, in de zin dat zij consequent antwoorden aanvoert op specifieke vragen. Geschiedwetenschap is een probleemgerichte bezigheid, en of zij nu in een verhalende of niet-verhalende vorm gegoten wordt, een vorm van argumentatie.

De problematiek omtrent de metafysische fundering of inhoud van geschiedkundige uitspraken is uit de aard der zaak überhaupt zinledig. Een groot gedeelte van de geschiedfilosofische vraagstukken kan uiteindelijk veeleer samengevat worden als een doel-middelen probleem. Het doel van wetenschappelijke geschiedschrijving kan niet anders zijn dan het doen van zinvolle uitspraken over het verleden. Deze uitspraken hebben geen relatie met ‘de historische werkelijkheid’, horresco referens, maar slechts met andere uitspraken inzake de historische probleemstelling. Dit alles onderkent Ankersmit wel in zekere zin, doch hij maakt niet de meest voor de hand liggende en meest zinnige gevolgtrekking.

Het is voldoende om te constateren dat geschiedschrijving twee taalfuncties omvat: argumentatie en (beargumenteerde) beschrijving. Zij kan zinvol worden getoetst met behulp van controleerbare criteria van argumentatieve houdbaarheid: juistheid, geldigheid, probleemoplos-

[p. 13]

send vermogen en informatiegehalte. Deze principes zijn van toepassing op de eerder genoemde drie fasen van het proces van geschiedschrijving. Ten overvloede zij gesteld dat ‘historische feiten’ au fond niet meer zijn dan gecomprimeerde argumentaties.

Het construeren van ‘een nieuwe logische entiteit’ als de narratieve substantie lijkt me een onnodige metafysische hink-stap-sprong, die in de dissertatie van Ankersmit overigens verdedigd wordt met een klassieke cirkelredenering. De narratieve substantie ondergaat in het betoog een bijzonder rappe metamorfose van voorstel naar realiteit, zodat op een prettige wijze aangetoond kan worden hoe zinvol de hypothese was.

Datgene wat Ankersmit betitelt als narratieve substantie lijkt beter omschreven te kunnen worden met een term als ‘argumentatie-complex’, hoewel dat tamelijk afgrijselijk klinkt. Wel drukt het beter uit dat het niet om een autonome en unieke geschiedinterpretatie gaat. Ook zou daarmede het demarcatie-probleem van de narratieve geschiedschrijving versus de geschiedvorsing minder prangend worden.

Tenslotte lijkt het rigoureuze afwijzen in de dissertatie van ‘pogingen de geschiedwetenschap te transformeren in een sociale wetenschap’ weinig meer dan een wetenschapspolitieke stellingname, die noch in de wetenschappelijke realiteit, noch in de bestudeerde historische materie houvast vindt. Het is aangenaam de zelfstandigheid van een zonder twijfel cultureel belangrijke bezigheid als geschiedschrijving gloedvol verdedigd te zien worden, doch die zelfstandigheid is, zoals dat in eigentijds jargon heet, ‘een gepasseerd station’. Voor de wetenschap der geschiedenis gelden dezelfde beperkingen en mogelijkheden als voor andere ‘argumentatieve wetenschappen’, die tesamen aangeduid worden als sociale wetenschappen.

Samenvattend kan gesteld worden dat Narrative Logic, zowel wat betreft de kwaliteit van het gebodene als de keuze van het onderwerp, een lezenswaardig proefschrift is. Doch bovenal lijkt het onbedoeld aan te tonen dat een narrativistische geschiedfilosofie een in tamelijk veel opzichten onvruchtbare weg is. Het teruggrijpen naar metafysische en historische redeneringen, aangelengd met wat modern rationalisme, leidt eerder tot overmatig moeizame constructies dan tot scherpte, en schijnt me enigszins uitzichtloos toe. Al snel dreigt het gevaar uit te glijden naar een apologie voor de wetenschappelijke en culturele status van iets ongrijpbaars als ‘het geschiedverhaal’, en daarmede naar een zich vastklampen aan de positie van cultuurfilosoof die de historicus eens was, en somtijds helaas nog hoopt te zijn.

Het is wellicht nogal zuur de belangwekkende dissertatie in een zo kort bestek dermate opponerend tegemoet te treden. Doch in ieder geval, zo dient geconstateerd te worden, is Ankersmit erin geslaagd een boek te schrijven dat discussie zal uitlokken, en hij heeft daarmee een duidelijke bijdrage geleverd in de voortgang van het geschiedfilosofisch denken.