Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 56]

De regels van het huis
K.L. Poll

Respect. - Op een Amsterdams perron, de ene wachtende reiziger tegen de andere: ‘Een paar jaar geleden ben ik bankroet gegaan. Ja, vervelend was dat, we hadden te snel een nieuw huis gekocht. In die tijd bezat ik mijn stoelenverzameling nog. Het mooiste exemplaar heb ik moeten verkopen, om mijn schulden te betalen. Een maand later heb ik de rest ook weggedaan. Het was niet echt nodig, maar toen die ene stoel er uit was had ik geen respect meer voor mijn verzameling’.

Lofdiensten. - In hervormde kerken bewieroken de gelovigen elkaar met taal, met de woorden die zij uitspreken; in katholieke bewieroken zij de lucht die zij inademen.

Evenwicht. - Tegenover de formalisering van het wereldbeeld staat de individualisering van het wereldbeeld. De steeds meer verfijnde rekenmachine vraagt, terwille van het evenwicht, om een steeds meer verfijnde poëzie. Die komt er niet vanzelf. Grote zekerheid in het onpersoonlijke kan gemakkelijk leiden tot grote onzekerheid in het persoonlijke. Tot atrofie - afsterven.

Voor de biograaf. - Ik leid een gedenkwaardig leven. Wie niet?

Herman Gorter (1). - A.B., toen ik haar vertelde over Herman Gorter en zijn verlangen om te behoren tot de grootste dichters van de wereld: ‘Ik vind het altijd nogal kitschig, die mensen die voortdurend bezig zijn met het vaststellen van hun eigen formaat’.

Herman Gorter (2). - Ik kan niet, zoals Jacques de Kadt en Henriëtte Roland Holst, de grootspraak en de hoofdletters uit Pan wegdenken, en dan zeggen dat de rest zo wonderlijk mooi is.

Opgave (1). - In de eerste helft van de twintigste eeuw overheerste in Europa het wangedrag, in de tweede helft de kater, met schaamte, angst en grappen. Wij zijn in de loop van de eeuw veel rijker geworden, dat is waar. Een groot geluk. Maar verder - het wordt tijd voor een nieuwe eeuw en een nieuwe cultuur. Dat zal een cultuur moeten zijn waar de dood op een fatsoenlijke manier in past.

Opgave (2). - De goede toon, die moet steeds weer veroverd worden - op het programma van de dag, op de motregen in het hoofd, op de giecheldwang, op de doordringende koorzang van de Christenen die wraaklustig ronddwalen tussen de ruïnes van hun kerken.

Dag en nacht. - Vannacht wel zeven keer bedacht dat slapen en poëzie bij elkaar horen, en daglicht bij wetenschap. Wij zitten in een Frans zomerhuis, in de Ardèche. Overal blauwe lucht nu, met wat wind die de hitte op tijd afkoelt, als een goed getrainde herdershond. In de verte roept een geitenvrouwtje haar verwijten door de bergen.

De twee gezichten. - Er bestaat in de kunst een scheidslijn tussen verborgen betekenis en direct zichtbare betekenis. Verborgen: toespelingen, herhalingen, karikaturen, hommages, contrasten, citaten. Het is een veeg teken als de rechtvaardiging van een kunstwerk, de kwaliteit, voornamelijk gezocht moet worden in de verscholen betekenissen. Aan de andere kant: wat ziet eigenlijk iemand die daar niets van opmerkt, die doof is voor echo's en blind voor glimpen? Wat hoort iemand die een muziekstuk niet analyseert? Wat heeft een oordeel voor waarde als uit de beschrijving blijkt dat de criticus van alles over het hoofd heeft gezien? Maar toch, daar altijd weer tegenin, een verhaal of gedicht moet ook de aandacht vasthouden van lezers die niet gesteld zijn op raadsels en puzzels. Het moet aantrekkelijk zijn op het eerste gezicht, en op het tweede.

Andere vraag: in hoeverre moet de maker zich bewust zijn van wat hij onuitgesproken wil laten. Wanneer hij bij het schrijven steeds denkt: ik doe maar alsof, ik bedoel iets anders, het gaat niet om de letterlijke betekenissen, ik verstop de bijbel in een schoenendoos - dan ontaardt hij voor hij het weet in charlatanerie, in etudes voor de linker wijsvinger.

Oorlog. - Voor mij en mijn leeftijdgenoten, geboren tussen 1925 en 1930, was de oorlog het vormsel, het watermerk dat er niet meer uitgaat. Ik kan mij een jaloezie voorstellen van de generaties daarna, een heimelijk verlangen, het idee van: dat heb ik als kind gemist, ik weet niet hoe dat voelt, een oorlog, met een echte volwassen

[p. 57]

tastbare vijand, met dreunende overtrekkende vliegtuigen 's avonds als je gaat slapen, en 's nachts als je wakker wordt.

De vijand. - Bestaat de vijand - ‘de vijand luistert mee, pas op’, die vijand - in vredestijd nog wel? Of is hij verdund tot lid van een groep waartoe je zelf niet behoort?

Wat in ieder geval vaststaat, in mijn geval - er zijn nog vijanden. Ik beschouw bepaalde mensen als mijn vijanden, en zij mij waarschijnlijk als de hunne. Dat zijn niet zomaar tegenstanders, daar zit iets in van spel, met bier na afloop; wat ik bedoel zijn mensen met wie ik zo min mogelijk te maken wil hebben.

Vijanden in de zin van de oorlog, die zijn hier nu niet. Is dat jammer? Of is het juist mooi, een teken van blijvende vrede?

Wat Armando koestert - in Aantekeningen over de vijand -, koestert in de zin van steeds weer oproept, in ere houdt, is, als ik hem goed begrijp, zowel het beeld van de oude oorlogsvijand - de Duitsers, zeg nu maar, hoewel hij in de Aantekeningen en in zijn gedichten dat woord niet gebruikt - als het beeld van de onpersoonlijke vijand in abstracto, los van de geschiedenis. Hij wil uit het ene beeld lessen trekken voor het andere, zonder bevoogdende nadruk. Dat denk ik tenminste. Hij ziet de herinnering aan de oorlogsjaren verbleken - al was het alleen maar doordat het aantal mensen dat de oorlog heeft meegemaakt dagelijks afneemt - en hij wil dat aanwijsbare oorlogsbeeld vertalen in termen die iedereen aanspreken, ook de toen afwezigen. Hij doet dat in zijn gedichten op een eigen manier: door steeds dezelfde plaatsaanduiding te geven, de plaats, waarschijnlijk, waar zich de oorlogservaring heeft afgespeeld die de meeste indruk op hem heeft gemaakt, maar dan in formules die het idee geven dat hij over wat anders praat. Minder ingewikkeld: de historische herinneringsbeelden probeert hij te beschrijven als tijdloze symbolen - met daarbij steeds een besef van verraad, het verraad van de overlevende. Het heeft iets lafs om door te leven en door te redeneren in vredestijd, om te smullen op kosten van de doden.

Dat ten eerste, maar er is nog een ander verraad. Het heeft, los van oorlogen en vijanden, iets misselijks, een teken van gebrek aan eerbied en gebrek aan trouw, van slechte smaak, om de praktijk te herleiden tot theorie - om de eigen ervaringen om te smelten tot literatuur en filosofie.

Slechte advocaten. - Karl Popper en A.D. de Groot zijn onuitstaanbaar door de autoritaire, zelfingenomen, gelijkhebberige toon waarop zij de anti-autoritaire, onpersoonlijke, tolerante discussiebeginselen verdedigen. Net zoiets merkwaardigs als Plato die de dichters verdoemde en er zelf een was.

Geremd. -Twee blokken aan mijn been: achterstand en misverstand.

Principe. - Problemen van belang zijn problemen van dosering.

[p. 58]

Ruimhartig. - Er zijn meer en minder pesterige mensen. Van de pesters kun je zeggen: wat zij doen blijft toch nog altijd een vorm van rekening houden met andermans gevoeligheden. Dat is beter dan niets.

Over het nut van kritiek. - M., in een werkstuk voor de middelbare school, over vijf boeken van vijf schrijvers: ‘Ik heb ze allemaal met plezier, of noem maar een ander woord, gelezen’.

Pro memorie. - Straks denk ik weer wat anders.

Oud en nieuw geloof. - De christelijke godsdienst gaat uit van de gedachte dat de Maker van alle dingen buiten de mensen om bestaat. Er valt nog het een en ander te doen in Zijn naam, te vertalen vooral, maar niets uit eigen beweging. De gelovige ziet zichzelf niet als origineel, als schepper, maar als bemiddelaar, tolk, vroedvrouw. Hij toont wat God, al dan niet met behulp van zijn tussenkomst, gemaakt heeft en steeds weer opnieuw maakt. Hij beleeft wat God hem laat beleven. Hij denkt wat God hem laat denken. De vraag modern of ouderwets komt daarbij niet aan de orde, want God staat buiten de geschiedenis. Hij wordt niet ouder.

Zodra die God zijn almacht in de menselijke hoofden verliest, zodra de geschiedenis zelf, met de mens als voornaamste incarnatie, en als machtige bestuurder, tot God wordt uitgeroepen, bloeit het verlangen op om origineel te zijn. Dan begint de jacht op nieuwe bronnen, nieuwe wapens, nieuwe waarheden, nieuwe beelden die de oude in effectiviteit overtreffen. Als de gedachte verslapt dat het menselijk lot van buitenaf wordt bepaald, dat wij schepsels zijn van steeds dezelfde God, schepsels die toch eigenlijk steeds weer hetzelfde te vertellen hebben en aan dezelfde regels moeten gehoorzamen, dan ontwaakt de goudzoeker, met zijn onrust, angst, jaloezie en nieuwsgierigheid. Als ik het niet vind, vindt een ander het; als ik op het ene gebied achterlig, moet ik op het andere een voorsprong zien te nemen. Winnen en verzinnen - dat zijn de slagwoorden in een samenleving die van het christelijk mensbeeld losraakt.

Wie in God gelooft, en in de openbaringen, gelooft in de bekende weg. Wie in zichzelf gelooft, en in de geschiedenis, gelooft in de onbekende weg. Ik heb geen mening over de vraag wat beter is voor een cultuur.

Arme kindertjes. - Wie worden mijn vader en moeder als jullie doodgaan?

-	O, dat duurt nog heel lang, dan ben je zelf moeder, met kinderen die bang zijn dat jij nog eens dood zult gaan. En misschien leven wij wel langer dan jij.
-	Maar als jullie doodgaan, waar moet ik dan wonen? Nemen jullie het huis ook mee?
-	Nee, wij nemen niets mee. Alles blijft hier zoals het was, en jij mag in het huis blijven wonen.
-	En mag ik dan ook jullie kleren hebben en jouw bril?
-	Ja, dat mag. Maar wat ga je dan doen met mijn kleren en mijn bril?
-	Die geef ik aan de arme kindertjes. De kleren van mamma niet. Die ga ik zelf dragen als ik groot ben.