Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 54]

De regels van het huis
K.L. Poll

Zwaluwen. -De zwaluwen boven Les Andelys, in Normandië, aan de Seine, zijn niet goed snik. Ten eerste zijn het er honderden, meer dan ik van mijn leven ooit bij elkaar heb gezien. Ten tweede vliegen ze nu al minutenlang met z'n allen door hetzelfde stuk lucht, op zo'n dertig meter hoogte, en they never bots! Goed, het is eind juni, half tien 's avonds, het heeft uren geregend, het zal wel een paradijs van muggen zijn daar op die hoogte, ik heb ook net gegeten, rog met kappertjes, maar toch, als ik vroeger buiten speelde, na het eten, in Dordrecht, op het Rozenhof of het Beverwijcksplein, dan was er altijd een grens aan het aantal jongens dat mee mocht doen. Anders liepen we elkaar in de weg. Bij zwaluwen is dat niet zo. Ik kan niet zien of het allemaal mannetjes zijn, of vrouwtjes, of dat zij 's avonds gemengd muggen vangen, maar niemand wordt verjaagd. Af en toe schrikken ze, net als ik, wanneer onhandige duiven elkaar met vet gewapper uit een boom verdrijven, maar meteen daarna zijn ze weer terug in hun rijke luchtlaag, allemaal tegelijk, veel sneller dan meeuwen. Misschien heeft iedere zwaluw wel een naam. Dat ook nog.

Grootmoeder. - Eens in de drie weken vonden de kleinkinderen in Neder-Hardinxveld hun dubbeltje op de schoorsteen, later kwartjes. Met nieuwjaar waren het guldens, later rijksdaalders. Ik herinner me trouwens niet of mijn grootmoeder de tijd van de rijksdaalders nog gehaald heeft. Misschien waren het toen langzamerhand de ooms die haar plaats innamen, en haar geld uitdeelden, begroeid met het hunne.

De orde van nu. - Biograaf en autobiograaf scheppen de orde waaraan zij behoefte hebben - al was het alleen al de behoefte hun onderwerp onder controle te krijgen. Hun orde is niet de orde van het voorbijgaande ogenblik. Die bestaat niet als een afgerond, bekend, reconstrueerbaar geheel, hoogstens als een los flardenbeeld, onbeschreven en al weer verdwenen als er een vlieg op je wreef kriebelt.

Cirkel. - M., met haar jaarclub pratend over belevenissen die zich herhalen, over het cirkelvormige: ‘Ja, ik zou het echt het mooist vinden als ik aan het slot van mijn leven weer terugkwam in de buik van mijn moeder.’

Niemand was het met haar eens.

Leslie Stephen. _ English literature and society in the eighteenth century gelezen - van Leslie Stephen, de vader van Virginia Woolf. Hij bespreekt en vergelijkt periode na periode, niet belemmerd in zijn observaties door de apriori's van het vooruitgangsgeloof, niet alsof iedere volgende generatie weer een beetje wijzer en beschaafder was dan de vorige, maar gewoon: hij beschrijft de ontwikkeling van een samenleving en een literatuur, hij registreert de toppen en de dalen, zonder bijbedoelingen. Hij doet dat op de toon van iemand die alle boeken die hij noemt ook zelf heeft gelezen, en alle ideeën die hij beschrijft zelf heeft bedacht of gecontroleerd. Hij heeft niet het air van de arrivist die er zich om de andere bladzijde op beroemt dat hij zijn voorgangers en tijdgenoten te slim af is. Ook niet de faciele minachting voor talenten die anders geaard zijn dan het zijne, of de idolatrie voor een paar reuzen.

Schepen. - De schepen op de Seine zijn lang; met twee achter elkaar zo lang als een straat. Raamvullend. Ze worden van achteren opgeduwd door een stevig rechthoekig pontje.

Los. - Ik verlaat steeds, zei M.B., om wat voor redenen ook, het gezelschap waar ik bij hoor, en als ik dan na verloop van tijd terugkom, vind ik het vervelend als ze mij niet meer als één der hunnen beschouwen.

Wet. - Strebers kunnen geen poëzie schrijven.

Hun naiveteit is daarvoor niet stevig genoeg. Zij denken te veel aan het effect van wat zij schrijven, aan het nut. Wie zo denkt, en wie bovendien steeds oordeelt en redeneert in termen van een hiërarchie - zo iemand mist de combinatie van zuiverheid en zelfverloochening die een voorwaarde is voor het ontstaan van poëzie.

De rustgrens. - ‘Nur das Ruhebedürfnis unseres Geistes, der nicht in aller Ewigkeit und bis zur Bewusstlosigkeit den unendlichen Fernen verzweifelt nachjagen mag, lässt uns schliesslich müde von einem Zenith sprechen.’ - Fritz Mauthner.

Moment en element. - Goed onthouden, het onderscheid tussen ‘moment’ en ‘element’ in het taalgebruik van C.F.P. Stutterheim:

[p. 55]

‘De elementen treft een analvse in een complex aan: worden zij steeds in samenhang met elkaar (met het geheel) begrepen en beschreven, dan zijn het “momenten”.’

Seine. - Het is zwaar werk om tegen de Seine in te varen. Als het ons ook iedere dag zoveel moeite en misbaar zou kosten om adem te halen, leefden wij niet lang meer.

Vorm. - Het gaat om de vorm, ik kan het niet genoeg herhalen - ook tegen mezelf, stil maar. Alleen vormen zijn nieuw, uitdagend, begrensd, tekens van hoffelijkheid - een goed. onverwacht woord van iemand toen we praatten over de nadelen en voordelen van opbellen, brieven schrijven, afspraken maken, onverwacht langs komen. Vormen beantwoorden aan regels - misschien niet langer geldig dan de duur van die ene onherhaalbare vorm, maar zo lang dan ook zonder enig recht op dispensatie of ontrouw.

Bij het schrijven klinkt de vorm als muziek. De opvolging van klanken, het samenspel van instrumenten, bepaalt wat gezegd kan worden en wat niet.

Goedkoop. - Zeer veel mensen in mijn omgeving schilderen de laatste tijd kamers van hun huis, de gang, de trappen, het buitenwerk. Zij verven hun kooien. Ze vervelen zich. Ze hebben niets beters te doen.

Neerkijken op en opkijken naar. - Beoefenaren van de literatuurwetenschap hebben de neiging de wetenschap boven de literatuur te stellen. Zij kijken - de uitzonderingen niet te na gesproken - uit hun wetenschappelijke observatiepost op de literatuur neer. Zij lezen proza en poëzie niet om ervan te genieten, niet om er iets van te leren, niet om er iets in te bewonderen, niet om hun verbeelding en verstand te oefenen, maar alleen om er iets over te kunnen bewijzen, en dat dan liefst in algemene, generaliserende termen, los van dat ene boek en die ene schrijver.

Daar staat de traditionele academische houding tegenover, de houding van Cambridge, van de liefhebbers die iedere theorie wantrouwen. Zij stellen de literatuur boven de wetenschap.

Het conflict in Cambridge over de benoeming van Colin MacCabe is een voorbeeld van het conflict tussen de twee houdingen. John

[p. 56]

Bayley schreef in The Times Literary Supplement, van 6 februari 1981, ‘But, as Colin MacCabe is reported to have lately observed in Cambridge, the function of an English School is to teach literature, not to celebrate it.’

Maar wie zegt dat het nodig is tussen de twee houdingen te kiezen? Tussen literatuur en wetenschap? Wie zegt dat celebreren, onderwijzen en onderzoeken elkaar uitsluiten? Ik niet.

Wetenschap en kritiek. - Wetenschap is een poging tot adequate beschrijving; kritiek is een poging tot adequate waardering. Met adequaat bedoel ik: de beschrijving moet passen bij de verschijnselen en de waardering moet passen bij de verschijnselen én bij de reactie op de verschijnselen. Kritiek is dus een mengvorm, en in zoverre altijd onzuiver. Wetenschap is zuiver en eenzijdig.

Kleinkinderen. - De epigonen van Ter Braak en Du Perron beschouwen hun goden als twee grote oceaanstomers waar hun eigen bootje aan vastzit. Zolang de oceaanreuzen zichtbaar blijven voor het oog van de wereld, blijven ook zij in beeld. Een extra mooi gezicht wordt het als zich dan aan die volgboten nieuwe, nog kleinere scheepjes vastklampen van de volgende generatie. In het zog van het zog van de meesters drijven zij heel handig binnen in de grote stille vijver der onsterfelijkheid.

Stenen ramen. - ‘Ceux qui font les antithèses en forçant les mots, sont comme ceux qui font de fausses fenêtres pour la symétrie. Leur règle n'est pas de parler juste, mais de faire des figures justes.’ - Pascal.

De crépine. - Op de eerste dag na onze aankomst in de Ardèche, vorige zomer, kwam Monsieur Falaise binnenlopen, de oude boer die daar voor ons en drie Hollandse mede-eigenaren een huis beheert. Hij kwam ons waarschuwen: in de stenen wasbak buiten had de vorige dag nog een crépine gelegen en die was nu verdwenen. Een crépine, begrepen wij, was een zeef voor onze bron, hoger op de berghelling. Hij wist niet hoe het ding beneden bij het huis terecht was gekomen. Misschien had de équipe van de eigenaar die vóór ons was geweest de zeef weggehaald omdat ze dachten dat dan de watertoevoer sneller zou gaan. Misschien hadden de zoontjes van de postbode met de crépine gespeeld. Ze hadden ook de oude boerenkar die onder het afdak van de schuur stond kapot gemaakt, dus het zou best kunnen dat ze - je wist het nooit.

De volgende dag heeft hij ons bij zich thuis nog eens precies uitgelegd wat een crépine was: een koperen stuk buis van ongeveer twintig centimeter lengte, aan één kant gesloten, met sneetjes in de breedte. De crépine leg je om het uiteinde van de loden buis die het bronbassin met het huis verbindt. Hij moet voorkomen dat er bladeren, takken of slakken in de buis komen die de toevoer zouden kunnen afsluiten. Ik zei tegen Falaise dat ik maar eens aan de vader van de jongetjes wou vragen of hij de crépine misschien gezien had. Ah nee, zei hij verschrikt, en hij deed de ramen aan de straatkant van zijn huis dicht, nee, dat moest ik vooral niet doen, hij dacht nu toch, eerlijk gezegd, dat iemand anders, een van de mensen in de omtrek, de crépine had meegenomen, voor eigen gebruik. Het was namelijk nogal een mooie, van koper en niet van lood; die had meneer P., onze medeeigenaar, vorig jaar laten maken. Hij zou de komende dagen wel eens in de buurt rondkijken, bij de bronbassins van anderen, en als ik hem zie zitten, zei hij uitdagend, haal ik hem er gewoon af.

Wij besloten een nieuwe te laten maken, in Le Cheylard, een stadje in de buurt. Met de 70-jarige Falaise ben ik eerst nog naar het bassin geweest, een zware tocht door brem en bramen. In een kleine cave, verscholen onder een oude kastanje, lag de loden buis braaf en vertrouwd bellen te sputteren. Ik had begrepen dat de crépine er als een gieter op gedrukt moest worden. Nee, zei Falaise, het is een buis om een buis.

In Le Cheylard wisten ze bij Arthur Martin direct wat ik bedoelde. Over een uur zou hij klaar zijn. Dat was ook zo, rood koper, met een stuk of vijftien kerven erin. Toen F. hem zag, zei ze: ‘O God, nu zie ik het, zo'n ding heb ik in de vuilniszak gegooid op de avond dat we aankwamen. Ik dacht dat het een stuk uitlaat van een oude auto was, of zoiets.’

Toen we terugkwamen in het dorp, gingen we eerst naar Falaise. Groot plezier over onze onnozelheid. ‘Ja, zei hij, je moet eigenlijk steeds blijven doorzoeken. Regarder, regarder - overal, en nooit iemand anders verdenken. Toen ik vroeger in Marseille werkte, zei ik dat ook altijd tegen mijn kameraden: Nooit zomaar aannemen dat een ander iets verkeerds heeft gedaan als je het niet voor honderd procent zeker weet.’

Maar hoe de crépine in de bak bij het huis was beland - dat bleef onbekend.

Patrijspoorten. - Bij iedere wetenschap komt van tijd tot tijd, van vraag tot vraag, een patrijspoort te voorschijn, met uitzicht op het oneindige. Sommige wetenschappen, zoals sociologie, zijn een en al patrijspoort, een glazen ruim.

Een vraag is: welke analogieën bestaan er tussen het begrip oneindig in de wiskunde en het begrip oneindig bij de opsomming van feiten die ter zake doen, dat wil zeggen die verschil maken.

[p. 57]

De inpolderingen van de wetenschap verkleinen de oceaan van onbekende en onberekende factoren ternauwernood. Kunst - de willekeur van de persoonlijke voltooiing - zal altijd blijven ontstaan, als tegenwicht tegen het oneindige. Wetenschap is, met opgeheven hoofd, voorlopige wetenschap; kunst is, niet minder trots, voltooide kunst.

Geneesmiddel. - Recalcitron.

Tunnel. - Met twee meisjes van acht reed ik van Den Haag naar Dordrecht, lang geleden. De afspraak was dat ik mijn vinger zou opsteken als we door een tunnel kwamen en dat zij zouden blijven schreeuwen tot we er uit waren. Bij de kleine tunneltjes die in Rotterdam aan de Maastunnel voorafgaan gaf dat geen problemen. Maar de grote duurt lang. Het geschreeuw en de vinger begonnen op volle kracht, maar na honderd meter was de grap er af. Het ene kind kreeg er genoeg van. Ze merkte dat haar zusje stug doorging; af en toe viel ze weer even in. Een paar keer liet ik mijn opgeheven hand op het stuur vallen, maar de aanhoudster riep dan vlug ‘mag niet’ en ging door met schreeuwen. Ze combineerde de sport van het lawaai met de sport van het volhouden. Ze werd er rood, moe en schor van, en toen we eindelijk het daglicht weer inreden zei ze: ‘Leuk hè. Het lijkent wel een radiootje.’

Vroeger. - Het is ijskoud in Normandië, op 27 juni 1981 - al dagen. Bij de bakker zei een oude mevrouw, met haar hand op de deurknop, ze kon geen afscheid nemen: ‘Vroeger, in mijn jeugd, was de zomer nog de zomer. De winter was de winter, de lente de lente, de herfst de herfst en de zomer was de zomer. Maar tegenwoordig is alles in de war.’

Natuurwet. - Wie steeds meer mensen om zich heen te licht bevindt, blijft tenslotte zelf als enige zware over. Hij valt dan met luid gekraak door de mand.

Onschuldig. - Dichten - dat is de wereld regeren zonder dat iemand anders er last van heeft.

Raymond Aron. - Verstandig, rustig, veelomvattend. Het enige vervelende is dat hij nooit vragen tegenkomt die hij niet kan beantwoorden.

[p. 58]

Zwitsers. - F.H. klaagde over de ellendige beleefdheid van de Zwitsers. ‘Wanneer ik in de badkamer nieste, kwamen ze de trap oplopen om Santé te roepen.’

Hand. - F., drie-en-een-halve maand oud, nu 24 jaar geleden, zag op een dag in mei voor het eerst haar hand. Lang achter elkaar, de arm recht boven het laken uitgestoken, keek zij naar de hand die voortdurend bewoog, half opzettelijk leek het, half per ongeluk. Meer in de trant van wat een grappig en fascinerend ding zie ik daar, dan als eigenares.

Leven en dood. - ‘Notre nature est dans le mouvement; le repos entier est la mort.’ - Pascal.

Het terugvinden van een droom. - Jonge toneelspeelster, met strak, mooi, in rust waarschijnlijk afwezig kijkend gezicht, speelde een huilscène. De ideale combinatie van geloofwaardigheid en spel. Het bleef steeds theater, dat wil zeggen: ik keek ernaar als toeschouwer en wilde wat terugschuiven om andere mensen het gezicht niet te benemen. Het toneel was op dezelfde hoogte als ik. Een meter van mij af huilde zij, niet te uitbundig, niet te sober, met haar gezicht precies op de grens tussen echt en namaak, een goed voorbeeld van de manier waarop toneel boeit, zonder te ontroeren. Boeiend zoals ik voor mezelf ben op heldere momenten - zoals wijn boeiend kan zijn. En niet ontroerend op een manier die mijn keel en mijn gedachten dichtknijpt, die tranen oproept, het bewijs van overgave. Niet de zieligheid of het verdriet in de dagelijkse omgang, die altijd lelijk, onbeheerst, melodramatisch, ongeloofwaardig worden gespeeld. Niet gespeeld, dus.

De vrouw kwam met haar hoofd steeds dichter bij de grond. Haar gezicht zonk dieper in het gewaad dat zij aan had, of in de doek die zij in haar hand hield. Tenslotte schrompelde haar gezicht weg onder het blauw van rok of doek.

Haan. - Zelfs 's avonds kraait hier vlakbij een haan - het is nu vijf voor negen. Ik begrijp dat wel, ik heb er vanavond ook grote behoefte aan om mij luidkeels over de brede, grijze Seine te laten horen. Maar toch - ongewoon blijft het.

Het is nu zeven minuten later. Hij kraait nog steeds. Er zal toch niet iets vervelends gebeurd zijn, in de ren hiernaast.

(wordt vervolgd)