Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 11]

De crisis: drie lezingen
J. Pen

De crisis is onder ons, dat is wel duidelijk. Maar de een denkt daarbij aan iets anders dan de ander. Het maakt verschil of iemand de teloorgang van Nederhorst heeft bijgewoond als werknemer van dat bedrijf of als krantelezer. Sommige waarnemers zijn bezorgd over het financieringstekort van de overheid, dat zich manifesteert doordat er over gesproken wordt; anderen over het financieringstekort in hun eigen huishouding, dat zich manifesteert in het afsnijden van de gasleiding. Ondernemers, geconfronteerd met het faillissement, hebben andere zorgen dan de bejaarden, die een korting op de AOW vrezen en 's avonds de deur niet uit durven. In de meer omvattende beschouwingen komt niet alleen de werkloosheid ter sprake, maar ook het glasgerinkel in de buurt van bankgebouwen, het kraakgebeuren, de kernenergie, de algemene moedeloosheid en de oorlogsdreiging. De crisis is dus overal.

Maar de lezingen verschillen. Hoe meer samenhangen we proberen te overzien, des te groter wordt onze vrijheid om feiten te selecteren en te interpreteren. We horen dus niet één crisisverhaal, maar vele. Tenminste drie typen laten zich onderscheiden. Zij leggen andere accenten, doen andere voorspellingen, en hebben een andere kijk op mogelijke remedies. Het ene verhaal is min of meer marxistisch gekleurd, het tweede wordt geïnspireerd door conservatieve ideeën over de opstand der horden en het derde verhaal meent dat het allemaal wel meevalt.

De min of meer marxistische visie wijst op het kapitalistische karakter van de crisis. De winsten zijn gedaald volgens de natuurwetten die daarvoor in de kapitalistische wereld gelden. De winstdaling wordt aangegrepen om de lonen te verlagen en de uitbuiting te vergroten. De volledige werkgelegenheid, die de politici zeiden na te Streven, wordt verlaten als zijnde in strijd met de kapitalistische belangen. De voorzieningen van de verzorgingsstaat, die afgedwongen werden door de actie van de werkende mensen, worden ontmanteld. Ze waren trouwens zeer mager, en kwamen voor een aanzienlijk deel ten goede aan de welgestelden (onderwijs, cultuur, huisvesting). De verzorgingsstaat is veeleer een poging tot legitimatie van de uitbuiting dan een wezenlijke verandering van het kapitalisme, maar de rechtse krachten zien er niettemin een aantasting in van hun machtsposities en willen er zo gauw mogelijk af. De crisis wordt gebruikt als een middel om de arbeiders op hun plaats te zetten.

In deze opvatting moet de klassenstrijd doorgaan. De sociale voorzieningen en de koopkracht mogen niet worden aangetast. Men moet niet luisteren naar degenen die zeggen dat er slechts een ‘beperkte ruimte’ zou zijn voor volkshuisvesting, voor onderwijs, voor het buurtwerk. Wij laten ons een dergelijke keus door het kapitalisme niet opdringen (Reckman). Het begrotingstekort of het betalingsbalanstekort of wat voor tekort ook is een voorwendsel voor de machthebbers om de rechten van het volk aan te tasten.

In dit verhaal passen een aantal recente verschijnselen - kraken, het omgooien van auto's, het gooien met tegels - als even zo veel vormen van sociale actie. Het zijn de signalen van de crisis, maar tevens signalen voor de weg die bewandeld moet worden. Zo worden de machtstructuren van het kapitalisme blootgelegd en wordt de grondslag gelegd voor de nieuwe klassenstrijd, die radicaler is dan de oude (stakingen, bedrijfsbezettingen) - de huidige crisis is immers ook radicaler.

De conservatieve lezing ziet dit toch enigszins anders. Hier wordt de oorzaak van de crisis gelegd bij een te vergaande macht van het vulgus. De massa is te ver opgedrongen, in alle maatschappelijke organen. Dat is begonnen met het algemeen kiesrecht, maar het proces kon geruime tijd worden afgeremd doordat de traditionele waarden nog in ere werden gehouden (plichtsbetrachting, verantwoordelijkheidsgevoel, vaderlandsliefde). Naarmate deze waarden werden vervangen door een vulgair hedonisme en de gematigde leiders van het type-Drees werden afgelost door ordinaire demagogen raakte de maatschappij steeds meer in de greep van pressiegroepen, speciaal van werknemers. De vakbonden hebben de macht overgenomen. Zo ontstond het laborisme. De overheid, die geacht wordt het algemeen belang te vertegenwoordigen, is niet opgewassen tegen deze pres-

[p. 12]

siegroepen, die overigens doordringen in het ambtelijke apparaat en ook de regering zelf besmetten.

Dit heeft verschillende gevolgen, die echter alle als uitingen van normloosheid kunnen worden beschreven. De lonen stijgen sterker dan de economische ruimte. De overheid bemoeit zich met alles en nog wat, en subsidieert vooral de consumptie. De inkomensoverdrachten stijgen onmatig. De verzorgingsstaat bevordert de herverdeling en de consumptie, ten koste van de investeringen. De uit de verzorgingsstaat voortvloeiende belastingen en sociale premies overschrijden de 50% van het nationale inkomen, zodat de publieke sector groter is dan de particuliere. Deze verschuiving tast het economisch draagvlak aan, en zo begint de economische crisis. Deze bestaat uit een aantal cumulatieve processen.

Daar is in de eerste plaats de verschuiving tussen het eigen en vreemd vermogen binnen de ondernemingen. Deze verschuiving heeft zich sinds 1970 snel voltrokken. Er was te weinig winst en er is te veel uitgekeerd in de vorm van lonen en belastingen. De investeringen hebben daaronder geleden. Bovendien is de kapitaalgoederenvoorraad aangetast door versnelde afstoot van oude jaargangen, teweeggebracht door de looninflatie en de stijging der collectieve lasten. De produktie stagneert. Door het gebrek aan kapitaal verdwijnen arbeidsplaatsen. Dit roept werkloosheid op, die een verdere verhoging van de sociale lasten meebrengt.

Een andere keten van oorzaken en gevolgen begint bij de nivellering. Deze ontneemt de mensen de prikkel tot scholing, inspanning en creativiteit. De arbeidsprestatie daalt. De werknemers kennen hun rechten maar erkennen geen plichten. Dat wordt in de hand gewerkt door het onderwijs, dat in de verzorgingsstaat consumptief is ingesteld; er worden geen vakmensen opgeleid maar er wordt aan ‘vorming’ gedaan. Ook hierdoor neemt het arbeidsaanbod af in kwaliteit. Bovendien wordt een anti-produktieve prikkel geschapen door de sociale voorzieningen en de uitkeringen. De WAO is daarvan het sterkste voorbeeld. Al deze krachten leiden tot een verdere uitholling van het economisch draagvlak.

De crisis manifesteert zich vervolgens in de belastingopbrengsten. In weerwil van de voortdurende verhoging van de tarieven nemen die opbrengsten af. De overheidsuitgaven stijgen. Er valt dus een gat. Dat is ook logisch: de verzorgingsstaat neemt alle persoonlijke risico's over, zodat in tijden van tegenslag de tekorten bij de schatkist terecht komen. Het tekort op de begroting valt niet langer te financieren. Het moet worden gedekt door buitenlanders, die aanstonds hun eigen onereuze voorwaarden zullen gaan stellen. De overheid financiert voorts door geldschepping. Dit wakkert de inflatie aan, die opnieuw het draagvlak doet afbrokkelen.

In deze crisistoestand is het niet verwonderlijk dat de mensen geen uitzicht meer hebben op een betere toekomst. Het kortzichtige hedonisme, met zijn excessieve aandacht voor het heden en voor snelle vervulling van alle wensen, ligt aan de wortel van alle crisisverschijnselen en komt met zichzelf in tegenspraak. Het verziekt de democratie, de economie, de rechtsstaat (kraken e.d.) en leidt tot algemene normloosheid. Alleen een nieuw élan, of réveil, kan ons misschien nog redden. De crisis is in feite een diepe cultuurcrisis.

Het is vooral op dit punt, dat de relativisten een andere lezing geven van het gebeuren. Zij brengen in herinnering dat crisisvertellingen oud nieuws zijn. We hadden de Korea-crisis aan het begin van de jaren vijftig, en de crisis van 57/58. We hadden een crisis aan het eind van de jaren zestig en in 1971, toen het mondiale geldstelsel het begaf. Nu waren dat slechts economische ‘crises’; ze zijn weggewist door de trend. Maar de relativistische school wordt pas echt sceptisch als de cultuurcrisis ter sprake komt. De verwevenheid van de economische, de sociale en de culturele crisis werd in de loop van de geschiedenis telkens opnieuw beschreven, in termen die ons nu wat zonderling voorkomen. Onzen eigen Huizinga wist nog een sterk verhaal te vertellen over het gebrek aan ‘inkeer en wijding’, dat tot uiting kwam in de geboortebeperking, de vrijere omgang tussen de geslachten en de werken van Mondriaan en Kandinsky. Allemaal ‘barbarie’ - waarbij wij toch eerder geneigd zijn een kleine kanttekening te plaatsen in de geest van ‘nou moe’. En Spengler zag beschavingen verwelken, als planten, niets aan te doen. Dat verwelkte ‘avondland’ van hem heeft sindsdien nog enkele opmerkelijke dingen gepresteerd, waaronder zeer lelijke ('33-'45 in Duitsland) maar toch ook mooie. Onder het laatste valt een verdrievoudiging van het reële inkomen, een verlenging van de levensduur, etc.

Het relativisme maakt een sterk punt van de trend. De economische ontwikkeling zet nu al een paar eeuwen door. De produktiviteit stijgt, als gevolg van menselijk vernuft en kapitaalvorming. Het vernuft lijkt nauwelijks uitgeput. De kapitaalvorming zet allerwege door, al is het tempo niet steeds hetzelfde. De trend van het reële inkomen - dat is dus het draagvlak - is decennia lang opwaarts gericht geweest, en waarom zou die trend, anno 1981, opeens uit de wereld verdwenen zijn? Die zogenaamde crisis speelt zich af op een niveau van het reële inkomen dat nog nooit zo hoog geweest is. Goed, er zijn in de loop van de laatste twee jaar enkele

[p. 13]

procenten afgegaan, zodat we terug zijn op het inkomenspeil van vier jaar geleden - die stagnatie is vervelend en schept problemen, maar waarom zouden die onoplosbaar zijn?

Want problemen, zo stelt het relativisme, zijn er altijd geweest. Stellig op het micro-niveau; daar is de crisis een alomtegenwoordige realiteit, nu eens hier, dan weer daar. Er gingen altijd bedrijven failliet, en dat was altijd pijnlijk voor de betrokkenen. Individuele mensen raken ook in een crisis, en die neemt tenslotte een vrij definitief karakter aan. We hebben nu crisiscentra, vroeger waren er hospitalen en dolhuizen. Dat deze ongeregeldheden een signaal zouden zijn voor een ondraaglijke woningnood valt moeilijk te verdedigen door iemand die bedenkt dat er in Amsterdam nog nooit zoveel woningen zijn geweest als nu en nooit zo weinig Amsterdammers.

In deze opvatting is de werkloosheid inderdaad een probleem, dat echter als volgt kan worden verklaard: door de jaren heen stijgt de produktiviteit en de produktie eveneens. Als deze twee grootheden parallel bewegen is de werkgelegenheid constant. Als echter de produktie wat achterblijft bij de produktiviteitsgroei - en dat was het geval in 1975 en 1980/81 - onstaat werkloosheid. Daar komen we best weer overheen als de groei van de produktie weer doorzet. Die stabilisatie vindt plaats op een lager peil van de gemiddelde werktijd - maar die verkorting is een lang historisch proces. En wie gelooft dat de produktiegroei nu opeens zou stoppen, na een paar eeuwen van bijna ononderbroken trendmatige ontwikkeling, moet maar eens uitleggen waarom.

In deze opvatting wordt dus (bijna) geen enkel probleem ontkend, maar alle ongemakken worden gezien in een historisch en een macroperspectief. Er blijft dan één interessant crisisverschijnsel over, dat nader verklaard moet worden: hoe komt het, dat haast iedereen overtuigd is van het crisiskarakter van de huidige situatie? Wie optimistisch wil zijn zegt: de crisis voorziet in een behoefte.

Het is een democratische behoefte. Deze bestaat bij alle mensen, die met tegenslagen te kampen hebben, dus bij alle mensen. Er schuilt troost in het idee, dat het euvel algemeen is. Vooral de moedeloosheid wordt draaglijker als we weten dat het de persoonlijke weerslag is van de culturele crisis. ‘Europa is moe’ zegt een vermoeide dichter, ik geloof bij Remco Campert.

Er bestaan veel van die mentale crisisverwekkende mechanismen in de democratie. Zo wil de oppositie ons natuurlijkerwijs laten geloven dat de regering er een puinhoop van maakt, en de regering legt ons uit dat de situatie catastrofaal dreigt te worden als de voorgestelde maatregelen (die altijd onpopulair uitvallen) worden

[p. 14]

weggestemd. Regering en oppositie zijn het dus eens over de ernst van de toestand. De media leggen daar een schepje op, omdat slecht nieuws beter verkoopt dan goed nieuws. Christenen hebben zo hun eigen redenen om de slechtigheid van de wereld te accentueren - volgens bepaalde stromingen verkeert de mens permanent in staat van crisis en dat geldt zeker voor de westerse maatschappij als geheel (de mensen eten te veel, zuipen te veel, zijn schuldig aan misstanden in verre landen etc.). Intellectuelen koesteren een voorkeur voor de crisis ‘in het denken’ om te laten zien dat hun geestelijk leven niet van gisteren is - de crisis is interessant (crisis in de filosofie, crisis in de sociologie, crisis in de economie). En dan hebben we het nog niet eens gehad over de meer platvloerse dingen zoals het inderdaad wel sterk opgelopen werkloosheidscijfer of de inderdaad wel precaire toestand van de schatkist of de inderdaad weinig vreugdevolle stand van de aandelenkoersen. Of over de Club van Rome, het milieu, het kwik in zee, de walvissen. Het zou wel een wonder zijn als de crisis niet in de mode was, maar dat wil nog niet zeggen dat de hele boel inderdaad vastloopt.

Want dat is de vraag die natuurlijk wel overblijft: wie heeft er nu eigenlijk gelijk? Het is niet moeilijk om allerlei sterke verhalen te vertellen over de samenhang van ‘het economische, het sociale, het financiële, het morele, het culturele en het politieke’ (dit is een bekend rijtje); wie de verloedering wil zien, ziet haar overal. Het is evenmin moeilijk om alle narigheid weg te redeneren vanuit een macro-standpunt, want uit een vliegtuig zie je ook niet hoe slecht het met sommige mensen gaat. Ik geef op de vraag naar de ‘waarheid’ van de vertellingen liever geen antwoord, behalve dat de diagnose mijns inziens afhangt van een aantal samenhangen die we niet zo goed kennen. Over die samenhangen valt veel te zeggen, en vooral dat ze onderzocht moeten worden op hun cumulatieve werking - maar dat geeft geen heldere diagnose, alleen een localisering van hetgeen we eigenlijk zouden moeten weten. Daarvan enkele voorbeelden.

Het is waarschijnlijk, dat het financieringstekort van de overheid in de komende jaren zal oplopen. De redenen daarvoor spaar ik u, want u kunt ze zelf verzinnen. Dit tekort nu is eensdeels wel goed voor de produktie, omdat het de vraag stimuleert, maar anderzijds slecht, omdat het de rente verhoogt, tenminste dat horen we zeggen. Een hoog rentepeil is zeer slecht, dat staat vast. Maar hoe sterk beide invloeden van het tekort zijn is niet bekend, en zulks vooral omdat die invloed via de rente zo onzeker is. Want de hoge rente is een internationaal verschijnsel, dat vooral uit de V.S. en het V.K. stamt - wij volgen die landen zo'n beetje. De Nederlandse verzorgingsstaat is dus, in deze gedachtengang, nauwelijks verantwoordelijk voor de tien à twaalf procent, die we de laatste tijd moeten betalen, en die internationaal gezien nogal bescheiden oogt. Dat financieringstekort lijkt dus voorlopig erger dan het is. Het staatsbankroet hangt niet boven ons hoofd. Toch horen we over het oplopende tekort zeer bezorgd spreken, en het is ook niet ondenkbaar dat ergens een kritische grens wordt overschreden waarbij de financiering spaakloopt. Dat is tenslotte in Jamaica gebeurd. Wat we hier moeten voorspellen is onzeker.

Ander voorbeeld, uit de politiek. Stel, dat de werkloosheid verder oploopt, wat waarschijnlijk lijkt met dat al dat additionele arbeidsaanbod, en dat de reële inkomens voorshands zullen dalen, wat niet geheel onwaarschijnlijk is. Hoe zullen de mensen daarop reageren? Zullen ze de kant van Glimmerveen en de PSP opgaan, zullen ze de straten opbreken en de warenhuizen bestormen of zullen ze naar het conservatieve midden toekruipen, op zoek naar enige veiligheid en orde? Ik begrijp uit een artikel van K. Koch (ESB van 10 juni '81) dat de politicologen verschillend over die waarschijnlijkheden oordelen; sommigen menen dat rellen en revoluties gevolgen zijn van frustratie en deprivatie, anderen leggen de oorzaken van revolutionaire woelingen bij een zwakke staat, die in zichzelf verdeeld is en lijdt aan verschuivende interne machtsverhoudingen. Hoe overigens de interne machtsverhoudingen binnen het overheidsapparaat beinvloed worden door aanhoudende werkloosheid en dalende reële inkomens valt ook moeilijk te zeggen. In het algemeen weten we daar niets van - voor het huidige Nederland nauwelijks. Ik denk dat de revolutionaire dynamiek binnen Nederland best meevalt, maar dat berust op weinig anders dan een gevoel.

Dit zijn maar twee voorbeelden van processen die we niet doorzien. In de algemene interdependentie zitten veel meer van zulke onzekerheden: de invloed van toenemende fraude en corruptie, die de morele basis voor de verzorgingsstaat aantast; cumulatieve processen die ontstaan doordat hogere belastingtarieven lagere belastingopbrengsten veroorzaken (de Laffer-curve); de invloed van kapitaalvlucht als Nederland het slechter doet dan de omringende landen. De onderlinge beïnvloeding van subsystemen is in het algemeen al een lastige (want vaak interdisciplinaire) kwestie, maar in crisissituaties geldt dat des te meer. Want een van de eigenschappen van een crisis is dat vaste relaties hun vastheid verliezen en dat bevordert het inzicht nu niet direct.

Dat laatste is de reden waarom het moeilijk kiezen is tussen de drie lezingen van de crisis. Maar het is geen reden om op te houden met nadenken. Dus: wordt vervolgd, D.V.