Hollands Maandblad. Jaargang 1981 (398-409)

[p. 32]

Gedicht geschreven om Jan Cox te eren na zijn dood
Freddy de Vree

Jan Cox pleegde zelfmoord in de nacht van 7 op 8 oktober 1980.

Ik zet mijn doden op een rij
en jij, Jan, bent erbij.

Jan Cox werd geboren in den Haag in 1919, van Vlaamse vader en Hollandse moeder. Hij zat op de schoolbanken met Willem Frederik Hermans en Gerrit Kouwenaar. Ze vonden hem zo'n aardig jongetje.

Je zette je hele leven op een rij,
en schoot je door de hersenbrij.

Jan Cox verhuisde met zijn familie in 1936 naar Antwerpen, waar hij schilderkunst begon te studeren.

En daar, Jan, moest je tekenen,
maar dat was het niet wat jou tekende,
wel, tijdens een reis doorheen Duitsland, in die jaren,
vanuit een auto aanzien hoe een Jood werd doodgeschopt
door kinderen met een andere tongval dan de jouwe.
En met een armband.
Tussen de Jood en jou: glas,
een schot tussen het voelen van afschuw en het einde van voelen.
Glas, spiegel zonder kwik,
transparantie van niemendal, vanuit dit tranendal.
Zonder dat ik over jou wil schrijven, Jan, schrijf ik over jou,
zoals ik soms door Antwerpen loop met een dode dove dichter
in mijn buurt, een schim in regenjas, opduikend bij een straathoek.
Onbeweeglijk of ontglippend: als een memento mori was, is hij daar.
Waar ik niet ben, en jij nu zit.
In je diepe luie stoel met een bloederig restant van hoofd
en open blinde ogen.
In plaats van een slok whisky een slok lood en je was dood.
Nu ik toch over je schrijf,
meen ik dat dit vers moet janken als een wijf.
Slecht rijmen zoals in dat toneelstuk van de molenaarsdochter
en de schapenherder. Het was 1936, we gaan verder.

[p. 33]

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Jan Cox aktief in het verzet. Hij schilderde te modern voor de medeleden van de Jeune Peinture Belge, niet modern genoeg voor de leden van Cobra.

Je was een denker, en een schilder, en ik vraag me af
of in jou de denker de schilder doodschoot, of omgekeerd.

De een de ander of de ander de een: ik weet het niet,
zoals ik niets zal weten als ik zelf verdwijn uit het leven,
thans zelfs niet waar of hoe.

Jan Cox vertrok naar Amerika (New York, Boston), onder contract in een galerie. Hij bleef er twintig jaar, verdiende er geld, raakte eraan de drank.

Als ik in de spiegel kijk herken ik niets van wat ik meende te kunnen zijn
Jan, maar tegen wie heb ik het, je bent er niet, je bent weggeschoten,
uit het doek gespoten.
Was het kanker die maakte dat de chirurg zijn mes nam en je teelbal wegsneed?
Ik vroeg het je niet.

Jan Cox keerde terug naar Antwerpen in 1974, een groot schilder, zonder naam, zonder collectioneurs, zonder grote marchand, zonder aanbidders, in België versleten voor Hollander en Schoolmeester, in Nederland vergeten, ouder dan de miljonairskinderen van Cobra die 50 werden toen Cox 60 werd.

In 1974, om de draad op te nemen van Ariadne, schilderde je de Ilias,
blind bloed en tumult,
waarin rode ooievaars dode krijgers versassen van één onbekend landschap naar een ander.
Welk is het laatste woord dat een dove hoort?
Wat zag Homeros zelf? Wanneer kwam jij laatst klaar?
Vragen die ik jou niet stel, maar citeer met de vraag:
wat is in dit bestaan citaat en wat is literatuur?

Jan Cox begreep dat hij een groot, maar miskend, en mislukkend, schilder was, dat zijn lichaam op was, zijn drankzucht finaal. Zijn inzicht totaal.

Boven Plato koos je Socrates, die zijn leven verzegelde met een slok,
en dan het koud gif beschreef dat steeg van zijn voeten tot zijn hart,
zoals jij de rode kleur uit je doeken zoog
en van je hart naar je hoofd spoog.

Wil jij, Jan Cox, dit bestaan tot alter ego nog aanvaarden?
Ik wil niet langer. Pang.

[p. 34]

 

Dat schot, het maakte ons bang.

 

Het liet geen echo na in Antwerpen,

 

want in die stad is niets dat weerklank vindt.

 

De nachten zijn er nat en zat.

 

De kamers eender in een eendere wereld van angst

 

waarin het meubilair van ons alfabet eender lijkt:

 

A voor Alechinsky

 

B voor Baudelaire

 

C voor Cox nu en voor Crematie

 

zodat je aanstekelijke lach opgesloten raakte in een urn,

 

in een graf gestopt aan de rand waarvan je broer je de les

 

kwam lezen. Je broer Harry geloofde in het licht en wij

 

stonden daar wezenloos bij, schepsels van de nacht,

 

en smeten hèm niet in het mulle gat. Wat spijt me dat.

Jan Cox schilderde in zijn late Antwerpse periode twee indrukwekkende reeksen, de eeste gewijd aan de Ilias, de tweede aan de lijdensweg van Christus. Cox was agnost. Hij zocht de vertaling van zijn inspiratie in de structuren van de traditie.

En je dood was klassiek, met een woordenboek open bij het woord
Renunciation / Verzaking toen je toegaf aan de ultieme verzoeking.
Je was er getuige van, de moderne, de nieuwe kunst,
werd niet geboren; de prachtige snede van Fontana
zou nooit méér prijsgeven dan de gratie van haar verschijning,
zoals het kind van de schilder niet te voorschijn komt uit een vagina,
maar spastisch kronkelt en sterft op de witte pagina.
Niet uit een vrouw, maar uit een vouw.

Ik wou je eren maar wat doe ik?
Ik schud wat versjes uit mijn mouw.

In den beginne was de moord. Ik heb je goed gehoord.